Martı (oyun)

Martı
Tiyatro Oyunbaz'da Martı.
Yazar	Anton Çehov
Karakterler	Arkadina Konstantin Sorin Nina Şamrayev Polina Maşa Trigorin Dorn Medvedenko Yakov Aşçı
İlk gösterim	Alexandrinsky Tiyatrosu, 17 Ekim 1896
Ülke	Rusya
Orijinal dil	Rusça
Tür	Komedi
Zaman ve mekân	19. yüzyıl Rusyası.

Martı (Rusça: Чайка, Çayka), Anton Çehov'un dört büyük tiyatro oyunu kabul edilenler arasında ilk yazılmış olanıdır. 1895'te yazılan oyun, dört ana karakter arasındaki romantik ve sanatsal çatışmalar etrafında geçer. Bu karakterler, saf bir kız olan Nina, sönmekte olan yıldız Irina Arkadina, deneysel oyun yazarı oğlu Konstantin Treplev ile ünlü ve pek kültürlü olmayan yazar Trigorin'dir.

Çehov'un diğer oyunları gibi Martı da derinlemesine işlenmiş çeşitli karakterlerin ansambl kast anlayışıyla canlandırılmasına dayanır. 19. yüzyılın melodramatik tiyatro anlayışının aksine, Konstantin'in intihar girişimleri gibi dehşet verici eylemler sahnede gösterilmez. Karakterler altmetin olarak bilinen kavram doğrultusunda konular etrafından dolanır; ancak, onları açıkça işaret etmez.

Oyun Shakespeare'in Hamlet oyunuyla güçlü bağlara sahiptir. Arkadina ile Konstantin birinci perdedeki "oyun içinde oyun"dan önce Hamlet'ten repliklerle konuşur. (Ayrıca "oyun içinde oyun" da yine Hamlet'te kullanılmış bir yöntemdir.) Oyunda "Shakespeareyen" temalara göndermeler de vardır. Örneğin Hamlet'in annesi Kraliçe Gertrude'u amcası Claudius'tan geri almaya çalışması gibi, Konstantin de annesini, onu kendisinden çalan Trigorin'den geri almaya çalışır.

Göl kenarındaki çiftlikte bir araya gelen, farklı karakterlerdeki kahramanların tek ortak noktası sanattır. Yazar, yönetmen ve oyunculardan oluşan gruptaki herkes farklı bir yaşam ve sanat anlayışına sahip olsa da bir martının sudan ayrılmaması gibi o noktaya bağlanmıştır.

Artık sağlığını kaybetmekte olan eski memur Sorin'in taşradaki malikânesinde geçer. Sorin'in ünlü bir oyuncu olan kardeşi Arkadina ve oğlu Treplev kısa bir tatil için buraya gelir. Malikânenede yaşayanlar, Arkadina'nın oğlu Konstantin Treplev'in yazdığı ve yönettiği oyunu seyreder. "Oyun içinde oyun"da komşu malikânede oturan Nina adındaki genç kız "dünyanın ruhunu" oynar. Arkadina, Konstantin'in yeni bir teatral biçim yaratmaya çalıştığı bu oyunu saçma ve anlaşılmaz bularak güler. Küçük düşen Konstantin buna çok kızar. Bu perdede oyundaki aşk üçgenleri de ortaya çıkar: Öğretmen Medvedenko Maşa'yı, Maşa karşılıksız şekilde Konstantin'i, o ise Nina'yı sever.

