Lucius Annaeus Seneca

Lucius Annaeus Seneca
Lucius Annaeus Seneca
	Seneca büstü
Tam adı	Lucius Annaeus Seneca
Doğumu	y. MÖ 4; Corduba, Hispania Baetica
Ölümü	MS 65 (68-69 yaşlarında); Roma;
Milliyeti	Romalı
Çağı	Helenistik felsefe
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Stoacılık
İlgi alanları	Etik
Önemli fikirleri	Kötülük problemi
Diğer ad(lar)ı	Seneca, Genç Seneca

Lucius Annaeus Seneca (d. Córdoba, İspanya MÖ 4 - ö. Roma, MS 65),^[1] Romalı düşünür, devlet adamı, oyun yazarı. Roma Stoası (Yeni Stoa) döneminin kurucu filozofları arasındadır. Sokrates’in bilgi görüşü ve Kinikler’in doğaya uygun yaşama ideali Seneca'nın üzerinde oldukça büyük bir etki yaratmıştır. Ona göre felsefe, ruhu geliştirip aydınlatan, yaşama düzen veren, karşısına çıkan sorulara cevap vermekte aracı olacak başlıca disiplindir ve bunu elde etme amacı gören araç ise akıldır.

Seneca, Córdoba, Hispanya'da dünyaya geldi, Roma'da retorik ve felsefe eğitimi aldı. Babası Yaşlı Seneca, abisi Lucius Junius Gallio Annaeanus ve yeğeni şair Lucanus'tu. İmparator Claudius döneminde, MS 41'de Korsika Adasına sürgün edildi fakat çok geçmeden 49'da Nero'ya eğitim vermesi amacıyla dönmesine izin verildi.^[2] Nero 54 yılında tahta geçtiğinde, Nero için Sextus Afranius Burrus ile birlikte danışmanlık yaptı ve ilk beş yıl üzerinde etkin bir rol oynadı. Seneca'nın Nero'ya karşı tesiri zamanla azalmaya başladı. Bunun ardından yüksek ihtimalle masum olmasına karşın, 65 yılında bir komploya karıştığı iddiasıyla kendi bileklerini keserek idam edilmesine karar verildi.^[3] Bu kararı büyük bir metanet ve soğukkanlılıkla karşılayarak "intihar" etti. Bu ölümü ondan sonra birçok resme konu oldu.

Bir yazar olarak, felsefe üzerine yazdığı eserler ve birçoğu tragedya olan oyunlarıyla tanınmaktadır. Ahlaki konulara değinen 12 düzyazı ve 124 tane mektup kaleme almıştır. Bu eserler antik Stoacılık için büyük öneme sahiptir. Kaleme aldığı trajediler arasında Medea, Thyestes ve Phaedra en önemlileri kabul edilir. Kendinden sonraki nesiller için muazzam derecede etkiye sahip olmuştur; Rönesans çağında kendisinden: "Ahlakın ve Hıristiyanlığın rehberi olarak hayranlık ve saygı duyulası bir bilge; bir edebi dâhi, dramatik sanat için mükemmel bir örnek" olarak bahsedilmiştir.^[4]

Hayatı

Roma'ya küçük yaşta teyzesi tarafından getirilmiş ve Mısır valisinin eşi olan bu kudretli kadının gözetiminde büyümüştür. Babası atlı sınıfına (equites) üyedir ve derlediği söylevlerle Latin edebiyatında Rhetor Seneca ve Stoacı ahlak görüşleriyle tanınan Seneka, ahlakın temeline doğaya uygun yaşama ilkesiyle, bir bilge idealini yerleştirmiştir. Zamanın toplumunu bir vahşi hayvanlar topluluğu olarak gören Seneka, bilge kişisini, kendi kendine yeten, hazza olduğu kadar eleme karşı da duygusuz, korku bilmez, evrenin gerçek efendisi, erdemi özgür iradesinin sonucu olan ve ölümden korkmayan kişi olarak tanımlamıştır.

