16 Haziran 1989'da yüz binlerce kişinin katılımıyla Imre Nagy ve şehit arkadaşlarının Kahramanlar Meydanı'nda bir törenle tekrar defnedilmesi.
Ayrıca bakınız: Rejim değişikliği
Macaristan'da rejim değişikliği (veya sistem değişikliği) daha dar anlamda Macaristan tarihinin tek partili bir dönemden, onun kültürel, ideolojik bağıntısından koptuğu, demokratik bir devlete dönüştüğü, sosyalist devlet sistemini sona erdirirken barışçıl bir şekilde demokratik, çoklu, cumhuriyetçi düzene geçtiği dönemi ifade eder. Rejim değişikliği temel olarak 1989 ile bağlantılıdır. Çünkü rejim değişikliğiyle ilgili olarak en önemli ve sembolik olaylar (Macaristan Cumhuriyeti'nin ilanı, Imre Nagy'nin yeniden defnedilmesi, János Kádár'ın ölümü) bu yılda gerçekleşmiştir. Ancak bu olay örgüsünde hem önceki hem de sonraki yıllarda birçok önemli unsur rol oynamıştır.
Macaristan'daki rejim değişikliği daha geniş anlamda, Macar toplum yapısının barışçıl bir şekilde (örneğin Yıldızpatı Devrimi) ya da zorla (örn.1848-49 Devrimi ve Bağımsızlık Savaşı) bir biçimden/formdan diğerine geçtiği bir olaya işaret etmektedir.
Özet
Ayrıca bakınız: Németh-kormány
Macaristan'daki rejim değişikliğine (bölgedeki diğer sosyalist ülkelere benzer olarak) bir kriz zamanında - öncelikle sosyalist devlet jeopolitik sistemini ayakta tutan Sovyetler Birliğinin yapısal (askeri ve ekonomik) krizinin sonucunda - toplumun küçük bir parçasının, (özellikle de entelektüellerin) politikayla ilgilenen gruplarının aktif katılımıyla sıra gelebilmiştir.[1]
Rejim değişikliğini tetikleyen temel sosyal gücü, hükûmet partisinin ayrıcalıklarına son vererek demokratik özgürlükler isteyen, tek partili sistem tarafından demokratik yarar sağlamanın dışında bırakılan çoğulcu toplum ve bunun temsil ettiği hükûmet partisinin dışındaki entelektüellerden oluşan muhalefet grupları (ilk başta demokratik muhalefet, halkçı-milliyetçi eğilimli lakitelki[2] grubu, Bibo yurdu öğrencileri) göstermişlerdir. Aynı zamanda yönetimdeki partinin içinden de Gorbaçov'un perestroykasının devamı olarak destek gören 'reformkomunistleri' de boy gösterdiler (aralarında en meşhurları İmre Pozsgay grubudur). Dış etkiler altında, bir yandan sovyet işgali gerçeği, diğer yandan Avrupa güvenlik politikasının koşulları, yani Macaristan'ın "ikili bağımlılığı" dikkate alınmalıdır.[3] Sonuç olarak yeni sistem, uzlaşmaların ve siyasi pazarlığın sonucuydu. Dönüşüm ise yeni elitlerin yaratılmasının yanında sosyalist devlet politikaları ve ekonomik elitlerin (MSZMPnomenklatura) toplumsal çıkarlarının (genelde geçici ve sınırlı da olsa) korunmasına yol açmıştır. (Bu uzlaşmada günümüz macar siyasi güçlerinin hepsi ya da onların selefleri yer almıştır ve bu barışçıl çözüm 'rejimi değiştiren' toplumun büyük çoğunluğunun desteğinden de yararlanmıştır.) Macaristan'daki rejim değişikliği kamu hukuku niteliğindeydi, ülke kurumlarının dönüşümünü Parlamento tarafından onaylanan yasalar düzenlemiştir. Olaylar 1990 ocak ayında Anayasa Mahkemesinin kurulmasından sonra sadece hukuksal çerçevede gerçekleşmiştir.[1]
15 Mart 1989, Budapeşte'de Petőfi heykelinin yanı