İlk perdenin birkaç gün sonrasında bir öğleden sonra vakti, malikânenin dışında geçer. Arkadina, eski güzel günlerden söz ettikleri bir konuşmanın ardından Şamrayev ile kavga eder ve oradan derhal ayrılmaya karar verir. Grup ayrıldıktan sonra, Nina oralarda oyalanır ve Konstantin Nina'ya vurduğu martıyı getirir. Nina bu hediye nedeniyle tedirgin olur. Konstantin Trigorin'in yaklaştığını görünce, kıskançlıkla orayı terkeder. Nina ondan bir yazarın hayatının nasıl olduğunu anlatmasını ister. Trigorin bunun kolay bir hayat olmadığını söyler. Nina aktrislerin hayatlarının da zor olduğunu bildiğini, ama yine de aktris olmayı her şeyden çok istediğini anlatır. Trigorin Konstantin'in vurduğu martıyı görünce, bunu bir kısa öykünün konusu olarak nasıl kullanabileceğini anlatır: "Genç bir kız bütün hayatını bir gölün kıyısında geçirmiş. Tıpkı bir martı gibi gölü severmiş ve tıpkı bir martı gibi mutlu ve hürmüş. Ama tesadüfen bir adam gelmiş ve kızı gördüğünde onu mahvetmiş. Tıpkı bir martı gibi. "Bu arada Arkadina Trigorin'i arar ve ona fikrini değiştirdiğini, hemen dönmeyeceklerini söyler. Trigorin gittikten sonra, onun şöhreti ve alçakgönüllülüğünden büyülenmiş olan Nina hayranlıkla haykırır: "Rüyam!"

Üçüncü perde, Arkadina ve Trigorin'in gitmeye karar verdikleri gün, malikânenin içinde geçer. İki perde arasında Konstantin başına ateş ederek intihara kalkışmış; ancak kurşun yalnızca kafatasını sıyırmıştır. Perde boyunca başı bandajlıdır. Nina Trigorin'i kahvaltı ederken bulur ve ona olan bağlılığını simgeleyen bir madalyonu, Trigorin'in kitaplarından birinde geçen şu cümleyi kullanarak verir: "Eğer bir gün hayatıma ihtiyacın olursa gel ve al." Trigorin'i gitmeden önce son bir kez görebilmek için yalvarır ancak, sonra geri çekilir. Arkadina ve peşinden sağlığı hâlâ kötüye gitmekte olan Sorin girer. Trigorin eşyalarını toplamaya devam etmek için gider. Arkadina ile Sorin arasında küçük bir tartışma olur, ardından Sorin üzüntüyle bayılır. Medvedenko ona yardım eder. Konstantin gelerek annesinden bandajını değiştirmesini ister. Arkadina bandajı yenilerken Konstantin Trigorin'i kötüler ve bir tartışma daha yaşanır, sonunda Konstantin ağlayarak ayrılır. Trigorin tekrar gelir ve Arkadina'ya malikânede kalıp kalamayacaklarını sorar. Arkadina ise, Trigorin Moskova'ya dönmeye ikna olana dek onu pohpohlar, hoşuna gidecek şeyler söyler. O gittikten sonra, son kez hoşçakal demek için Nina gelir. Trigorin'e, anne babasının karşı çıkmasına rağmen aktris olmak için kaçacağını söyler. Tutkuyla öpüşürler ve Moskova'da yeniden buluşmak üzere plan yaparlar.

İki yıl sonraki kış, Konstantin'in çalışma odasında geçer. Maşa sonunda Medvedenko'nun evlenme teklifini kabul etmiş ve iki çocukları olmuştur; ancak hâlâ karşılıksız şekilde Konstantin'i sevmektedir. Karakterler geçen iki yılda neler olduğundan söz eder: Nina ve Trigorin bir süre Moskova'da birlikte yaşamış ancak, sonunda Trigorin onu terkederek Arkadina'ya geri dönmüştür. Nina aktris olarak asla gerçek başarıyı yakalayamamıştır ve küçük bir tiyatro grubuyla turnededir. Konstantin'in bazı kısa öyküleri basılmıştır ancak, giderek artan bir depresyondadır. Sorin'in sağlığı iyice kötüleşmiştir ve malikânedekiler onun son günlerine yetişmesi için Arkadina'ya telgraf çekmiştir. Karakterlerin birçoğu bingo oynamak için Konstantin'in odasına geçer. Konstantin onlara katılmaz ve masasında yazma çalışmalarını sürdürür. Grup akşam yemeği için odadan ayrılınca Nina arka kapıdan girer ve Konstantin'e son iki yılda yaşadıklarını anlatır. Kendisini Konstantin'in vurduğu martıyla karşılaştırır ve "Ben bir aktrisim." der. Trigorin'le çocuklarının ölümünden sonra ikinci sınıf bir tiyatro topluluğuyla turneye çıkmak zorunda kaldığını anlatır; ancak yeniden kendisine güvenmeye başlamış gibi görünür. Konstantin kalmasını rica eder ancak, Nina o kadar karışık bir durumdadır ki, bu rica onun için hiçbir şey ifade etmez. Geldiği gibi sessizce ayrılır. Konstantin umutsuzca yazdıklarını yırtar ve sessizce odayı terkeder. Grup yeniden gelerek oyuna devam eder. Ansızın sahne dışından bir silah sesi duyulur, Dorn bakmaya gider. Geri döndüğünde Trigorin'i bir kenara çeker ve Arkadina'yı biraz uzaklaştırmasını, Konstantin'in az önce kendisi vurduğunu söyler.

