Maltaca

Maltaca
Maltaca
Malti
Bölge	Güney Avrupa
Etnisite	Maltalılar
Konuşan sayısı	522.000 (2012)
Dil ailesi	Afro-Asya dilleri Sami Batı Merkez Arapça Maltaca; ; ; ; ;
Yazı sistemi	Latin
Resmî durumu
Resmî dil	Malta; Avrupa Birliği
Dil kodları
ISO 639-1	mt
ISO 639-2	mlt
ISO 639-3	mlt

Maltaca (Malti), Maltalılar tarafından kullanılan, Malta^[2] ve Avrupa Birliği'nin resmî dillerinden birini oluşturan Latinleşmiş Sami dili. Latin alfabesi kullanılarak yazılan dilin kökenleri tarihi Sicilya Arapçasına dayanmakta olup,^[3] tarih boyunca Latin dilleri ve İngilizceden yoğun ödünçlemeler almıştır. İlk olarak 15. yüzyılda yazılmaya başlanmış dil, 1934'te Malta'nın resmî dili olmuştur.

Tarihçe

Maltaca, tarihî bir Arapça formu olan ve Mağrip Arapçasından türemiş Sicilya Arapçası kökenlidir ve Sicilya Emirliği'nde 831-1091 yılları arasında gelişmiştir. Maltacayı oluşturacak dilin Malta'ya Sicilya'dan 10. yüzyılda geldiği düşünülmektedir. Bu sav, modern Maltalıların, Sicilyalılar ve Calabrialılar ile ortak bir kökene dayanmaları ve Levant ile Kuzey Afrika halklarından genetik açıdan düşük oranda etkilenmiş olmaları ile desteklenmektedir.^[4]^[5]

Malta'nın Normanlar liderliğinde ele geçirilmesi ve yeniden Hristiyanlaşması sonucunda Maltaca, Klasik Arapçadan bağımsız gelişmiş ve zamanla Latinleşmiştir.^[6]^[7] Norman hakimiyeti sonucunda bölgeden Müslümanlar sürülmesiyle Malta Arapçası izole kalmış ve farklı bir dile evrilmiştir.^[8] Sicilya'daki Sicilya Arapçası yerini bir Romen dili olan Sicilyacaya bırakmış olmasına rağmen, Maltaca İtalyanca yanında bir halk dili olarak gelişmeye devam etmiştir.^[8]

Dile yapılan ilk atıf 1436 yılında gerçekleşmiş ve Maltaca lingua maltensi olarak adlandırılmıştır. Maltaca ilk belge ise Pietru Caxaro tarafından yazılmış ve 15. yüzyıla tarihlenen Il-Kantilena (Maltaca: Xidew il-Qada) olmaktadır.^[9] Maltaca ilk sözlük 16. yüzyılda Maltaca-İtalyanca olmak üzere üretilmiştir, ancak bu eser kaybolmuştur.^[10] Maltaca kelimeler listesi, Hieronymus Megiser'in Thesaurus Polyglottus (1603) ve Propugnaculum Europae (1606) eserlerinde yer almıştır, Domenico Magri ise Hierolexicon, sive sacrum dictionarium (1677) eserinde bazı Maltaca sözcüklerin etimolojisini vermiştir.^[9]

1934 yılında Malta, İtalyancayı resmî dil statüsünden çıkarmış ve Maltaca ve İngilizceyi yeni resmî dilleri olarak kabul etmiştir.^[9]

Sınıflandırma

Maltaca, tüm Sami dilleri gibi Afro-Asyatik dil ailesine mensuptur. Sami dilleri içerisinde ise tarihi bir Arap dili olan Sicilya Arapçasından türemiştir. Bu anlamda soysal açıdan Mağrip Arapçası ile ilişkilidir.

