Marcel Schwob

Mayer André Marcel Schwob, yahut Marcel Schwob (23 Ağustos 1867 – 26 Şubat 1905), kısa öyküleri ve özellikle Jorge Luis Borges ve Roberto Bolaño'ya etkisiyle bilinen Fransız sembolist yazar. "Gerçeküstücülük'ün muştucusu" lakabıyla nâm salmış; yüzden fazla kısa öykü yazmanın yanı sıra gazete makalesi, deneme, biyografi, edebî inceleme, analiz, çeviri ve oyun gibi birçok yazınsal alanda eserler vermiş; hayatı boyunca sevilen ve hürmet edilen biri olmuş; dönemin edebiyat camiasında aktif rol almıştır.

23 Ağustos 1867'de Haville-de-Seine'deki Chaville'de köklü bir Yahudi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası George Schwob, dönemin ünlü şairleri Théodore de Banville ve Théophile Gautier'in arkadaşıydı. Annesi Mathilde Cahun, Alsace'li entelektüel bir aileden gelmeydi. Yayımcı Maurice Schwob'un erkek kardeşi ve fotoğrafçı Claude Cahun'un amcasıdır.

Ailesi, babasının Dışişleri Bakanlığı kabinesine başkanlık ettiği on yılın ardından Mısır'dan yeni dönmüştü. Fransız Üçüncü Cumhuriyeti başladığında, Schwob ailesi George'un Le Républicain d'Indre-et-Loire gazetesinin müdürü olduğu Tours'da yaşıyordu. George, 1876'da Cumhuriyetçi Le Phare de la Loire gazetesini yönetmek için Nantes'e taşındı; 1892'de öldükten sonra, 1859 doğumlu en büyük oğlu Maurice yerini aldı.

Marcel, 11 yaşında, Charles Baudelaire tercümeleri vasıtasıyla Edgar Allan Poe ile tanıştı. Sonrasında Poe'yu orijinalinden de okuyacak ve ömür boyu etkisini hissedecekti. 1878-1879'da Nantes Lycée'de okudu ve okulu birincilikle bitirdi. 1881'de, Mazarine Kütüphanesi Baş Kütüphanecisi, anne tarafından amcası, Léon Cahun ile yaşamak için Paris'e gönderildi. Paul Claudel ve Léon Daudet ile arkadaş olduğu Lycée Louis-le-Grand'da çalışmalarına devam etti. Diller üzerine olan yetisini keşfetti ve kısa sürede pek çok dil öğrendi. 1884'te arkadaşlarından ve rol modellerinden biri olacak olan Robert Louis Stevenson'u keşfetti. 1883-1884 yıllarında École Pratique des Hautes Études'de, Ferdinand de Saussure tedrîsâtında, filoloji ve Sanskritçe eğitimi aldı. Ardından Vannes'deki askerlik hizmetini topçu olarak yerine getirdi.

École Normal Supérieure için giriş sınavlarında başarısız oldu, ancak 1888'de Edebiyat Fakültesi diplomasını aldı. Phare de la Loire, Evénement ve Echo de Paris'te yetkin bir gazeteci olarak çalışmaktaydı.

Fransız argosuna ve özellikle de François Villon'un Ballades en jargon eserinde kullanılan Coquillard jargonuna tutkundu: (Victor Hugo'nun Les Miserables'inde -Sefiller- savunulan ve) dönemin hâkim görüşü olan argonun kendiliğinden yaratılmış bir dil olduğu görüşüne katılmıyordu. Schwob, argonun kendiliğinden yaratılan bir dil olmadığını, aslında şifreli konuşmak için oluşturulmuş yapay bir dil olduğunu düşünüyordu.

Sekiz yıllık erken dönem çalışmalarını altı öykü kitabında topladı: Cœur double ("Çift Yürek", 1891), Le Roi au masque d'or ("Altın Maskeli Kral", 1892), Mimes (1893), Le Livre de Monelle ("Monelle'in Kitabı", 1894), La croisade des enfants ("Çocuk Haçlı Seferleri", 1896) ve Vies imaginaires ("Düşsel Yaşamlar", 1896). Son kısa öyküsü L'etoile de bois, yazdığı en uzun öykü olup 1897'de yayımlandı. Hayattayken öykülerinin iki büyük yeniden basımı yapıldı: Georges de Feure tarafından resimlendirilen, La Porte des rêves (Rüyaların Geçidi, 1899) ve La lampe de Psyché (Psyché'in Lambası, 1903).