• İrina Nikolayevna Arkadina - bir aktris
• Konstantin Gavriloviç Treplev - Madam Arkadina'nın oyun yazarı oğlu
• Pyotr Nikolayeviç Sorin - Arkadina'nın erkek kardeşi
• Nina Mihaylovna Zareçnaya - zengin bir çiftlik sahibinin kızı
• İlya Afanasyeviç Şamrayev - emekli üsteğmen, Sorin'in malikânesinin kahyası
• Polina Andreyevna - Şamrayev'in karısı
• Maşa - Şamrayev ile Polina'nın kızları
• Boris Alekseyeviç Trigorin - ünlü bir yazar
• Yevgeni Sergeyviç Dorn - doktor
• Semyon Semyonoviç Medvedenko - öğretmen
• Yakov - işçi
• Aşçı

Oyunun ilk sahneye konuluşunun gala gecesi, ünlü bir fiyasko örneği oldu. Nina'yı oynayan Vera Komissarzhevskaya seyircinin düşmanca tavrından o kadar etkilendi ki, neredeyse sesini kaybetti.^[1] Çehov seyircilerin arasından ayrılarak son iki perdeyi sahne arkasında geçirdi. Destekçileri kendisine prodüksiyonun daha sonraları başarı elde ettiğini yazdığında, onların yalnızca nâzik davranmaya çalıştıklarını sandı.^[1] Oyunun Konstantin Stanislavski'nin yönettiği Moskova Sanat Tiyatrosu prodüksiyonu, parlak bir başarı kazandı.

Joseph Papp Halk Tiyatrosu oyunu New York Shakespeare Festivali yaz sezonunda Central Park'ta 12 Ağustos 2001 - 26 Ağustos 2001 tarihleri arasında sahneledi. Mike Nichols'ın yönettiği oyunda Arkadina'yı Meryl Streep, Sorin'i Christopher Walken, Konstantin'i Philip Seymour Hoffman, Shamrayev'i John Goodman, Masha'yı Marcia Gay Harden, Trigorin'i Kevin Kline, Polina'yı Debra Monk, Medvedenko'yu Stephen Spinella, Nina'yı ise Natalie Portman canlandırdı.

2007'nin başlarında West End'deki Royal Court Theatre, Martı'yı Kristin Scott Thomas'ın Arkadina'yı, Mackenzie Crook'un Konstantin'i ve Carey Mulligan'ın Nina'yı oynadığı bir prodüksiyonla sahneye koydu. Oyunda ayrıca Chiwetel Ejiofor ve Art Malik de yer aldı. Ian Rickson'ın yönettiği oyun, oldukça iyi eleştiriler aldı, The Metro Newspaper yapım için, "neredeyse kusursuz" ifadesini kullandı. Oyun 18 Ocak'tan 17 Mart'a dek sahnelendi ve Scott Thomas bu performansıyla Olivier Ödülü'nü kazandı.