Her ne kadar Stoacı maddeciliği benimsemiş olsa da, Tanrı'nın aşkın olduğunu öne süren Seneca, pratik felsefeyi öne çıkarmış ve gerçek erdemle değerin, dışarıda değil de, insanın içinde olduğunu belirtmiştir. Ayrıca harici iyiler ve zenginliklerin, insana mutluluk sağlamayacağını da söylemiştir.

Seneca, ailesinin varlıklı olması sayesinde ünlü felsefeciler ve söylev ustalarından (rhetor) eğitim almış ve bilgelik sevgisi yüzünden genç yaşta retorikten (söylev sanatı bilgisi) sıyrılmış ve felsefe eğitimine ağırlık vermiştir. Pythagorasçı Sotion’dan dersler alarak onun gibi etyemez olmuş ve ruhun ölümsüzlüğüne inanmıştır. Daha sonra Attalus’a bağlanıp güzel kokulardan, şaraptan, istiridye ve mantar yemekten ve yumuşak bir yatakta uyumaktan vazgeçmiştir. Kynik Demetrius’u ve Papirius Fabianus’u da hararetle dinleyen Seneca’nın felsefeye olan aşırı düşkünlüğü babasını telaşlandırmıştır; çünkü İmparator Tiberius gençliği saran bu felsefe akımlarına hiç sıcak bakmıyor, garip kılıklı ve tavırlı bu kişileri Roma’dan uzaklaştırıyordu. Ayrıca Seneca’nın, yaptığı perhizlerden dolayı zaten narin olan bünyesi daha da bozulmuştu, sağlığı iyice kötüye gidiyordu. Babası, oğlunun sağlığını düzeltmek ve felsefeden uzaklaştırmak için onu ilk önce Pompei’ye, sonra Mısır’a gönderdi. Roma’ya MS 31 yılında dönen Seneca, kendini siyasete verdi ve quaestorluk (idam cezası vermeye yetkili hakim) elde ederek mahkemede avukatlık yapmaya başladı. Quaestor oldu, senato üyeliğine seçildi. Fabianus’tan öğrendiği keskin çelişkiler içeren, imalarla dolu kısa cümleli ifadeler kullanmada oldukça başarılıydı. Kıskanç İmparator Caligula’nın deyimiyle “kum taneleri” gibi akıp giden üslubu ölüm nedeniydi. Böyle başarılı bir konuşmacının kendi Roma'sında yeri yoktu. Ancak saraydaki bazı kişiler Seneca'nın hasta bir insan olduğunu ve çok az bir ömrü kaldığını söyleyerek İmparatoru zor ikna etti ve ünlü bir düşünürün yaşamını bağışlattı. İmparatoriçe Messalina, Caligula ve Agrippina'nın kızkardeşi Julia Livilla ile Seneca arasında bir ilişki olduğuna ilişkin dedikodular çıkarınca, Seneca MS 41'de Korsika'ya sürgüne yollandı.

Livilla ise öldürüldü. Seneca sürgündeki yaşamını felsefe yapıtları yazarak, bilim ve şiirle uğraşarak geçirdi. İlk yıllar kolay geçti, ama sonraki yıllarda Roma'ya dönme arzusu yüreğini iyice kaplayınca, Cladius'un azatlısı Polybius'a kardeşinin ölümünden dolayı yazdığı Ad Polybium De Consolatione (Polybius'a Teselli Üzerine) başlıklı yazısında hem ona hem de imparatora adeta yalvarmıştır. Ayrıca yine aynı ruh durumuyla annesine yazdığı Ad Helviam Matrem De Consolatione (Annem Helvia'ya Teselli Üzerine) yazısında da annesinden çok kendini teselli eder gibidir. Bütün bu yakarılarına karşın Seneca Roma'ya ancak Livilla'nın kardeşi Agrippina zamanında dönebilmiştir. Genç Prens Neron'un annesi Agrippina, tanınmış bir edebiyatçının, oğlunun eğitiminde önemli bir rol oynayacağını düşündüğü için Seneca'yı sürgünden çağırtmıştı. Neron'un tüm eğitimini üstlenen Seneca, ona çağının önemli kültür konularıyla ilgili dersler vermiş, ancak Agrippina'nın felsefeye pek sıcak bakmaması nedeniyle bu konulardaki derslerine bazı kısıtlamalar getirmek zorunda kalmıştır. M.S 54 yılında Claudius öldüğünde Neron on altı yaşında İmparator ilan edilince, Seneca muhafız kıtası komutanı Afranius Burrus ile birlikte idarede söz sahibi olmuştur. Ama filozoflara yakışmayacak yaşam tarzı ile savunduğu düşünceler uyuşmadığı için hakk

