Mahabad Cumhuriyeti
كوماری مهاباد Komara Mehabad Mahabad Cumhuriyeti | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 22 Ocak 1946-17 Aralık 1946 | |||||||||||||
 Bayrak  Arma | |||||||||||||
 Yaklaşık 1 yıllık süreçteki Mahabad Cumhuriyeti haritası | |||||||||||||
| Başkent | Mahabad | ||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Kürtçe | ||||||||||||
| Hükûmet | Sosyalist cumhuriyet | ||||||||||||
| Cumhurbaşkanı | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Başbakan | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||
• Toplam | 44.347 km2 | ||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||
• Sayılan | 3.100.000 | ||||||||||||
| Para birimi | İran riyali | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Günümüzdeki durumu | İran | ||||||||||||
Mahabad Cumhuriyeti (Kürtçe: كوماری مهاباد - Komarî Mehabad, Farsça: جمهوری مهاباد - Cumhuriye Mahabad), Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devletiydi.
Kadı Muhammed'in devlet başkanlığında, 13 bakanın yer aldığı bir bakanlar kurulu oluşturuldu. Senendec, Uşnu ve Miyandoab şehirlerini de kapsayan ülkenin başkenti Mahabad'dı.
Tarihçe
II. Dünya Savaşı sırasında, Temmuz 1941'de Büyük Britanya ve Sovyetler Birliği İran'ın işgali konusunda anlaştı. İngilizler güneyden, Sovyetler ise kuzeyden saldırarak İran'ı ikiye bölerek işgal etti. Sovyetler işgal ettiği bölgelerden Azerbaycan eyaletlerinde iki cumhuriyet kurduracaktı.
16 Ağustos 1943'te KOMELA (Komeleyê Jinêweyê Kurdistan/Kürdistan Diriliş Topluluğu) kuruldu ve Mart 1944'te Hawî cemiyetiyle yardımlaşma anlaşmasına imzaladı. Ağustos 1944'te Dinbanbar Dağı'nda Üçlü Sınır Anlaşma (Peymare Sêsinor)'nın imzalanmasıyla diğer ülkelerde bulunan Kürtler ile iş birliğini sağlamaya çalıştı.
Eylül 1945'te daha önce 1930'da Oramar İsyanı (Dağlıca/Hakkâri)'ndan sonra Kasım 1931'de Kuzey Irak'ta ayaklanan Şeyh Ahmed Barzani ve kardeşi Molla Mustafa Barzani de katıldı.
Mahabad Cumhuriyeti'nin askerinin temeli Herkî ve Şıkak aşiretlerinden oluşturuluyordu. Ekim 1945'te KOMELA, adını İran Kürdistan Demokrat Partisi (KDP-İ) olarak değiştirdi.
Kuruluş
Kasım 1945'te Sovyetler'in teşvik ve desteğiyle İran'da önce Azerbaycan Milli Hükûmeti kuruldu. Sovyetler KDP-İ'ye de 1.200 tüfek gönderdi. 22 Ocak 1946'da Mahabad'da Çarçıra Meydanı'nda Mahabad Cumhuriyeti'nin kuruluşu ilan edildi. Sovyetler Şubat 1946'da 5.000 tüfek gönderdi.
Kürt-Azeri ilişkisi
3 Mayıs 1946'da Mahabad Cumhuriyeti ile Azerbaycan Milli Hükûmeti arasında bir anlaşma imzalandı.[] Bu anlaşmaya göre:[]
- İki tarafın topraklarından her birine, tarafların her birinin temsilcileri gönderilecek.
- Kürtlerin çoğunlukta olduğu Azerbaycan topraklarında Kürt yönetimi temsilcileri, Azerilerin çoğunlukta olduğu Kürt topraklarında ise Azeriler arasında temsilciler bulunduracak.
- İki hükûmet, ekonomik sorunlarla uğraşacak olan bir Birleşik Ekonomi Komitesi oluşturacak.
- Gerekli olduğu zaman karşılıklı askerî yardım yapılacak.
- İran hükûmetiyle her türlü görüşmeler, iki hükûmetin onayı alındıktan sonra yürütülecek.