[4] Macaristan'da komunizm Ralf Dahrendorf'a göre, "Politik bir sistem altı ayda, ekonomik sistem altı yılda, sosyal sistem ise altmış yılda değiştirilebilir." Bu bağlamda, Macaristan'ın son rejim değişikliği siyasi çoğulculuk, çok partili sistem ve serbest seçimlerin uygulanması ile sınırlandırılamaz. Sosyal kurumları tamamen dönüştüren karmaşık bir süreçtir: eski kurumlar kapanıp yenileri kurulmuştur ya da aktif halde kalanların işleyiş biçimi büyük ölçüde yeni sisteme göre şekillendirilmiştir. Değişiklikler, ülkesel düzeyde olduğu gibi, insanların günlük yaşamlarında da elle tutulur bir haldedirler. Kurumsal değişiklikler farklı zaman horizonlarından dolayı birbirlerini hızlandırabilir ya da engelleyebilirler. Yani çöküş halindeki Kádár dönemi olaylarının çoğu geçiş dönemine aittir ve dönüşüm süreçleri 1989'dan çok sonra gerçekleşir.[5]
Macaristan'daki rejim değişikliğinin dünya siyasetinin dönüşümü ile paralel olduğu da dikkate alınmalıdır, bu nedenle rejimin seyri, uluslararası bağlantılar olmadan anlaşılamaz. Yetmişlerin ve seksenlerin dünyadaki ekonomik ve siyasi etkileri ve bunların sosyalist ülkelerde uyandırdığı “fermantasyonu” nedeniyle, savurgan, yenilenemeyen sosyalist ülkelerin başlıca yanlış ideolojik temellerle yönetilmesi giderek sürdürülemez hale geldi, bu da Sovyetler Birliği'nin dağılmasına ve Macaristan'daki rejimin değişmesine yol açtı. Öncelikle Mihail Gorbaçov'un başlattığı siyasi açılış ve ekonomik yapılanma, Sovyet-Amerikan ilişkileri (Soğuk Savaş yıllarındasilahlanma yarışı), Polonya'daki olaylar ve Batı Almanya'nın dış politikadaki çabaları, Almanya'nın yeniden birleşmesi Macaristan üzerinde önemli bir etkiye sahipti.[6]
Rejim değişikliğinin değerlendirilmesi tartışmalıdır. Özgürlük haklarının ve kapitalizmin başarılı bir şekilde uygulamaya koyulmasından sonra, büyük çoğunluğun yaşam standartları nüfusun beklediği ölçüde yükselmedi, ancak sosyal eşitsizlikler önemli ölçüde artış göstermiştir. Birçok kişi, özellikle düşük eğitimli veya fiziksel işler yapan kişiler işlerini kaybetmiş, bunun sonucunda da evsizlik ortaya çıkmıştır. Geniş toplumsal tabakalarda rejim değişikliğinden beklenen iyi yaşam koşulları oluşmamıştır. Bu yüzden zamanla birçok kişide Kádár-rejimine yönelik nostalji ortaya çıkmıştır. Çünkü Kádár, birçok kişiye eğitim durumundan ve bağlı bulunduğu işçi sınıfından bağımsız olarak stabil hayat tarzı sunmuştur. Viyana'daki Institut für die Wissenschaften von Menschen (IWM) tarafından 1995 yılındaki ve Medián tarafından rejim değişikliğinden bahseden yapılan ankete göre, "geçiş dönemindeki" diğer ülkelere kıyasla, rejim değişikliği konusunda en çok Macaristan halkı hayal kırıklığına uğramıştır. Macarlar politik özgürlük sağlayan yapıların inşası gibi gelişmeleri takdir etseler de, rejim değişikliği konusundaki değerlendirmeleri yine de çok olumsuz bir yöndedir. Çünkü komşu ülkelere nazaran macarların kayıpları daha büyüktür. Bunun nedeni, önceki rejim yöneticileri ve onların sağ kolları, (örneğin muhalefet edenleri bildiren ajanlar) rejim değişikliği sırasında sadece Macaristan'da hesaba çekilmemişlerdir. Ayrıca bu kişilerle ilgili suçlayıcı belgeler diğer sosyalist ülkelerdekinin aksine sadece Macaristan'da ifşa edilmemiştir.[6]