Daha yakın tarihli bir yapım ise, uluslararası bir turnenin ardından, 12 Ocak 2008'den itibaren West End'deki New London Theatre'da sahnelenmeye başlayan The Royal Shakespeare Company'nin yapımıdır. Oyunda William Gaunt, Ian McKellen (William Gaunt ile dönüşümlü olarak), Richard Goulding, Frances Barber, Jonathan Hyde, Monica Dolan ve Nina rolünde Romola Garai rol aldı. Özellikle Garai çok olumlu eleştiriler aldı; The Independent onu, "yıldız olmanın eşiğinde bir kadın" olarak nitelendirken,^[2] This Is London, oyuncu için "en iyisi" ifadesini kullandı ve oyunun "Garai'nin performanıyla aydınlattığı psikolojik anlayışla daha da değer kazandığını"^[3] belirtti.

New York'ta bulunan Classic Stage Company Martı'yı 13 Mart 2008'de, Paul Schmidt'in çevirisiyie Viacheslav Dolgachev'in yönetiminde sahneye koydu. Yapım, Arkadina rolündeki Dianne Wiest ile Trigorin rolündeki Alan Cumming'le dikkat çekti.

Türkiye'de ilk kez 1962 senesinde Kent Oyuncuları tarafından Ses Tiyatrosu'nda sahneye konan oyun, 1986'da İstanbul Devlet Tiyatrosu'nda Yücel Erten'in yönetiminde sahnelenmiştir.^[4] Sonraki yıllarda Bursa DT, İstanbul Şehir Tiyatroları, Sadri Alışık Tiyatrosu ve Pürtelaş Tiyatro gibi tiyatro topluluklarının repertuvarında yer almıştır.

Martı 1998'de Kent Oyuncuları tiyatrosunda yeniden sahnelenmeye başlandı. Joseff Raikhelgaouz'un yönetiminde iki sezon sahnelen oyunda Yıldız Kenter, Şükran Güngör, Müşfik Kenter, Tilbe Saran, Kadriye Kenter, Mehmet Birkiye, Köksal Engür gibi oyuncular yer aldı.

Teknik kadro

Çeviren - Behçet Necatigil Yöneten - Joseff Raikhelgaouz Dekor - Duygu Sağıroğlu Kostüm tasarımı - Sevim Çandar

Oyuncu kadrosu

• Yıldız Kenter - Arkadina
• Şükran Güngör
• Müşfik Kenter - Trigorin
• Tilbe Saran - Nina
• Kadriye Kenter
• Mehmet Birkiye - Dorn
• Köksal Engür
• Ayhan Kavas
• Melissa Kenter - Maşa
• Durul Bazan
• Engin Hepileri
• Kadir Yaşar
• Yeşim Koçak
• Okan Yalabık

2007'de Abdullah Cabaluz'un yönetmenliğinde Tiyatro Oyunbaz'da sahnelenmeye başlanan Martı, 2008 Vasıf Öngören Özel Ödülü'nü kazanmıştır. Ataol Behramoğlu çevirisi temel alınarak, Behçet Necatigil ve Mehmet Özgül çevirilerinden derlenen oyunda, Erdi bahar sardı yine neş'e cihanı Nasıl Geçti Habersiz, Makber gibi Türk Sanat Müziği örnekleri Lale devri gibi pop müziği şarkıları, Summertime gibi klasik ve Antonio Vivaldi'nin Bajazet operasından Sposa son disprezzata gibi müzikler kullanılmıştır. Oyun İstanbul Şehir Tiyatroları 23. Gençlik Günleri ve 17. İstanbul Tiyatro Festivali kapsamında da sahnelenmiştir. 2007-2008, 2008-2009, 2009-2010 ve 2010-2011 tiyatro sezonları boyunca sahnelenmeye devam eden oyun oldukça ilgin görmüş ve olumlu eleştiriler almıştır.^[5]

Teknik kadro

• Çeviren - Ataol Behramoğlu
• Yöneten - Abdullah Cabaluz
• Yönetmen yardımcısı - Orkun Yeşim
• Reji asistanı - Pınar Akkuzu
• Sahne amiri - Onur Yıldırım
• Işık/ses - Ali Ulvi Coşkuner, Arda Doğan, Evren Palabıyık
• Efekt - Can Şahin
• Dekor, kostüm, makyaj, afiş - Oyunbaz