ında dedikodular çıkmasına engel olamamıştır. Bu arada Neron tümüyle anormal davranışlar içine girmiş ve annesi Agrippina'yı öldürtmüştür. Bunun ardından Burrus'un zehirlenerek öldürülmesi Seneca'yı saray yönetiminde tek başına bırakmıştır. Bunun üzerine tüm servetini imparatora bırakarak özel yaşamına çekilmeye karar veren Seneca, bu düşüncesini Neron'a açmış, ancak reddedilmiştir. İS 64'te meydana gelen büyük Roma yangınından sonra bu önerisini yinelediği halde imparator tarafından ikinci kez reddedilmiştir. Ancak Seneca bu kez kararlı davranmış, Neron'dan aldıklarının bir kısmını geri vererek siyasetten ayrılmıştır.

M.S 61-65 yılları Seneca'nın kendini tümüyle felsefeye verdiği en verimli dönemi oldu. Ancak M.S 65'te C. Calpurnius Piso’nun başı çektiği, Faenius Rufus, Plautus Lateranus ve şair Lucanus'un adının karıştığı Neron’a karşı düzenlenen bir suikast girişimine onun da adı karıştığı için, İmparator tarafından kendini öldürmesi emri verildi. Senaca, bütün yaşamı boyunca ölümün hiçe sayılması gerektiğini savunmuş, Naturales quaestiones eserinde yer verdiği "Herkes ölüme yazgılıdır"^[5] düsturuna uygun olarak, bu emri metanetle karşıladı ve M.S 65'te damarlarını keserek intihar etti.

Felsefe tarihindeki önemi

Seneca, felsefe tarihinde, Roma Stoası ya da Yeni Stoa denen öğretinin üç kurucusundan ilki olarak nitelendirilir. Epiktetos ve Marcus Aurelius'un geliştirdikleri bu öğreti insanın bir istenç varlığı olduğu görüşüne dayanır. Seneca'nın başlıca özelliği, düşüncelerinin us ilkelerine ve istence dayanmasına karşın, yer yer derin duygusallıkla kaynaşmasıdır. Bu tutumundan dolayı da, kimi felsefe tarihçileri, onu kendi kendisiyle çelişki içinde bulunmakla suçlamıştır. Seneca için insanın başlıca davranış ilkesi istençtir, ancak insanın bir de duygu yanı vardır, onu da istencin ışığında görmek gerekir. Doğa olaylarının açıklanışında Aristoteles' in geliştirdiği ve az çok gözleme dayanan yöntemi benimseyen Seneca bir takım gizli güçlerin varlığına da inanmıştır. Ona göre doğa olaylarının nedenleri doğaldır, ancak bunların birer belirti olabileceği de gözden uzak tutulmamalıdır. Bu da bütün doğal nedenlerin Tanrı'dan kaynaklanması sonucuna bağlanmıştır. Ancak burada Tanrı'ya bağlanan nedenler tikel değil tümeldir. Tanrı bütün evreni, bütün varlık türlerini kapsayan evrensel bir doğa yasası'dır, her nesne, her oluş bu yasaya dayanır.

Felsefenin mantık, ahlak ve fizik olmak üzere üçe ayrılması gereğini savunan Seneca, genellikle yaşamı kuramsal görüşlere değil yönlendirici bir yönteme bağlar. Mantığı da usa dayalı bir felsefe olarak niteler. Ona göre filozofun görevi insanları yetiştirmek, eğitmektir. Seneca'ya göre tin, kimi bilgelerin sandıkları gibi tinsel ve soyut bir varlık değil çok ince ögelerden kurulmuş bir nesnedir. İnsanda tanrısal bir töz vardır, ölen onun görüntüsüdür. Bu nedenle insan, yaşama ara veren, başka bir varlık ortamına geçiş olan ölüm karşısında sarsılmamalıdır. Gövdenin dağılması tinin ölümsüz kaynağına dönerek yaşamını sürdürmesini sağlar.

