Maltepe Havagazı Fabrikası

Maltepe Havagazı Fabrikası 1929-1990 yılları arasında Ankara'nın Maltepe semtinde faaliyet gösteren elektrik santralı ve havagazı üretim tesisi.

Ankara'nın ilk havagazı üretim tesisi ve ilk ilk kok kömürü ile çalışan elektrik üretim tesisidir. Gazometreler, elektrik santrali, su kulesi, havagazı ocak dairesi, yakıt tankları ve depoları, silo, atölye gibi yapılar ile bir bütünün parçaları olarak tasarlanmış bir yerleşkedir.^[1]

1991 yılında Kültür Bakanlığı tarafından taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilen yapı 2006 yılında Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu tarafından koruma kapsamından çıkartılıp Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından yıkılmıştır.^[2] Sanayi tarihi açısından önemli olan yapının korunmamış olması çeşitli tepkilerle karşılanmıştır.^[1]

Ankara'da ilk özel elektrik santrali 1925 yılında Bentderesi'nde 50 beygirgücünde lokomobil ile döndürülen 35 kWh'lık doğru akım dinamosu ile kurulmuştu.^[3] Burada üretilen elektrik, belediye binasında ve birkaç evde kullanılıyordu. Ardından, 1926'da Ankara – Kayseri yolunun 8. kilometresindeki Ankara Çimento Fabrikası'nın idare binasının bulunduğu yerde, Alman MAN ve AEG şirketlerinin ortaklığı ile yeni bir santral kuruldu. Bu santralin üretime başlamasından sonra Ankara şehrinin elektrikle aydınlatılması için elektrik ve havagazı işletme imtiyazını Alman Stettiner Chamotte-Fabrik Anonim Şirketi ve ElektricitätsLieferungs-Gesellschaft (AEG) konsorsiyumuna verilmesi kararlaştırıldı. İmtiyaz antlaşması 24 Mart 1927 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti adına Nafıa Vekili Behiç Bey ile Stettiner Chamotte-Fabrik Anonim Şirketi Genel Müdürü Dr. Max Bittrich arasında imzalandı. İmtiyaz anlaşmasına göre şirketin 24 Ekim 1927 tarihinde elektrik binasının inşaatına başlaması ve üç ay zarfında inşaatı tamamlaması gerekiyordu. Arsa temininde gecikme yaşandığı için Hipodrom’da geçici olarak 16 Ağustos 1927 tarihinde işletmeye alınan 650 beygirgücündeki dizel elektrojen grubu buraya taşınarak devreye sokuldu.^[3]

Maltepe Havagazı Fabrikası, Stettiner Chamotte-Fabrik A.Ş.’nin ortağı olan ve İstanbul'da faaliyet gösteren A.E.G. Elektrik Şirket-i Umumisi Türk Anonim Şirketi tarafından inşa edildi. Mimarı Werner Issel'dir.^[4] Elektrik santrali ve bacalarının inşaatı 26 Eylül 1928 tarihinde tamamlandı. Havagazı fırınları 1929 yılında inşa edildi 1933 yılında ise yerleşke genişletilip 57.270 metrekare alana yayıldı. Elektrik üretim tesislerinin ve gazhanenin dışında işçi lojmanları, yemekhane ve cami gibi altyapı tesislerini de kapsamıştır. İnşaat süresince Alman, İngiliz ve Türk işçiler beraber çalışmıştır. Tesis 1929-1990 yılları arasında faaliyet gösterdi. 1942 yılında bu yatırım kamulaştırıldı ve “Ankara Elektrik ve Havagazı İşletme Müessesesi” adını aldı. 1982 yılında elektrik işleri TEK kurumuna devredildi; doğalgazın gelmesi ile 1990'da havagazı tesisi de kapandı.^[5]

1990 yılında iş merkezi yapılmak amacıyla Maltepe Havagazı Fabrikası'nın yıkım kararı alındı. Yıkıma başlandı ancak 1991 yılında Kültür Bakanlığı tarafından taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edildi. "Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu 2006 yılında tescil kararını kaldırıldı ve yapı, Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından yıkılmıştır. Sanayi tarihi açısından önemli olan yapının korunmamış olması çeşitli tepkilerle karşılanmıştır. Bu kapsamda TMMOB Mimarlar Odası Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek'in Dünya Belediye Başkanlığı yarışmasında aday olmasına itiraz etmiştir.^[1] Tarihi yapının yerinde sabit işporta pazarı oluşturulmuştur.^[6]

• Sanayi Devrimi

• Yıkım sırasındaki gelişmeleri aktaran Mimarlar Odası tarafından hazırlanan bülten 21 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 14 Eylül 2012 tarihinde erişilmiştir