Oyuncu kadrosu

• Orkun Yeşim - Treplev
• Aslıhan Azeri - Maşa
• A.Sinan Cebecigil - Medvedenko
• Evrim Şahintürk - İrina
• İpek Türkan - Nina
• İmra Dinçer
• Güray Dinçol - Sorin
• Güven Soydan - Yakov
• Tuna Öztunca - Trigori
• Can Şahin
• Tolga Şengül - Şamrayev
• Sibel Ulusoy - Polina
• Pınar Akkuzu - Hizmetçi
• Onur Yıldırım - Doktor Dorn

Sadri Alışık Tiyatrosu ekibi tarafından 2010-2011 sezonunda Mehmet Önder yönetimde sahnelenen oyun, Akatlar Kültür Merkezi ve Sadri Alışık Kültür Merkezi'nde seyirci karşısına çıkmıştır. Oyunda Sadri Alışık'a ait kostümler kullanılmıştır.^[6]

Teknik ekip

• Çeviren - Ataol Behramoğlu
• Yöneten - Mehmet Önder
• Yönetmen yardımcısı - Arzu Oruç, Melda Narin, Hüseyin Santur
• Yapım sorumlusu - Suad Abdullah
• Dekor ve aksesuar - Yavuz Aytekin
• Kostüm ve tasarım - Şenay Aksoy
• Kostüm uygulama - Funda Sarı
• Sahne amirleri - Özgür Avşar, Okan Çetin, Onur Gündüz
• Müzik - Dimitriy Tsarenko

Oyuncular

• Arzu Oruç/Feyruz Tokdemir - İrina
• Barış Cankurtaran/Okan Çetin - Medvedenko
• Bilal Yörük - Trigorin
• Burcu Görek - Nina
• Emir Ünver - Treplev
• Emrah Çetin/Şahin Devran - Aşçı Yakov
• Hüseyin Santur - Şamrayev
• Melda Narin - Maşa
• Onur Gündüz - Sorin
• Şenay Aksoy/Suad Abdullah - Polina
• Yavuz Aytekin - Doktor Dorn

Bursa DT'da ilk kez 29 Ekim 2013 tarihinde Levent Suner yönetiminde sahnelenmeye başlanan oyun iki sezon sürmüş,^[7] 2013-2014 sezonunda 18-23 Şubat tarihleri arasında Ankara DT'nin düzenlediği Çehov Haftası'nda da seyirci karşısına çıkmıştır.^[8] Martı 2013-2014 sanat sezonunda Lions Tiyatro Ödülleri'nde En Başarılı Kostüm Tasarımcısı (Sevgi Türkay), Türkiye Sanat Kurumu Ödülleri'nde En İyi Kadın Oyuncu (Demet Oran), XIV. Direklerarası Seyirci Ödülleri'nde yine En İyi Kadın Oyuncu (Cansu Yılmaz) ve En İyi Yardımcı Kadın Oyuncu (Nergiz Acar) dallarında ödüle layık görüldü.^[9]

Teknik kadro

• Çevirmen - Ataol Behramoğlu
• Yönetmen - Levent Suner
• Yönetmen yardımcısı - Demet Oran
• Asistan - Gökçe Kurt
• Dramaturg - Füsun Ataman Berke
• Suflöz - Filiz Soyluoğlu
• Sahne amiri - H. Sedat Parlakgün
• Kondüvit - İsmail Ale
• Dekor tasarımı - Ufuk Üsterman
• Kostüm tasarım - Sevgi Türkay
• Işık tasarımı - Ali Karaman
• Perukacı - Arzu Kepenek
• Erkek terzi - Cemil Benzeş
• Kadın terzi - Gönül Akıllı

Oyuncu kadrosu

• Demet Oran - İrina
• Cem Arabacıoğlu - Trigorin
• Belgin Bilgin - Polina
• Yener Sezgin - Dorn
• Cansu Yılmaz - Nina
• Erçin Işık - Treplev
• Reha Taşman - Sorin
• Adnan Tunalı - Şamrayev
• Nergiz Acar - Maşa
• Murat Divitçioğlu - Medvedenko
• Burak Berkan - Yakov
• Burak Bektaş - Aşçı
• Gökçe Kurt - Hizmetçi Kız