Seneca'ya göre, ahlak soyut bir bilgi dalı değil yaşamın içindedir, insan davranışlarının, eylemlerinin kaynağıdır. Kişiye nasıl davranacağını, ne gibi bir yöntem benimseyeceğini gösteren doğadır, bu nedenle ahlaklı yaşamak doğayı izlemektir (naturam sequi). Bunu da ancak erdemle donatılmış bilge kişi başarabilir. Bilgenin erdemi, özgür istencidir.

Eserleri

Tragedyalar

Hercules Furens (Çıldıran Hercules)
Medea, Troiades (Troyalı Kadınlar)
Phaedra
Agamemnon
Oedipus
Hercules Oeta'da, Phoenissae (Fenikeli Kadınlar)
Thyestes
Octavia

Diyaloglar

Ad Marciam de Consolatione (Marcia'ya Teselli)
Ad Helviam Matrem de Consolatione (Annem Helvia'ya Teselli)
Ad Polybium de Consolatione (Polybius'a Teselli)

Oyunlar

Tragödische Schriften, (ö.s.), 1924

Tiyatro yapıtları

Troades (Troyalılar)
Medea (Medea)
Thyestes (Thyesces)
Oedipus (Oedipus)
Apocolocyntosis sive Ludus de Morte Claudii (İmparator Claudius'un Kabaklaşması)

Felsefe

Naturales Quaestiones (Doğa İncelemeleri)
De Clemcntia (Acıma Üstüne)
De Beneficiis (İyilikler Üstüne)
Dıaloglar (12 cilt)
Epistulae Morales ad Lucilium (Luçullus'a Ahlak Mektupları).

Öğretiler

De Providentia (Tanrısal Öngörü)
De Constantia Sapientis (Bilgenin Sarsılmazlığı)
De Ira (Öfke)
De Vita Beata (Mutlu Yaşam)
De Otio (Boş Zaman)
De Clementia (Hoşgörü)
De Beneficiis (İyilikler)
Naturales Quaestiones (Doğa Sorunları)

Mektup

Lucius'a yazdığı Epistulae ad Lucilium (Lucius'a Mektuplar) 124 mektuptur.

Düzyazı ve Şiir

Divi Claudii Apocolyntosis

Türkçeye çevrilen kitapları

Ahlaki Mektuplar-Epistulae Morales; Çevirmen Türkan Uzel Türk Tarih Kurumu, 1992
Ruh Dinginliği Üzerine. Çevirmen; Bedia Demiriş. ISBN 975-08-0097-4
Medea (Latince - Türkçe). Çevirmen; Çiğdem Dürüşken Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Mart 2007
Troialı Kadınlar (Latince - Türkçe). Çevirmen; Çiğdem Dürüşken Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009
Tanrısal Öngörü (Latince - Türkçe). Çevirmen; Çiğdem Dürüşken. ISBN 975-997-112-7. Kabalcı Yayınevi 1997-2007
Bilgenin Sarsılmazlığı (Latince-Türkçe) Çevirmen; Elif Burcu Özkan, Doğu-Batı Yayınları, 2017
Mutlu Yaşam Üzerine ~ Yaşamın Kısalığı Üzerine (Latince-Türkçe) Çevirmen;C. Cengiz Çevik Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020
Bilgenin Sarsılmazlığı Üzerine - İnziva Üzerine (Latince-Türkçe) Çevirmen; C. Cengiz Çevik Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017

Kaynakça

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık, Cilt: 9 Fasikül: 89. İstanbul - 1985

^ Encyclopædia Britannica, s.v. Seneca 14 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Fitch, John (2008). Seneca. New York: Oxford University Press. s. 32. ISBN 978-0199282081.
^ Bunson, Matthew (1991). A Dictionary of the Roman Empire. Oxford University Press. s. 382.
^ Watling, E. F. (1966). "Introduction". Four Tragedies and Octavia. Penguin Books. s. 9.
^ Naturales Quaestiones 2.59.5: "Omnes reservamur ad mortem".