Marcel Schwob, Stuart Merrill, Adolphe Retté ve Pierre Louÿs ile birlikte Oscar Wilde'ın, sahnede Kutsal Kitap karakterlerinin tasvirini yasaklayan bir İngiliz yasasından kaçınmak için Fransızca yazdığı oyunu Salomé konusunda Wilde'a yardımcı oldu. Wilde'a Fransızca konusunda da yardımcı olan Schwob'un düzeltmeleri ile oyun 1896 yılında Paris'te, ilk kez sahnelendi.

Hayatının son sekiz yılında Schwob çalışamayacak kadar hastaydı. Jane Shore ve "Dialogues D'utopie" (1905'te yazılmıştır) istisna olmak kaydıyla, bir dizi projeyi tamamlamış olsa da, daha fazla orijinal kurgu yazmadı. Makaleler, tanıtımlar ve denemeler yazdı, birkaç oyunu uyarladı ve çevirdi. Öldüğünde, geriye çok sayıda proje ve yarım kalmış eser bırakmıştı.

Dostu Stevenson'un Samoa adalarındaki mezarını bulmak için yaptığı yolculuk dahil pek çok yere gitti. Fakat hastalıklar ona yolculuklarında da rahat vermedi.

Dostlukları

Schwob, yaşamı boyunca sanat ve edebiyat dünyasından çok sayıda önemli kişiyle ilişki kurdu, kimileriyle arkadaş oldu. Bu kişiler arasında Paul Claudel, Alphonse Daudet, Guillaume Apollinaire, Paul Valéry, Oscar Wilde, Marcel Proust, Auguste Rodin ve daha pek çokları vardı.

1903'te pek çok arkadaşı ölmüştü. Edmund Gosse'ye şunları yazdı: "Arkadaşlarımla sınanıyorum. Stevenson ve Verlaine, Mallarmé ve şimdi Henley ve Whistler: hepsi gittiler." Schwob ayrıca Lucien Guitry ile arkadaştı ve oğlu Sacha Guitry ile barışmasında ona yardımcı olmaya çalıştı. Yıllar sonra Sacha, Schwob'un eşi Marguerite Moreno ile kimi filmlerde oynadı.

İlişkileri

Hayatının iki aşkı, Louise olarak bilinen genç bir kadın ve ünlü aktris Marguerite Moreno'ydu. Schwob, fahişe olan Louis'le, 1891'de, kendisi 24, Louis 23 yaşındayken tanışmıştı. İlişkiyi saklamıştı ve mektupların çoğunu da daha sonradan imha etti. Louis iki yıl sonra veremden öldü. Schwob harab olmuştu ve gizli tuttuğu ilişkisini pek çok arkadaşıyla paylaştı. Monelle'in Kitabı'nı ona adadı, ana karakteri Louise'den ilham alarak yarattı, ancak onu belirsiz yaştaki bir çocuğa dönüştürdü. Pek çokları bunu en kişisel eseri olarak gördü ve yine en çok tanındığı kitabı da buydu. 1894'te, Louise'in ölümünün ardından Schwob, Stéphane Mallarmé tarafından "Sembolizmin kutsal ilham perisi" olarak adlandırılan ve Catulle Mendès'in sevgilisi olan, 23 yaşındaki Marguerite Moreno ile tanıştı. Moreno, heykeltıraş Jean Dampt, sanatçılar Edmond Aman-Jean, Joseph Granié ve genellikle Lucien Lévy-Dhurmer için pozlar veriyordu. Ocak 1895'te artık birlikteydiler ve beş yıl sonra, 1900'de, Londra'da evlendiler. İngiliz yazar Charles Whibley düğüne şahit olarak katılmıştı. İlişkileri alışılmadıktı. Moreno'nun kariyeri ve Schwob'un sık seyahatleri nedeniyle birbirlerinden uzakta çok zaman geçirdiler.