Oyun, 2016 senesinde İstanbul Şehir Tiyatroları'nda Yıldırım Fikret Urağ yönetiminde sahnelenmeye başlandı. Prömiyerini 25 Mayıs'ta 20. İstanbul Tiyatro Festivali kapsamında Harbiye Muhsin Ertuğrul Sahnesi'nde gerçekleştiren Martı'nın oyuncu kadrosunda Ersin Sanver, Hakan Arlı, Jülide Kural, Kamer Karabektaş, Mert Asutay, Mert Aykul, Mert Tanık, Nazif Uğur Tan, Pelin Abay, Rozet Hubeş, Yeşim Koçak, Bahar Çebi yer aldı.^[10]

Teknik kadro

• Çeviren - Behçet Necatigil
• Yöneten - Yıldırım Fikret Urağ
• Dramaturg - Dilek Türkan
• Müzik - Selim Atakan
• Sahne tasarımı - M. Nurullah Tuncer, Sırrı Topraktepe
• Kostüm tasarımı - M. Nurullah Tuncer, Yeşim Türkgeldi
• Işık ve video tasarımı - Kemal Yiğitcan
• Efekt tasarım - Özgür Yaşar İşler
• Koreografi - Yasemin Gezgin Yavuzcan
• Yönetmen yardımcıları - Mert Tanık, Pınar Demiral, Berk Samur, Kamer Karabektaş

Oyuncu kadrosu

• Ersin Sanver
• Hakan Arlı
• Jülide Kural - İrina Arkadina
• Kamer Karabektaş
• Mert Asutay
• Mert Aykul
• Mert Tanık
• Nazif Uğur Tan - Treplev
• Pelin Abay - Nina
• Rozet Hubeş
• Yeşim Koçak
• Z. Bahar Çebi

Pürtelaş Tiyatro ekibinin 2017'de sahnelemeye başladığı Martı, 21. İstanbul Tiyatro Festivali'nin açılış oyunu olarak 13 Kasım'da Zorlu Performans Sanatları Merkezi'nde açılış yapmış ve festivalin ilk üç günü seyirci karşısına çıkmıştır.^[11] Serdar Biliş'in rejisiyle sahnelenen oyunda Fırat Tanış, Ecem Uzun, Boran Kuzum, Tilbe Saran ve Gonca Vuslateri gibi isimler yer alıyor. Tek perde (100') ve İngilizce üst yazılı olarak sahnelenen oyunun Türkçe versiyonu Sami Özbudak'a ait. Provaları Eylül ayında Kadir Has Üniversitesi'nde yapılan Martı, Zorlu PSM ve DasDas'ta sahnelenmeye devam ediyor. Oyun Dünya Tiyatro Günü'nde düzenlenen törende Tiyatro Eleştirmenleri Birliği tarafından Yılın Oyunu ödülüne layık görülmüştür.^[12]

Teknik kadro

• Çevirmen - Sami Özbudak
• Yönetmen - Serdar Biliş
• Sahne ve kostüm tasarımı - Gamze Kuş
• Müzik - Çiğdem Erken
• Koreografi - Tuğçe Tuna
• Işık tasarımı - Cem Yılmazer
• Video - Ezgi Kaplan
• Ses eğitimi - Susan Main
• Kast - Banu Kuruoğlu

Oyuncular

• Boran Kuzum - Treplev
• Ecem Uzun - Nina
• Fırat Tanış - Trigorin
• Tilbe Saran - Arkadina
• Gonca Vuslateri - Maşa
• Kayhan Açıkgöz - Mevdevenko
• Serdar Orçin - Doktor Dorn
• Sevil Akı - Polina
• Şerif Erol - Sorin
• Yasin Bardakçı
• Cem Cücenoğlu

• İngilizce Wikipedia 27 Nisan 2008 tarihli The Seagull maddesi 29 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• IBDB'de Martı.
• Project Gutenberg'de Martı 14 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Oyunun orijinal tam metni (Rusça) 6 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tiyatro Oyunbaz'da Martı
• Sadri Alışık Tiyatrosu'nda Martı 15 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İstanbul Şehir Tiyatroları'nda Martı 1 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• DasDas'ta Martı