- Azerbaycan hükûmeti, kendi topraklarında yaşayan Kürtler için eğitim alanında girişimler örgütlemek amacıyla gerekli olan önlemleri almayı üstlendi. Kürt hükûmeti de kendi tarafından, İran Kürdistan topraklarında yaşayan Azerbaycanlılar için aynı girişimleri gerçekleştirme vaadinde bulundu.
- İki halk arasında tarih içinde yerleşmiş olan dostluk ve iş birliği ilişkilerini bozma denemesinde bulunan ya da onların ulusal birliğine el uzatan, kim olursa olsun, iki halk tarafından cezalandırılacaktır.
Çöküş
Ancak Sovyetler 9 Mayıs'ta İran topraklarından çekilince 17 Aralık'ta İran ordusu Mahabad'ı işgal ederek Mahabad Cumhuriyeti'ni yıktı. 31 Mart 1947'de Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed ve Savunma Bakanı Muhammed Hüseyin Han Seyfi Kadı, cumhuriyetin kurulduğu yer olan Çarçıra Meydanı'nda asılarak idam edildi.
Cumhuriyete katılmış olan Barzani Aşireti Nisan 1947'de Kuzey Irak'taki Barzan'a döndü. Irak hükûmeti Şeyh Ahmed Barzani'yi yakalayarak hapsetti ve işbirlikçi suçlamasıyla Irak ordusundan dört subayı idam etti. Molla Mustafa Barzani ise Barzan bölgesinden kaçarak Aras Nehrine ulaştıktan sonra Sovyetler Birliği'ne iltica ederek Bakü'ye gitti.
Bu cumhuriyetin millî marşı, Koye (Köysancak) doğumlu şair Dildar (Yunus Rauf)'ın 1938'de hapisteyken Sorani lehçesiyle yazdığı "Ey Reqîb" (Ey Rekip) idi.[]
Çöküş nedenleriyle ilgili olarak Koohi-Kamali şunları söylemektedir:[2]
Öncelikle Kürt toplumunun ana özelliği olan kabile bölünmüşlüğü, merkezi hükûmete karşı direnişin sonucunda Kürt Cumhuriyetinin kurulmasında rol oynadığı gibi bu cumhuriyetin yıkılmasına da sebebiyet vermiştir. Değişik kabileler, daha doğrusu bu kabilelerin liderleri arasındaki çatışma ve çekişmeler ulusal hareketin önünde önemli bir engel olmuştur. Bir veya birden çok kabilenin kendi çıkarları uğruna dış güçlerle iş birliği yapması Kürt tarihinde olağan bir haldir. İkinci iç sebep cumhuriyetin iyi örgütlenmiş ve politik deneyimine sahip güçlü yönetimden yoksun olması olgusudur.
Hükûmeti oluşturan bakanlar
- Cumhurbaşkanı (Serokê Komara Mehabadê): Kadı Muhammed (Qazî Mihemed)
- Başbakan (Serokwezîr): Hacı Baba Şeyh (Hacî Babe Şêx)
- Savunma Bakanı ve Ordu Başkomutanı (Wezîrî Ceng û Parastin û Hevkarê serokkomar): Muhammed Hüseyin Seyfi Kadı (Mihemed Husên Xanî Sêyfî Qazî)
- Propaganda Bakanı (Wezîrê Propaxande): Sıdık Haydaranî (Sidîq Heyderî)
- Eğitim ve Kültür Bakanı (Wezîrê Perwerde û Hinkariyê): Menaf Kerimî (Menaf Karîmî)
- İçişleri Bakanı (Wezirê Karê hundurin): Muhammed Emin Müinî (Mihemed Emîn Mu'înî)[]
- Sağlık Bakanı (Wezîrê Tendurustiyê): Sayit Muhammed Eyüban (Seyid Mihemed Eyûbyan)
- Sanayi Bakanı (Wezîrê Aborî): Mirza Ahmed İlahi (Ehmed Îlahî)
- Çalışma Bakanı (Wezîrê Kar): Halil Hüsrevî (Xelîl Xusrewî)
- Post ve Telegraf Bakanı (Wezîrê Post û Telegiraf): Kerim Ahmedyan (Kerîm Ehmedyan)
- Ticaret Bakanı (Wezîrê Bazirganiyê): Hacı Mustafa Daufî (Hacî Mistefa Dawudî)
