Llywelyn
| Muhteşem Llywelyn Llywelyn Fawr | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 Muhteşem Llywelyn'in bedeniyle beraber oğulları Gruffydd ve Dafydd | |||||
| Gwynedd Prensi | |||||
| Hüküm süresi | 1195–1240 | ||||
| Önce gelen | Dafydd ab Owain Gwynedd | ||||
| Sonra gelen | Dafydd ap Llywelyn | ||||
| Powys Wenwynwyn Prensi | |||||
| Hüküm süresi | 1216–1240 | ||||
| Önce gelen | Gwenwynwyn ab Owain | ||||
| Sonra gelen | Gruffydd ap Gwenwynwyn | ||||
| Doğum | 10 Nisan 1173 Dolwyddelan, Gwynedd Krallığı | ||||
| Ölüm | 11 Nisan 1240 (67 yaşında) Aberconwy Manastırı, Principality of Wales | ||||
| Defin | Aberconwy Manastırı, Galler | ||||
| Eş(ler)i | Joan, Lady of Wales | ||||
| Çocuk(lar)ı | Dafydd ap Llywelyn Gruffydd ap Llywelyn Elen ferch Llywelyn Gwladus Ddu Marared ferch Llywelyn Angharad ferch Llywelyn Susanna ferch Llywelyn | ||||
| |||||
| Hanedan | Aberffraw | ||||
| Babası | Iorwerth Drwyndwn | ||||
| Annesi | Marared ferch Madog | ||||
Muhteşem Llywelyn (Galce: Llywelyn Fawr)[1][2]), (1173 – 11 Nisan 1240), Gwynedd kralı olarak başlayarak 45 yıl boyunca savaş ve diplomaside gösterdiği başarıyla Galler'in tamamını hükmeden kraldı.
Llewlyn'in büyükbabası Owain Gwynedd'ın 1170'teki ölümünün ardından Gwynedd Krallığı ikiye bölündü. Llywelyn'in meşru hükümdar olduğu konusunda güçlü bir iddiası vardı ve erken yaşta güç kazanmak için bir kampanya başlattı. 1200'de İngiltere Kralı John'un kızı olan Joan ile evlenmesiyle Llywelyn, İngiltere ile iyi ilişkiler geliştirdi. Fakat Llywelyn'in Gwenwynwyn ap Owain'i tutuklamasıyla beraber John 1211'de Gwynedd'i işgal etti. John'u 1215'te Magna Carta'yı imzalamaya zorlayan baronlarla ittifak kurdu. 1216'da Galler'deki baskın güçtü ve o yıl Aberdyfi'de diğer prenslere toprakları paylaştırmak için bir konsey düzenledi.
Kral John'un ölümünün ardından Llywelyn, 1218'de John'ın halefi III. Henry ile anlaşma imzalayan Llywelyn, Galler'deki konumunu 1240'taki ölümüne kadar sürdürdü ve yerine oğlu Dafydd ap Llywelyn geçti.