Institut für die Wissenschaften von Menschen (IWM) araştırmasında, eski sosyalist ülkelerden yeni sistemin bir öncekinden daha kötü veya daha iyi olup olmadığını 1 ile 5 arasında derecelendirmeleri istendi. Genelde görüşler her iki sistemin de hemen hemen aynı olduğu doğrultusunda (yani 3) olmuştur. Yeni rejimin daha iyi olduğu yönünde en çok oy verenler sadece Almanlar ve Çekler olmuştur. Macarların ortalama değeri 2,4 iken bunu 2,9 ile Polonyalılar ve 2,6 ile Slovaklar takip etmişlerdir. Önceki dönemlerle ilgili memnuniyet sorularından, 1980'lere kıyasla, anket yapılan hemen hemen tüm ülkelerde mevcut sistemin daha kötü olarak algılandığı ortaya çıkmıştır. Yeni siyasi kurumların çoğunun popülaritesi, 20 yıl içinde keskin bir şekilde düştü, 2009'da ise duyulan güven minimal değerlere inmiştir. Ankette, Macarlar 1980'leri yedi puanlık bir ölçekte 4,3 puanla değerlendirirken, şu anki dönemi 3,4 ile değerlendirmişlerdir.[6]
Siyasi olayların tarihleri
1989 öncesi
1977'de ilk Macar samizdat, Marx 4. isimli eserde yayınlandı.
1980'de János Kornai'nin Hiány (eksiklik) adlı kitabı yayınlandı.
17 Eylül 1980'de Gdańsk'ta elektrikçi Lech Wałęsa'nın önderliğinde Polonya'da resmi olarak Özyönetimli Bağımsız Dayanışma Sendikası kuruldu.
Kasım 1980'de Bibó Anı Kitabı hazırlandı.
1981 13 Aralık'ta Polonya'da olağanüstü hâl ilan edildi.
Ekim 1984'te Gáspár Nagy'nin "Ebedi Yaz" adlı şiiri Új Forrás (Yeni Kaynak) isimli gazetede yayınlandı. Bu şiirde idam edilen İmre Nagy'a atıfta bulunarak: "katilleri adlarıyla çağırmayı unutmamalıyız". Bunun üzerine şiirin yayınlandığı gazete kapatıldı ve Gáspár Nagy'ın eser yayınlaması yasaklandı.
25 Şubat 1986'da Gorbaçov, SBKP'nin 27. kongresinde yeni siyasi-ekonomik sistemin kuruluşunu açıkladı.
15 Mart 1986 akşamı Zincir Köprüye (Lánchíd) yürüyen barış yanlısı gençler polis tarafından tutuklandı ve dövüldü. Bu olay “Zincir Köprüsü Savaşı” olarak bilinir.
12 Aralık 1986'da János Kádár, radyoda ve televizyonda açıklama yaparak Macaristan'da bir kriz durumu olduğunu inkâr etti.
1 Ocak 1987 itibarıyla Macar bankacılık sistemi resmi olarak iki katmanlı hale geldi. Yılın başlarında Dönüşüm ve Reform isimli makale yayınlandı.
1987 Haziranında Beszélő isimli derginin özel sayısında Kis János'un Sosyal Sözleşme adlı broşürü samizdat olarak yayınlanmıştır.
25 Haziran 1987'de Károly Grósz, Bakanlar Konseyi Başkanı seçildi.
27 Eylül 1987'de Lakitelek'teki toplantıda Macar Demokratik Forumu (MDF) kuruldu. Bu parti 1956 devriminden bu yana kurulan ilk partidir.
1 Ocak 1988'de, gelir vergisi getirilmiştir. Aynı zamanda sosyalist ve kapitalist ülkeler için ayrı ayrı mevcut olan “ seyahat izinleri ” uygulaması ortadan kaldırılarak dünyanın tüm ülkelerinde geçerli olan “ dünya pasaportu ” uygulaması yürürlüğe girdi. Dünya pasaportu aracılığıyla kitlesel mal ithali turizmi başlatıldı. Bunda yeni gümrük kuralları da etkili olmuştur.