Maltaca, diğer Arapça değişkelerin de olduğu gibi Klasik veya Standart/Fasih Arapça ile iki dillilik ilişkisi göstermez.^[11] Bu neden ötürü dil, Arap makrodilini oluşturan 30 değişkeden ayrı olarak sınıflandırılır.^[12] Maltacayı ayıran başka bir özellik, dilin morfolojisinin ve söz varlığının başta İtalyanca ve Sicilyaca olmak üzer Latin dillerinden önemli oranda etkilenmiş olmasıdır.^[13]

Söz varlığı

Maltaca söz varlığının yaklaşık üçte birini Arapça kökenli kelimeler oluşturur ve bunlar genellikle günlük hayatta kullanılan temel kelimeleri kapsar.^[14] Dilin söz varlığının yaklaşık yarısı Standart İtalyanca ve Sicilyaca kökenlidir,^[15] İngilizce ise %6 ile %20'sini oluşturur.^[16]

2016'da yürütülmüş bir araştırmaya göre Maltaca konuşurları Tunus Arapçası bir konuşmanın yaklaşık üçte birini anlayabilmektedir.^[17] Buna karşılık Tunus Arapçası konuşurları Maltaca bir konuşmanın yaklaşık %40'ını anlamaktadır.^[18] Maltaca ve Tunus Arapçası arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik, Tunus Arapçası ve çevresindeki diğer Arapça değişkeleri arasında olandan daha düşüktür.^[19]

Romen dillerinden geçen bazı sözcükler

Maltaca	Sicilyaca	İtalyanca	Türkçe
skola	scola	scuola	okul
gvern	cuvernu	governo	hükûmet
repubblika	ripùbblica	repubblica	cumhuriyet
re	re	re	kral
natura	natura	natura	doğa
pulizija	pulizzìa	polizia	polis
ċentru	centru	centro	merkez
teatru	tiatru	teatro	tiyatro

Sicilya Arapçasından geçen bazı sözcükler

Maltaca	Sicilya Arapçası	Standart Arapça	Türkçe
bebbuxu	babbaluciu	ببوش babbūš	sümüklü böcek
ġiebja	gebbia	جب jabb	sarnıç
ġunġlien	giuggiulena	جنجلان junjulān	susam tohumu
sieqja	saia	ساقية sāqiyah	kanal
kenur	tannura	تنور tannūr	fırın
żagħfran	zaffarana	زعفران zaʿfarān	safran
żahra	zagara	زهرة zahrah	çiçeklenme
żbib	zibbibbu	زبيب zabīb	kuru üzüm
zokk	zuccu	ساق sāq	ağaç gövdesi
tebut	tabbutu	تابوت tābūt	tabut

Arapçadan geçen bazı sözcükler

Maltaca	Mısır Arapçası	Levanten Arapça	Mezopotamya Arapçası	Standard Arapça	Türkçe
qalb	'alb	'aleb	qalb	قلب qalb	kalp
waqt	wa't	wa'et	waket	وقت waqt	vakit
qamar	'amar	'amar	qamaɣ	قمر qamar	ay
kelb	kalb	kaleb	kalb	كلب kalb	köpek

Alfabe

Maltaca, tarihi boyunca sadece Latin alfabesi kullanılarak yazılmıştır ve dilin en eski yazılı kaynağı Geç Orta Çağ'a dayanmaktadır.^[20] Dil, hâlâ tamamıyla Latin alfabesi kullanılarak yazılan tek Sami dili olmaktadır.^[21] Malta alfabesi 29 harf ve bir digraftan oluşur.