Şecere ve erken yaşam
Llywelyn, 1173'te Iorwerth ab Owain'in oğlu ve Owain Gwynedd'in torunu olarak Dolwyddelan'da dünyaya geldi. Llywelyn, Rhodri Mawr'ın kıdemli soyundan geliyordu ve bu nedenle Gwynedd'in soylu hanedanının bir üyesiydi.[3][4] Llywelyn bebekken ölen babası Iorwerth[5] JE Lloyd, Iorwerth'in, 1174'te, babasının ölümünün ardından veraset kararını belirleyen savaşlar sırasında Powys'deki Pennant Melangell'deki savaşta öldürüldüğünü belirtir.[6]
1175'te Gwynedd, Llywelyn'in iki amcası arasında bölünmüştü. Dafydd ab Owain Conwy Nehri'nin doğusundaki bölgeyi, Rhodri ab Owain ise batıyı elinde tutuyordu. Dafydd ve Rhodri, Owain'in Cristin Verch Goronwy ile ikinci evliliğinden olan oğullarıydı. Cristin, Owain'in ilk kuzeni olduğu için kilise hukukuna aykırı olan bu evlililik, kilise tarafından geçersiz kılındı. Giraldus Cambrensis, Iorwerth Drwyndwn'dan Owain Gwynedd'in tek meşru oğlu olarak bahseder.[7] Iorwerth'in ölümünün ardından Llywelyn, en azından kilisenin gözünde, Gwynedd tahtının meşru hak sahibiydi.[7]
Llywelyn'in annesi Marared'di ve zaman zaman Powys prensi Madog ap Maerdudd'un kızı Margaret'e İngilizce olarak anlatılırdı. İlk kocasının ölümünden sonra Marared'in 1197 yazında, Whittington Kalesi, Caus Castle (Westbury, Shropshire yakınlarında) ve daha sonra Moreton Corbet Kalesi'ni ele geçirdi.[8][5] Bununla birlikte, Llywelyn ab Iorworth'tan Wigmore manastırına, Llywelyn'in annesinin Corbet hanedanının bir üyesi olduğunu belirttiği ve sorunu çözülmeden bıraktığı bir arazi hibesi mevcuttur.[9]
1188-1199 güç yükselişi
Llywelyn, 1194'te kuzenleri Gruffudd ap Cynan ve Maredudd ap Cynan'ın yardımıyla Conwy Nehri'nin ağzında Aberconwy Muharebesi'nde Dafydd'i yendi.[5] 1197'de Llywelyn, Dafydd'i yakalayıp hapse attı. Bir yıl sonra Canterbury Başpiskoposu Hubert Walter, Llywelyn'i onu serbest bırakmaya ikna etti ve Dafydd, Mayıs 1203'te öldüğü İngiltere'ye emekli oldu.
Galler, Galler prensleri tarafından yönetilen Pura Wallia ve Anglo-Norman baronları tarafından yönetilen Marchia Wallia'ya bölündü. Owain Gwynedd'in 1170'te ölümünden bu yana Rhys ap Gruffydd, güneydeki Deheubarth krallığını Galler krallıklarının en güçlüsü yapmıştı. Rhys 1197'de öldükten sonra, oğulları arasındaki kavga, Deheubarth'ın savaşan gruplar arasında bölünmesine yol açtı. Powys Wenwynwyn prensi Gwenwynwyn ab Owain, Galli prenslerin liderliğini devralmaya çalıştı ve 1198'de William de Braose, Bramber'in 4. Lordu'nun birlikleri tarafından tutulan Painscastle'ı kuşatmak için büyük bir ordu topladı. Gwenwynwyn'in kuvveti, Justiciar, Geoffrey Fitz Peter liderliğindeki ağır bir şekilde yenildi.[10] Gwenwynwyn'in yenilgisi, Llywelyn'e kendisini Galli lideri olarak kurma fırsatı verdi. 1199'da stratejik öneme sahip olan Mold kalesini ele geçirdi ve görünüşe göre "bütün Kuzey Galler prensi" (Latince: tocius norwallie princeps) unvanını kullanmaya başladı.[11][12]
Gwynedd Prensi olarak saltanat
Konsolidasyon 1200–1209
Gruffudd ap Cynan 1200'de öldü ve Llywelyn'i Gwynedd'in tartışmasız hükümdarı. 1201'de Eifionydd ve Llŷn'i ele geçirdi.[12] Aynı yıl Temmuz ayında Llywelyn, İngiltere Kralı John ile bir anlaşma imzaladı. Bu, bir İngiliz kralı ile bir Galli hükümdar arasında hayatta kalan en eski yazılı anlaşmadır ve şartlara göre Llywelyn, İngiliz kralına sadakat yemini etmesinin karşılığında İngiliz kralı, Llywelyn'in fetihlerine sahip olduğunu doğruladı ve Galler yasalarının geçerliliğini kabul etti.[11]