15 Mart 1988'de 10-15 bin kişilik bir gösteri grubu, serbest seçim yapılmasını istedi. Gábor Demszky tutuklandı. 1986'da János Kádár ve Károly Grósz'un el sıkışması
17 Mart 1988, bundan 2 gün sonra 46 kişi Szabad Demokraták Szövetsége (serbest demokrat birliği)'nin selefi olan Szabad Kezdeményezések Hálózata (Serbest Girişimler Ağını) kurdu.
20-22 Mayıs 1988'de MSZMP parti toplantısı oldu. Károly Grósz ve arkadaşları, János Kádár'ı parti genel sekreterliği görevinden ayırmayı başardılar, partinin cumhurbaşkanı olarak kalmasına rağmen gücü tamamen son buldu. Partinin yeni genel sekreteri Grosz Karoly oldu. Siyasi Komitedeki kişilerin büyük çoğunluğu da değiştirilerek komunist taraftarlar azaltıldı. MSZMP toplantısının kararı, tek partili sistemde “hükümet partisinin öncülüğüne dayalı” sosyalist çoğulculuk lehine oldu.
16 Haziran 1988'de idam edilen eski başbakan Imre Nagy'ın, idamının 30. yıldönümünde Paris'teki Père-Lachaise mezarlığında Imre Nagy ve arkadaşları için inşa edilen sembolik anıtkabirin açılışı yapıldı. Macaristan'da bağımsız gruplar Batthyány-örökmécses yakınında (Batthyány Ebedi Meşalesi) bir anma töreni düzenledi. Kutlama yapan kalabalık (yaklaşık 200 kişi) polis tarafından zorla dağıtıldı.
29 Haziran 1988'de Budapeşte'de, Romanya'daki "macar köy tahribatına" karşı birçok protesto gösterisi yapıldı.
31 Ağustos 1988'de, Polonya Birleşik İşçi Partisi tarafından iktidarı paylaşma girişimi sunuldu.
9 Ekim 1988'de Kis-kukta restoranında 21 kişiyle MDF'nin Veszprém teşkilatı kuruldu.
Budapeşte, Szabadság meydanı - 15 Mart 1989 5 Kasım 1988'de Tabán restoranının özel odasında Független Jogász Fórum (Bağımsız Avukat Forumu) kuruldu.
23 Kasım 1988'de Kis-kukta restoranında, 78 kişiyle MDF üye toplama toplantısı gerçekleşti.
13 Kasım 1988'de Budapeşte'deki Jurta Színház'da Özgür Demokratlar İttifakı kuruldu.
20 Kasım 1988'de, Zoltán Bíró, Balázs Horváth, Gyula Paczolai ve Tamás Szabó'nun katılımıyla Veszprém Üniversitesi salonunda 500 kişiyle MDF İlçe Forumu kuruldu.
24 Kasım 1988'de Miklós Németh Bakanlar Konseyi'nin yeni başkanı oldu. 5 gün sonra Szeged'de MSZMP üyeleri parti içinde platformların ve reformkörök'ün kuruluşu için ilk adımı attılar. Károly Grósz bu girişimi "hizipçilik yapma" olarak kınadı.
9 Aralık 1988'de MDF'nin Balatonfüred teşkilatı Balatonfüred'de kuruldu. Hitel'in genel yayın yönetmeni Zoltán Bíró ise misafir idi.
Macaristan tarihi, Macarların ya da Avrupa'da bilinen adları ile Hungarların kökenine ilişkin genel olarak kabul edilen görüş belirsiz ve tartışmalı olmasına karşın; onların milattan sonra 9. yüzyıla kadar Avrasya'nın ovalarında yaşayan göçebe topluluklar oldukları yönündedir.
Sovyetler Birliği Komünist Partisi, Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi'nin Bolşevik kanadınca kurulan ve 1917 Büyük Ekim Sosyalist Devrimi'nden sonra 1991 yılına dek Sovyetler Birliği'ni yöneten parti. Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi olarak iktidara gelen parti 1918 yılında Komünist Parti adını aldı.
