Mehmed Esad Efendi

Mehmed Esad Efendi, (d. 1847, İstanbul - ö. 1931, İstanbul) Osmanlı Devleti şeyhülislamı, kazasker, müderris, Lehcetü'l-Lügat adlı sözlüğün yazarı.

İstanbul Şehzadebaşı'nda Emin Nureddin mahallesinde doğdu. Huzur dersleri mukarrirlerinden Ahıskalı Nûman Efendi'nin oğludur. Şehzade Camii Birinci ima­mı Hafız Emin Efendi'den Kur'ân-ı Kerîm okuyarak 1856'da hafız oldu. Yazı dersi yanında Arapça ve Farsça öğrenmeye başladı. 1862'de Süleymaniye Camii'nde eski fetva emini Hacı Mehmed Nu­ri Efendi'nin derslerine devam etti. 1863'te ibtidâ-i hâriç, 1869'da hareket-i hâriç, iki yıl sonra ibtidâ-i dâhil. 1872'de hareket-i dâhil derecelerine ulaştı. Ma­yıs 1873'te icazet aldı. Ruûsu 1874'te mûsıle-i Sahn derecesine yükseltildi. Ay­nı yıl Süleymaniye Camii'nde ders okut­maya başladı, ilk icazeti 1890 yılında verdi.

1865'te 50 kuruş müderrislik maaşı alan Mehmed Esad Efendi 1876'da fet­vahaneye girdi. Bir yıl sonra Sahn-i, 879'da ibtidâ-i altmışlı, aynı yıl içinde mûsıle-i Sü-leymâniyye derecelerine ulaştı; 1880'de İ'lâmât-i Şer'iyye mümeyyizliği ikinci mu­avinliğine getirildi. Bu yılın ramazan ayın­da huzur dersleri muhataplığı ile ödül­lendirildi. 1881'de ruûsu hâmise-i Süley-mâniyye derecesine yükseltildi. 1885'te birinci muavinliğe terfi etti. 189i'de İ'lâ-mât-ı Şer'iyye mümeyyizi oldu. Bir süre 3895 kuruş maaşla Trabzon mevleviyeti-ne nail olduysa da 1894'te tekrar "tarîk" maaşına döndü. 1891 'de mahreç payesini aldı. 1892'de hâmât-ı Şer'iyye mümeyyiz­liğine ilâveten Meclis-i İntihâb-ı Hükkâ-mü'ş-şer' üyeliğine getirildi ve bu görev­de on yedi yıl kaldı. 1893'te bilâd-ı ham­se, 1895'te Haremeyn ve 1896'da İstan­bul pâyesiyle taltif edildi. 1898'de Ana­dolu kazaskerliği payelerine ulaştı. 1896 yılında Defter-i Hâkânî Nezâreti şer'iyye memurluğuna nakledilen Mehmed Esad Efendi dört ay sonra İ'lâmât-ı Şer'iyye mümeyyizi i ğiyl e görevlendirildi. 1908'-de Meclis-i Tetkîkât-ı Şer'iyye reisi, bir yıl sonra 10.000 kuruş maaşla fetva emi­ni oldu. Yaş haddini doldurduğu halde Meclis-i Vükelâ kararıyla vazifeye devamı sağlandı.

24 Ocak 1913'te Mahmud Şevket Paşa kabinesinde şeyhülislamlığa getirildi. Mahmud Şevket Paşa'nın suikasta uğra­ması ve kabinenin düşmesi üzerine 11 Haziran 1913 tarihinde görevinden ayrıl­dı. Hemen ardından kurulan Said Halim Paşa hükûmetinde de yine şeyhülislam olarak kabineye girdi (12 Haziran 1913). 15 Mart 1914'te istifa ederek ayrıldı. Şeyhülislamlığı toplam bir yıl iki ay kadar sürmüştür.

1880-1891 yılları arasında bulunduğu huzur dersleri muhataplığı esnasında kendisine dördüncü rütbeden Mecîdî nişanı verildi. 1895'te üçüncü ve 1897'de birinci rütbeden Mecîdî nişanı aldı, 1895'te gümüş imtiyaz madalyası ile taltif edildi. Arapça ve Farsça bilen Meh­med Esad Efendi İstanbul'da öldü.

O dönemde İttihatçılar, özellikle eğitim alanında yapılacak ıslahat çalışmalarında komisyon üyesi olan Zahid el-Kevseri'nin (ö.1952) büyük çabaları sonucu çıkan kanun sonrasında büyük hayal kırıklığına uğramışlardır. Onun İstanbul'dan uzaklaştırılması ve ona sahip çıkan, aynı görüşte olan Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi'nin görevden azli, yerine İttihatçı Ürgüplü Hayri Efendi'nin getirilmesi için büyük çaba sarf ettiyseler de en azından o an için başarılı olamamışlardır. Ancak daha sonra türlü desiselerle Zahid Efendi'yi Kastamonu'ya tayin, Mehmed Esad Efendi'yi istifa, Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi'yi Şeyhülislamlığa tayin ettirmişlerdir. (Naci Yalçınkaya, bkz. Ahmed Hayri, el-İmam el-Kevseri,s.7)

• DIA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi)
• İstanbul Şer'iyye Sicilleri Arşivi, Dosya nr. 521; BA, Sadrazamlar Dosyası, nr. 60, 62; İl­miyye Salnamesi, s. 633-635; Danİşmend. Kro­noloji2, V, 161; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1980, III, 205-206; Tak-oim-i Vekâyi', nt, 1353, 1759; İkdam Gazetesi, nr. 6030. Mehmet İpşirlî