Llywelyn, 1205 yılında Kral John'un doğal kızı Joan ile evlendi. Papa III. Innocentius amcasını Rhodri'nin dul kızının Rǫgnvaldr Guðrøðarson ile evlenmesini önerse de Llywelyn,bu teklife sıcak bakmadı.[10]
1208'de Powys'li Gwenwynwyn, Llywelyn'i ekim ayında Shrewsbury'ye çağırıp tutklamasının ardından Llywelyn'in Kral John ile arası açıldı. Bu dönemde Llywelyn, güney Powys ve kuzey Ceredigion'u ilhak etme ve Aberystwyth kalesini yeniden inşa etme fırsatını yakaladı.[11] 1209 yazı sırasında İskoçya Kralı I. William'a karşı bir kampanyada John'a eşlik etti.[10]
Gerileme ve kurtarma 1210–1217
1210'da Llywelyn ve Kral John arasındaki ilişkiler kötüleşti. Bu durumun Llywelyn'in Bramber'in 4. Lordu William de Braose ile ittifak kurmuş olmasından kaynaklanmış olabileceiği öne sürülse de[10] John, de Braose ve İrlanda'daki müttefiklerine karşı bir kampanya yürütürken Chester'dan Earl Ranulph ve Winchester Piskoposu Peter des Roches tarafından yönetilen bir ordu Gwynedd'i işgal etti. Llywelyn, Deganwy'deki kendi kalesini yok etti ve Conwy Nehri'nin batısına çekildi.[10][5] John, Gwenwynwyn'i güney Powys'in yönetimine geri döndürmek için birlikler gönderdi. 1211'de John, Brut y Tywysogion'a göre "Llywelyn'i mülksüzleştirmeyi ve onu tamamen yok etmeyi" planlayarak, neredeyse tüm diğer Galli prenslerin yardımıyla Gwynedd'i işgal etti.[13] İlk istila geri çekilmek zorunda kaldı, ancak o yıl Ağustos ayında John daha büyük bir orduyla tekrar işgal etti, Conwy Nehri'ni geçti ve Snowdonia'ya girdi.[5] Bangor, kraliyet ordusunun bir müfrezesi tarafından yakıldı ve Bangor Piskoposu yakalandı. Llywelyn kaçmak zorunda kaldı. Ve sonra da karısı Joan'ı babası kralla müzakere etmesi için gönderdi.[13] Joan babasını kocasını tamamen mülksüzleştirmemeye ikna edebildi, ancak Llywelyn Conwy Nehri'nin doğusundaki tüm topraklarını kaybetti.[14][11]
Bu dönem, Llywelyn'in saltanatının en düşük noktasıydı, ancak Maelgwn ap Rhys ve Rhys Gryg ile ittifak kurmasıyla beraber John'a karşı ayaklandı ve durumunu iyileştirdi. Birkaç yıldır John ile bir anlaşmazlık içinde olan ve krallığını bir enterdi altına sokan Papa III. Innocentius'un desteğini aldılar. Innocent, Llywelyn, Gwenwynwyn ve Maelgwn'i John'a olan tüm sadakat yeminlerinden serbest bıraktı ve kontrol ettikleri bölgelerdeki yasağı kaldırdı. Llywelyn, 1212'de iki ay içinde Deganwy ve Rhuddlan kaleleri dışındaki tüm Gwynedd'leri geri almayı başardı[13][15]
İstila terk edildi ve 1213'te Llywelyn, Deganwy ve Rhuddlan'ın kalelerini kurtardı.[13] Llywelyn, Fransa Kralı II. Philippe ile ittifak kurdu[12] daha sonra John'a isyan eden baronlarla ittifak kurdu, Shrewsbury'ye yürüdü ve 1215'te direniş göstermeden onu ele geçirdi.[13] John'u Magna Carta'yı imzalamak zorunda kaldığında, Llywelyn, 1211'den beri rehin olan oğlu Gruffydd'in serbest bırakılması da dahil olmak üzere Galler ile ilgili çeşitli lehte hükümlerle ödüllendirildi.[10] Aynı yıl, Ednyfed Fychan, Gwynedd'in kadılığına atandı ve saltanatının geri kalanında Llywelyn ile yakın çalışacaktı.