1896'da tedavisi olmayan kronik bağırsak rahatsızlığı nedeniyle hastalandı. Ayrıca, genellikle grip veya zatürre olarak teşhis edilen rahatsızlıklardan ve birkaç bağırsak ameliyatından sonra tekrarlayan rahatsızlıklardan muzdaripti. Doktor Joaquin Albarrán'ın yaptığı iki ameliyattan sonra, Robert de Montesquiou, Sarah Bernhardt'a aşık olan ve daha sonra John Singer Sargent tarafından resmedilen tanınmış doktor ve cerrah Samuel Jean de Pozzi'nin tedavisini önerdi. İlk tedavilerin, Schwob'u sürekli ağrılarından kurtaran bazı olumlu etkileri oldu. Schwob, minnettarlıkla Rüyaların Geçidi'ni ona adadı. Ancak 1900'de, iki ameliyattan sonra Pozzi ona kendisi için başka bir şey yapamayacağını söyledi. Sonraki yıllarda sadece kefir ve fermente sütle beslendi. Şubat 1905'te, dokuz yıllık ciddi tekrarlayan atakların ardından, karısı Aix-en-Provence'deki turnede performans sergilerken zatürreden öldü. Yanından pek çok seyahatinde yoldaşı olan Ting Tse-Ying, kardeşi Maurice ve biyografi yazarı Pierre Champion vardı.

Aralık 1904'ten sonra l'École des Hautes Etudes'de Villon üzerine kurslar verdi. Katılanlar arasında pek çoklarının yanı sıra Michel Bréal, Édouard ve Pierre Champion, Paul Fort, Max Jacob, August Longnon, Pablo Picasso, Catherine Pozzi (doktorunun kızı), André Salmon ve Louis Thomas da vardı.

Paul Valéry iki eserini ona adadı: Introduction à la Méthode de Léonard de Vinci ve Soirée avec M. Teste.

Alfred Jarry, Ubu Roi'sini Schwob'a adadı.

Oscar Wilde ona uzun şiiri "The Sphinx"i (1894) "dostluk ve hayranlıkla" ithaf etti.

Monelle'in Kitabı (1894), André Gide'in Les nourritures terrestres (Dünya Nimetleri ve Yeni Nimetler) romanına ilham kaynağı oldu. (Schwob, Gide'i intihal iddiasıyla dava etti.)

Çocuk Haçlı Seferleri (1896), William Faulkner'in As I Lay Dying (Döşeğimde Ölürken) romanına ve Jerzy Andrzejewski'in Bramy raju romanına ilham kaynağı oldu.

Max Ernst, Une semaine de bonté adlı eserinde ondan alıntılar yaptı.

Düşsel Yaşamlar (1896), Jorge Luis Borges'in Historia universal de la infamia (Alçaklığın Evrensel Tarihi) kitabına ilham kaynağı oldu.^[1]

Oscar Wilde, André Gide & Marcel Schwob, Aristide Bruant'ın restoranında, 3 Aralık 1891'de, buluşup yemek yemişlerdi. Marcel Schwob, Oscar hakkında ilk izlenimlerini günlüğüne şöyle kaydetmişti: "Cüsseli bir adam. Kocaman, hamur suratlı, al yanaklı, alaycı bakışlı. Berbat görünüşlü dışarı çıkık dişleri, tehlikeli görünüşlü bir ağzı vardı. Yumuşak dudakları sanki biraz daha süt emmek ister gibiydi. Yemek sırasında çok az şey yedi, ama haşhaşa batırılmış Mısır sigaralarının birini söndürüp diğerini yakıyordu."^[2] Oscar Wilde'ın bu tarihe yakın bir görünümü için, kaynakçada yer alan bağlantıdaki, "Number 3A" isimli, fotoğrafa bakılabilir.^[3]

Oscar Wilde & Marcel Schwob'un arkadaşlığı üzerine derli toplu bilgiler sunan bir yazı için bağlantıdaki yazıya başvurulabilir.^[4]

Marcel Schwob, kendi kitabı, Altın Maskeli Kral'ın başlık sayfasına el yazısıyla şu notu almıştı:

à Oscar Wilde

"the prince with the splendid mask"

[Bu notun birinci satırı Fransızca, ikinci satırı İngilizcedir: Oscar Wilde'a. Maskesi İhtişamlı Prens.] Schwob, bu eserin içindeki, Le Pays bleu (Mavi Ülke) öyküsünü "A Oscar Wilde." (Oscar Wilde'a) notuyla Wilde'a ithaf etmişti, Wilde da The Sphinx (1894) şiirini "To Marcel Schwob in friendship and in admiration" (Dostluk ve hayranlıkla Marcel Schwob'a) notuyla Schwob'a.