A

B

Ċ

D

E

F

Ġ

G

Għ

H

Ħ

I

Ie

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Ż

Z

a

b

ċ

d

e

f

ġ

g

għ

h

ħ

i

ie

j

k

l

m

n

o

p

q

r

s

t

u

v

w

x

ż

z

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2014.
^ "Constitution of Malta". 15 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2017.
^ So who are the 'real' Maltese. 12 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. The kind of Arabic used in the Maltese language is most likely derived from the language spoken by those that repopulated the island from Sicily in the early second millennium; it is known as Siculo-Arab. The Maltese are mostly descendants of these people.
^ Felice, A. E. (5 Ağustos 2007). "Genetic origin of contemporary Maltese". Times of Malta. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019.
^ Capelli, C. (Mar 2006). "Population structure in the Mediterranean basin: a Y chromosome perspective". Ann. Hum. Genet. 70 (2): 207-225. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00224.x. hdl:2108/37090 .
^ Borg and Azzopardi-Alexander, 1997 (1997). Maltese. Routledge. s. xiii. ISBN 978-0-415-02243-9. In fact, Maltese displays some areal traits typical of Maghrebine Arabic, although over the past 800 years of independent evolution it has drifted apart from Tunisian Arabic
^ Brincat (2005): "Originally Maltese was an Arabic dialect but it was immediately exposed to Latinisation because the Normans conquered the islands in 1090, while Christianisation, which was complete by 1250, cut off the dialect from contact with Classical Arabic. Consequently Maltese developed on its own, slowly but steadily absorbing new words from Sicilian and Italian according to the needs of the developing community."
^ ^a ^b Brincat (2005)
^ ^a ^b ^c L-Akkademja tal-Malti. "The Maltese Language Academy". 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
^ Agius, D. A. (1990). "Reviewed Work: A Contribution to Arabic Lexical Dialectology by Al-Miklem Malti". Bull. Br. Soc. Middle East. Stud. 17 (2): 171-180. JSTOR 194709.
^ Hoberman, Robert D. (2007). "Chapter 13: Maltese Morphology". Kaye, Alan S. (Ed.). Morphologies of Asia and Africa. 1. Winona Lake, Indiana: Eisenbrown. s. 258. ISBN 9781575061092. 30 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. Maltese is the chief exception: Classical or Standard Arabic is irrelevant in the Maltese linguistic community and there is no diglossia.
^ "Documentation for ISO 639 identifier: ara". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
^ Hoberman, Robert D. (2007). "Chapter 13: Maltese Morphology". Kaye, Alan S. (Ed.). Morphologies of Asia and Africa. Winona Lake, Indiana: Eisenbrown. ss. 257-258. ISBN 9781575061092. 30 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. yet it is in its morphology that Maltese also shows the most elaborate and deeply embedded influence from the Romance languages, Sicilian and Italian, with which it has long been in intimate contact….As a result Maltese is unique and different from Arabic and other Semitic languages.
^ Brincat (2005): "An analysis of the etymology of the 41,000 words in Aquilina's Maltese-English Dictionary shows that 32.41% are of Arabic origin, 52.46% are from Sicilian and Italian, and 6.12% are from English. Although nowadays we know that all languages are mixed to varying degrees, this is quite an unusual formula. However, the words derived from Arabic are more frequent because they denote the basic ideas and include the function words."
^ Brincat (2005).
^ "Languages across Europe - Maltese, Malti". BBC. 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2017.
^ "Mutual Intelligibility of Spoken Maltese, Libyan Arabic and Tunisian Arabic Functionally Tested: A Pilot Study". s. 1. 8 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2017. To summarise our findings, we might observe that when it comes to the most basic everyday language, as reflected in our data sets, speakers of Maltese are able to understand less than a third of what is being said to them in either Tunisian or Benghazi Libyan Arabic.
^ "Mutual Intelligibility of Spoken Maltese, Libyan Arabic and Tunisian Arabic Functionally Tested: A Pilot Study". s. 1. 8 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2017. Speakers of Tunisian and Libyan Arabic are able to understand about 40% of what is said to them in Maltese.
^ "Mutual Intelligibility of Spoken Maltese, Libyan Arabic and Tunisian Arabic Functionally Tested: A Pilot Study". s. 1. 8 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2017. In comparison, speakers of Libyan Arabic and speakers of Tunisian Arabic understand about two-thirds of what is being said to them.
^ The Cantilena. 19 Ekim 2013. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
^ Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti. 6 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. Fundamentally, Maltese is a Semitic tongue, the same as Arabic, Aramaic, Hebrew, Phoenician, Carthaginian and Ethiopian. However, unlike other Semitic languages, Maltese is written in the Latin alphabet, but with the addition of special characters to accommodate certain Semitic sounds. Nowadays, however, there is much in the Maltese language today that is not Semitic, due to the immeasurable Romantic influence from our succession of (Southern) European rulers through the ages.