Bu dönemde Galler'in bağımsız prenslerinin lideri olan Llywelyn, Aralık 1215'te, Carmarthen, Kidwelly, Llanstephan, Cardigan ve Cilgerran kalelerini ele geçirdi. Artan gücünün bir başka göstergesi de o yıl iki boş yere, Iorwerth'i St. David's Piskoposu ve Cadwgan'ı Bangor Piskoposu olarak Gallilerin kutsamasında ısrar edebilmesiydi.[13]
1216'da Llywelyn, Aberdyfi'de, Llywelyn'e bağlılıklarını ve bağlılıklarını teyit eden daha küçük prenslerin toprak iddiaları hakkında karar vermek için bir konsey topladı.[16] Powys'li Gwenwynwyn o yıl tekrar taraf değiştirdi ve Kral John ile ittifak kurdu. Kral John da o yıl öldü ve ayrıca İngiltere'de kurulan bir azınlık hükûmetiyle Kral III. Henry de reşit olmayan bir varis bıraktı.[10]
1217'de, Llywelyn ile müttefik olan ve kızı Gwladus Ddu ile evlenen Brecon ve Abergavenny'den Reginald de Braose İngiliz tacı tarafından taraf değiştirmeye teşvik edildi. Llywelyn Brecon'ı işgal etmekle tehdit etti. Daha sonra batıya doğru Haverfordwest'i işgal etti.[11][10]
Worcester Antlaşması ve sınır kampanyaları 1218-1229
Kral John'un ölümünün ardından Llywelyn, 1218'de John'ın halefi III. Henry Antlaşması'nın imzaladı. Bu antlaşma, Llywelyn'in ele geçirdiği alanların sahibi olduğunu doğruladı. O andan itibaren ölümüne kadar Llywelyn Galler'deki baskın güçtü, ancak marş lordları, özellikle Marshall ailesi ve Hubert de Burgh ve bazen de kral ile düşmanlıkların daha da salgınları oldu. Llywelyn,'in kızı Gwladus Ddu, zaten evliydi Reginald de Braose Brecon ve Abergavenny, ancak Reginald ile güvenilmez bir müttefik Llywelyn için başka bir kızı, John de Braose ait Gower, Reginald yeğeni. Yeğeni ve varisi İskoç John, yaklaşık 1222'de Llywelyn'in kızı Elen ile evlenen Ranulph, Chester Kontu'nda sadık bir müttefik buldu. 1228 yılında Llywelyn güçlü Mortimer ailesi ile ittifak yaparak Wigmore Gwladus Ddu onu ikinci kocası olarak evlendiği zaman Ralph de Mortimer.[10]
Llywelyn, taç ya da Yürüyüşçü lordlarıyla gereksiz düşmanlıkları kışkırtmamaya dikkat etti; örneğin 1220'de Rhys Gryg'i Güney Galler'deki dört Commote iade etmeye zorladı.[11] 1220 ile 1230 yılları arasında bir dizi kale inşa etti. Bunlar Galler'deki ilk sofistike taş kalelerdi; Criccieth, Deganwy, Dolbadarn, Dolwyddelan ve Castell y Bere[4] Llywelyn ayrıca Gwynedd'de ticaret merkezi olarak gelişimini teşvik etmiş görünüyor.[17]
1220'de Pembroke 2. Earl'ü William Marshal ile düşmanlıklar patlak verdi. Llywelyn, Narberth ve Wiston kalelerini yıktıi, Haverfordwest kasabasını yaktı ve Pembroke Kalesi'ni tehdit etti. 1223 yılında Shropshire'a girip Kinnerly veWhittington kalelerini ele geçirdi. Marshall'lar, Llywelyn'in buradaki katılımından yararlanarak Nisan ayında İrlanda'da toplanan bir orduyla St David's yakınlarına indi ve Cardigan ve Carmarthen'i muhalefet olmadan geri aldı. Marshall'ların kampanyası Montgomery'yi ele geçiren bir kraliyet ordusu tarafından desteklendi. Llywelyn, o yılın Ekim ayında Montgomery'de kralla bir anlaşmaya vardı. Llywelyn'in güney Galler'deki müttefiklerine Marshalllar tarafından onlardan alınan topraklar geri verildi ve Llywelyn'in kendisi Shropshire'daki fetihlerinden vazgeçti.[10]