Schwob ayrıca, Wilde'ın The Selfish Giant (Bencil Dev) öyküsünü, 1891'de, Fransızcaya çevirmişti.^[5]

Schwob, Wilde'ın Fransızca olarak kaleme aldığı Salomé oyunun yazımı (1891) ve sahnelenmesi (1896) konusunda da, Wilde'a yardımcı olmuştu. [Oyunun sahnelendeği 1896 tarihinde Wilde hapishanedeydi.]

Jean Lorrain'e göre Schwob, Oscar Wilde'ın Paris salonlarındaki ana rehberiydi: « [Il] s’était fait son pilote et son cornac; il promenait à travers Paris cette gloire littéraire et, un beau jour, me l’amena. » Cornac, Fransızcada, fil-sürücü demektir. Lorrain, Schwob’u bir “Mahout”a, Wilde’ı da bir “fil”e benzetiyor. [Mahout, Hintçede, fil-sürücü demektir. Lorrain, bu kelimeye anıştırma yapıyor olsa gerek.] Schwob âdeta, üzerine bindiği fili (Wilde'ı) Fransız yazın çevresinde dolaştıran bir sürücü olmuş oluyor. Bu tanım, Wilde'ın file benzetilmesi yönünden tek değildir. "Michael Field" müstear adlı iki kadın şair Wilde'la ilk karşılaşmalarını şöyle kaydetmiştir: "File benzeyen (elephantine) vücudunun çekici bir yanı yoktur. Kıyafetlerinin içine zorlukla sığar. İri suratında ise asaletten eser bulamazsınız. Onun ilginçliği, hantallığıyla tezat teşkil eden zekâsı ve şehirli olmasında yatar."^[2]

Borges birçok yazardan sık sık bahseden, yazar olmasından evvel okuyucu olduğunu sık sık hatırlatan ender yazarlardandır. Seleflerini anmakta tutucu olmadığı aşikârdır. Ne var ki Borges'in sohbetlerini okuyanlar Marcel Schwob adıyla pek karşılaşmaz, en azından Kafka, Stevenson, Shaw, Coleridge ve diğerlerine nazaran. Oysa onu en çok etkileyen yazarların başında belki de Schwob gelmektedir. Borges'in Alçaklığın Evrensel Tarihi isimli kurgu-biyografi eseri Marcel Schwob'un Düşsel Yaşamlar'ını okuyan okuyucuya pek tanıdık gelecektir. Talihsizlik ki Norman Thomas di Giovanni Ustanın Dersi^[6] isimli eserinin koca bir bölümünü Alçaklığın Evrensel Tarihi'nin kaynaklarına ayırmış ama içeriksel kaynakları gayet güzel ortaya koysa da biçimsel ve esinsel kaynak olan Düşsel Yaşamlar'ı konu etmemiştir. Bu iki eser arasındaki ilişki en doğrudanı olmakla beraber Borges'in daha başka pek çok yerde Schwob'dan esinlendiği savunulabilir. Borges'in daha ilkgençlik yıllarında Schwob'u okuduğunu biliyoruz.^[7]

Borges, Schwob'dan esinlenmekle kalmamış, Düşsel Yaşamlar'ın içinde yer alan MM. Burke et Hare, Assassins (Bay Burke ve Bay Hare) isimli yaşam öyküsünü İspanyolcaya çevirmiştir.^[8] Borges'in Schwob'dan sık sık söz etmemesinin sebebi belki de onun azınlığa yazdığını düşünmesi ve onu "açık etmek istememe"sidir. Borges şöyle der: "Dünyanın her yerinde Marcel Schwob'un küçük gizli topluluklar oluşturan adanmışları vardır. Şöhret peşinde değildi; kasıtlı olarak 'mutlu azınlık' için yazdı."^[9]

Marcel Schwob'un Türkçedeki tek eseri Üç Roman adıyla yayımlanan derlemedir. Bu eser, Schwob'un Altın Maskeli Kral isimli öykü derlemesinden, tamamını değil, iki öyküyü, Monelle'in Kitabı'nın tamamını ve Düşsel Yaşamlar isimli kurgu-biyografi eserinin tamamını içerir. Eser, Türkçeye Aykut Derman tarafından çevrilmiş, Yapı Kredi Yayınları'nca basılmıştır.^[10]