- Adalet Bakanı (Wezîrê Dadperweriyê): Molla Hasan Mecidî (Mela Husên Mecdî)
- Tarım Bakanı (Wezîrê Kiştûkal): Muhammed[] Valizade (Mihemed Welîzade)
- Dışişleri Bakanı (Wezîrê Tegbîr û Meşweret Pêkirînê): Hacı Abdürrahman İlhanîzade (Hacî Ebdulrehman Îlxanîzade)
- Ulaştırma Bakanı (Wezîrê Rê û Ban): İsmail İlhanîzade (Îsmaîl Îlxanîzade)
- Savaş Bakanı: Mustafa Barzani[3]
Ayrıca bakınız
- Azerbaycan Milli Hükûmeti
- Sovyetler Birliği'nde Kürtler
Kaynakça
- Sabri Cigerli, Refugies kurdes d'Irak en Turquie, L'Harmattan (01/10/1998, p. 318.
- Sabri Cigerli, Les Kurdes et leur Histoire, L'Harmattan, 03/05/2000, p. 192.
- Sabri Cigerli et Didier Le Saout, Öcalan et le PKK: les mutations de la question kurde en Turquie et au Moyen-Orient, Maisonneuve & Larose, 2005, 422 p. (ISBN 9782706818851) p. 356.
- Les Kurdes, L’émergence du nationalisme kurde (1874-1945), dans les archives diplomatiques français, L'Harmattan, 07/11/2019, p. 480.
- Yassin, Burhaneddin A., Vision or Realty: The Kurds in the Policy of the Great Powers, 1941-1947, Lund/Sweden, 1995.
- William Eagleton, Jr., The Kurdish Republic of 1946, Oxford University Press, London 1963.
- David A. McDowall, Modern History of the Kurds, I. B. Tauris, 1996.
- Susan Meiselas, Kurdistan In the Shadow of History, Random House, 1997.
- M. Khoubrouy-Pak, Une république éphémère au Kurdistan, Paris, 2002.
- Жигалина О. И., Национальное движение курдов в Иране (1918—1947), М. «Наука», 1988.
- М. С. Лазарев, Курдистан и курдский вопрос (1923—1945), М. Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2005.
- Archie Roosevelt, Jr., 'The Kurdish Republic of Mahabad' Middle East Journal, 1947,1 (July).
- 'The Republic of Kurdistan. Fifty Years Later', International Journal of Kurdish Studies, 1997, C.1-2.
- Moradi Golmorad, 'Ein Jahr autonome Regierung in Kurdistan, die Mahabad-Republik 1946 - 1947' Geschichte der kurdischen Aufstandsbewegungen von der arabisch-islamischen Invasion bis zur Mahabad-Republik, Bremen, 1992.
- Necefkuli Pısyan (Çev: Evdila Piştderî), Kanlı Mahabad'dan Aras'ın Kıyılarına, Avesta, İstanbul, 2001, ISBN 975-7112-51-8
Belgeseller
- Die Kurden - Ein Volk, das es nicht geben darf, (ZDF, 1983) Fragman6 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dipnotlar
- ^ On March 31, 1947, after a mock trial, the President of the Republic executed Qazi Muhammad and dozens of other Kurdish leaders and militants in “Neighborhood Cha Chira” Square in Mahabad, by hanging to death"The 74 anniversary of the execution of the Kurdish leader, Qadi Muhammad, and his ascension as a martyr-ARK NEWS". arknews (İngilizce). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ F Koohi-Kamali, The Development of Nastionalism in İranian Kurdistan s.179
- ^ Shakarian, Pietro A. (13 Kasım 2017). "Top Ten Origins: Russia's Relations with the Kurds" (İngilizce). Origins.osu.edu. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