1956 Macaristan ayaklanması veya Macaristan Halk Cumhuriyeti sonrası dönemle anıldığı isimle Macar Devrimi, 1956 yılında Macaristan'daki Sovyetler Birliği destekli stalinist hükûmete karşı başlatılan halk hareketidir.
Macaristan Halk Cumhuriyeti, Macaristan'ın 1949'dan 1989 yılına kadar yani Sovyetler Birliği'nin rehberliğindeki komünist dönemde kullanılan resmi ismiydi. Komünizme karşıt geniş hareketin yapıldığı ilk yer Macaristan Halk Cumhuriyeti'dir. Bu hareketteki Macarlar özgürlük, demokrasi ve politik baskıya son verilmesini talep ediyorlardı. Kızıl Ordu'nun ülkeye müdahalesi ile hareketin liderleri öldürüldüler. Devlet, 1989 yılına kadar varlığını sürdürdü. 1989 yılında rejime karşı güçler birleşerek komünist rejime son verilmesine zorladılar. Macaristan Halk Cumhuriyeti kendini Macar Sovyet Cumhuriyeti'nin vârisi olarak görmekteydi. Macar Sovyet Cumhuriyeti 1919'da kurulan ve Sovyet Rusya'dan sonraki ikinci komünist devlettir.
Macaristan Sovyet Cumhuriyeti Macaristan'da Béla Kun'un liderliğinde kurulan komünist bir rejimdir. Rusya'daki Bolşeviklerin yaptığı Ekim Devriminin ardından Avrupa'da kurulan Marksist-Leninist politikaların uygulandığı ilk komünist hükûmettir. Ömrü sadece dört ay sürmüştür. Romanya'nın Budapeşte'yi işgaliyle düşmüştür. Bu devletin varisi Macaristan Krallığı'dır. Krallık (1920-1944) arasında hüküm sürmüştür.
Almanya Sosyalist Birlik Partisi, Alman Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulduğu 7 Ekim 1949 tarihinden Mart 1990 seçimlerine kadar iktidarda bulunan partidir. SED, geleneksel Marksist-Leninist ideolojiyi benimseyen bir komünist partiydi. 1980'lerde SED, Sovyetler Birliği'nde gerçekleşmekte olan perestroyka ve glasnost açılımlarına cephe almıştır. Sovyetler Birliği ve ABD arasında Alman Demokratik Cumhuriyeti yönetiminin dahil edilmediği Moskova görüşmeleri sonucu Almanya Federal Cumhuriyeti ile Alman Demokratik Cumhuriyeti fiilen birleşince parti iktidardan düşmüştür.
Viktor Mihály Orbán, Macar siyasetçi ve 2010 yılından beri Macaristan Başbakanı. Aynı zamanda 2003 yılından beri Fidesz partisinin genel başkanıdır.
Sovyetlerin Macaristan'ı işgali, Macaristan'ın II. Dünya Savaşı'nda mağlup olmasından sonra başlayıp, 45 yıl devam eden bir süreci ifade etmektedir. İşgal, 1991 yılında SSCB'nin dağılmasından kısa bir süre önce sona ermiştir.
Macar Sosyalist İşçi Partisi, Macaristan Halk Cumhuriyeti'ni 1959-1989 yılları arasında tek parti iktidarı olarak yönetmiş Marksist-Leninist bir siyasi partidir.
Macaristan Ulusal Ayaklanması, Macaristan'ı işgal eden Nazi Almanyası'nı ülkeden kovmak ve onların hükûmete atadığı Ok Haç Partisi rejimi devirerek demokratik Macaristan'ı kurmaktır.
Miklós Németh Macarca telaffuz: [ˈmikloːʃ ˈneːmɛt] Macar ekonomist ve siyasetçi. Macaristan başbakanı olarak 24 Kasım 1988 ile 23 Mayıs 1990 tarihleri arasında görev yapmıştır. Doğu ve Orta Avrupa'da komünizmin çöküşüne giden çalkantılı yıllarda Macaristan'ın Komünist partisi olan Sosyalist İşçi Partisi'nin liderlerinden birisiydi. Macaristan'ın son komünist başbakanıdır.
