Mülteci hukuku

Mülteci hukuku, devletlerin mültecilere karşı sahip olduğu hak ve görevlerle ilgilenen uluslararası hukukun dalıdır. Mülteci hukuku ile uluslararası insan hakları hukuku veya insancıl hukuk arasındaki ilişki konusunda uluslararası hukuk uzmanları arasında görüş ayrılıkları vardır.

Tartışma, uluslararası hukukun parçalanması üzerine daha geniş bir tartışmanın bir parçasını oluşturmaktadır.^[1] Bazı hukukçular, her bir hukuk dalını diğer hukuk dallarından farklı olarak kendi kendine yeten bir rejim olarak düşünürken diğerleri bu üç hukuk dalının da her zaman tüm insanların haklarını korumaya çalışan daha büyük bir normatif sistem oluşturduğunu düşünmektedir. İkinci anlayışın savunucuları, bu bütünsel rejimi, yalnızca silahlı çatışma ve askeri işgal gibi belirli durumlara veya mülteciler (mülteci hukuku), çocuklar (Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi) ve savaş esirleri (Harp Zamanında Sivillerin Korunmasına İlişkin 1949 Cenevre Sözleşmesi) gibi belirli insan gruplarına uygulanabilir normlar içerdiğini düşünmektedirler.^[2]

Kimin mülteci olarak kabul edildiğine ilişkin çeşitli tanımlar bulunmaktadır. Ancak mülteci, en genel tanımıyla, 1967 Protokolü ile değiştirilen 1951 Mülteci Sözleşmesi'nin 1. Maddesi, mülteciyi şu şekilde tanımlamaktadır:

Irkı, dini, tabiiyeti, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi düşünceleri yüzünden, zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin korumasından yararlanamayan, ya da söz konusu korku nedeniyle, yararlanmak istemeyen kişi.^[3]

1951 Sözleşmesi'nin ilk hali, yalnızca 1951 tarihinden önce Avrupa'da meydana gelen olayları kapsamakla birlikte bu husus 1967 yılında hazırlanan protokolle zamansal ve coğrafi sınırlamaların tümü kaldırılmıştır. Bununla birlikte, daha önce 1951 Sözleşmesini onaylamış olan ve coğrafi olarak kısıtlanmış tanımı kullanmayı seçen devletlere bu kısıtlamayı koruma seçeneği sunulmuştur.

1951 Sözleşmesi'nde getirilen bu tanım uluslararası anlamda genel kabul görüyor olsa da bunun haricinde farklı yasal mevzuatlarda mülteci tanımının daha farklı ele alındığı da görülebilmektedir.

Örneğin Afrika Birliği Örgütü (OAU) tarafından hazırlanan 1969 tarihli Mülteci Sorunlarının Özel Yönlerini Düzenleyen Sözleşme, 1951 Sözleşmesi'nin ilk maddesinde yer alan "mülteci" tanımını aynen kabul etmekle birlikte 1. maddenin 2. fıkrasıyla "kendi menşe ülkesinin ya da vatandaşı olduğu ülkenin bir bölümünde ya da tümünde, dış saldırı, işgal, yabancı egemenliği ya da kamu düzenini ciddi biçimde bozan olaylar nedeniyle, menşe ülkesi ya da vatandaşı olduğu ülke dışında, bir başka yerde sığınma aramak için daimi ikamet ettiği yeri terk etmeye zorlanan herkes"i de mülteci olarak kabul edeceğini belirtmiş bulunmaktadır.^[4]

1984'te bir grup Latin Amerika hükümeti Cartagena Deklarasyonu'nu kabul etmiştir. Bu Deklarasyon, Afrika Birliği Örgütü tarafından hazırlanan 1969 tarihli Mülteci Sorunlarının Özel Yönlerini Düzenleyen Sözleşme gibi, mülteci tanımının genişletilmesi gerektiğini ifade ederek mülteci kavramının "yaygın şiddet, dış saldırı, iç çatışmalar, yaygın insan hakkı ihlalleri, ya da kamu düzenini ciddi olarak bozan diğer durumlardan dolayı hayatları, güvenlikleri, ya da özgürlükleri tehdit altında olduğu için ülkelerinden kaçan kişiler"^[5] için de kullanılacağını ifade etmektedir.

Bununla birlikte son zamanlarda iklim değişikliği, ekolojik felaketler, doğal afetler gibi olaylar sebebiyle insanların göç etmesinin mültecilik kapsamında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği meselesi de tartışılmaktadır. Bu kapsamda ekolojik mültecilik, iklim mülteciliği gibi kavramlar da gündeme gelmektedir.