Károly Grósz Macarca telaffuz: [ˈkaːroj ˈɡroːs] Macar komünist siyasetçi. 1988 ila 1989 yılları arasında Macar Sosyalist İşçi Partisi'nin Genel Sekreterliğini yapmıştır.
György Lázár, Macar mühendis ve siyasetçi. Lázár, Avrupa'da günümüzde Macaristan'ın bulunduğu bölgede 1949 ile 1989 yılları arasında var olan Macaristan Halk Cumhuriyeti'nde 1975 ile 1987 arasında başbakanlık makamında bulunmuştur.
Gulaş Komünizmi veya Macar siyasetçi János Kádár'dan esinlenerek konulan ismiyle Kadarizm, Macaristan Halk Cumhuriyeti'nde, 1960'lı yıllardan, Orta Avrupa'da komünist rejimlerin çöktüğü 1980'lerin sonuna kadar uygulanmaya devam eden rejime verilen ad. Ekonomisinde barındırdığı serbest piyasa unsurları ve diğer Doğu Bloku ülkelerine nısbeten insan hakları karnesinin müspet görünümüyle, Macaristan'daki sosyalist uygulama, Sovyet Bloku ülkelerinden oldukça farklı tezahür ediyordu.
János Kádár, Macar devlet adamı, politikacı, Macar Sosyalist İşçi Partisi Genel Sekreteri, 1956 yılından, emekli olduğu 1988 tarihine kadar 32 yıl boyunca Macaristan'a Başkanlık yapmış komünist lider. İlerlemiş yaşı ve buna bağlı sağlık problemleri yüzünden 1988 yılında emekli olmak zorunda kalıncaya kadar Parti Genel Sekreterliği görevini sürdürdü ve görevini daha genç reformcu kadrolara devretti.
Macar İşçi Partisi, 1948-1956 yılları arasında Macaristan Halk Cumhuriyeti'nde iktidarda bulunan komünist parti.
Yeni Ekonomik Mekanizma, 1968'de Macaristan Halk Cumhuriyeti'nde başlatılan geniş kapsamlı ekonomik reform. Reformun etkisi 1972 ve 1978 arasında Doğu Bloku ülkelerini ortak siyaseti sonucu azaldı. Ancak 1989 Devrimleri sona erene kadar, reform ilkeleri adı vurgulanmasa bile Macaristan ekonomisini etkilemeye devam etti. Reform nedeniyle, 1980'lerde Macaristan, market mekanizmasını merkezi planlamaya oranla yüksek tuttu. Bu durum Sovyet ekonomisinden oldukça farklı bir yol izlemesine ve aynı oranda politik zorluklara yol açtı. Gulaş Komünizmi adıyla bir karışım politikası uygulandı. Batılı kaynaklar reform ilkelerinin etkisi altındaki Macar ekonomisinin, diğer Doğu Bloğu ekonomilerinden daha iyi performans gösterdiğini belirtti ve "Macaristan'ın kışla komünizminde en mutlu kışla olan ülke" olduğunu ifade ettiler. Pek çok Sovyet ve Doğu Avrupalı insan, Macaristan'daki ekonomik ve kültürel çevre nedeniyle Macaristan'a gitti.
İkinci Macar Cumhuriyeti 1 Şubat 1946'da Macaristan Krallığı'nın lağvedilmesinden kısa bir süre sonra kurulmuş ve 20 Ağustos 1949'da Komünist yönetimin iktidara gelmesinin ardından feshedilmiş parlamenter cumhuriyettir.
1956 Macaristan ayaklanmasındaki 16 talep, 1956 Macaristan ayaklanmasında protestocular tarafından gerçekleşmesi istenen 16 taleptir. İlk versiyonu 1956'da Szeged'de kurulan Macar Üniversitesi Öğrencileri Derneği (MEFESZ) tarafından formüle edildi. Ardından ülkenin diğer üniversitelerindeki ve öğrenci delegeleriyle birlikte yapılan toplantında nihai talepler sunuldu.
Bu sayfadaki Macar matematikçiler listesi, isim sırasına göre, önce soyadı gelecek şekilde tutulmaktadır.
Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır. Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir. Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.