1228'de Llywelyn, İngiltere ve İrlanda'nın Justiciar'ı ve krallığın en güçlü adamlarından biri olan Hubert de Burgh'a karşı bir kampanya yürüttü. Hubert'e İngiliz kralı tarafından Montgomery lordluğu ve kalesi verilmişti ve yakınlardaki Llywelyn topraklarına saldırıyordu. Llywelyn bu dönem William de Braose'u yakalamsıyla fidye aldı ve 2.000 £ kazandı.[10]
Evlilik sorunları 1230
Yakalanmasının ardından William de Braose, Llywelyn ile ittifak kurmaya karar verdi ve kızı Isabella ile Llywelyn'in varisi Dafydd ap Llywelyn arasında bir evlilik ayarlandı.[13]
Llywelyn'den William'ın karısı Eva de Braose'a Dafydd ile Isabella arasındaki evliliğin devam etmesini isteyip istemediğini sordu.[15] Evlilik devam etti ve ertesi yıl Joan affedildi ve prenses pozisyonuna geri getirildi.
1230 yılına kadar Llywelyn, Princeps Norwalliæ 'Kuzey Galler Prensi' unvanını kullanmıştı, ancak o yıldan itibaren unvanını, muhtemelen diğer Galler prensleri üzerindeki üstünlüğünü vurgulamak için 'Kuzey Galler Prensi ve Snowdonia Lordu' olarak değiştirdi.[10]
Nihai kampanyalar ve Orta 1231-1240 Barışı
1231'de Llywelyn, Hubert de Burgh'un artan gücü hakkında endişelenmeye başlamıştı.Montgomery, Powys, New Radnor, Hay ve Brecon kaleleri yakalamak için batıya açmadan önce Neath ve Kidwelly'i ele geçirdi.[10] Kral Henry misilleme yaparak Painscastle'da yeni bir kale inşa etti, ancak Galler'e kadar giremedi.[10]
1232'de Güney Galler'deki birkaç kalenin kontrolü de dahil olmak üzere gücünün çoğu Peter de Rivaux'ya geçti. William Marshal 1231'de ölmüştü ve kardeşi Richard Pembroke Kontu olarak onun yerine geçmişti. 1234'te kont ve Llywelyn, Shrewsbury'yi ele geçirdi.[18] 21 Haziran'da kabul edilen barış anlaşmasıyla Llywelyn, Cardigan ve Builth'i elinde tutmasına izin verilen Llywelyn ile iki yıllık bir ateşkes sağladı. Bu ateşkes, Llywelyn'in saltanatının geri kalanı için her yıl yenilendi.[10]
Ölüm ve sonrası
Veraset düzenlemeleri
Son yıllarında Llywelyn, tek meşru oğlu Dafydd'in Gwynedd hükümdarı olması için Galler yasalarını değiştirmek için çok çaba harcadı.[19] Llywelyn'in Galler yasasında Kilise onaylı bir evlilikte meşru çocukları destekleyen değişikliği Deheurbarth Prensi Lord Rhys'in II. Gruffydd ap Rhys'i gayri meşru en büyük oğlu Maelgwn ap Rhys'in vârisi olarak belirleme konusundaki önceki çabalarını yansıtıyordu. Dafydd'in büyük ama gayrimeşru erkek kardeşi Gruffydd, bu nedenle Llywelyn'in birincil varisi olarak dışlandı, ancak yönetmesi için topraklar verilecekti. Bu, en büyük oğlunun, ebeveynlerinin medeni durumundan bağımsız olarak babasının varisi olduğunu kabul eden Gal geleneğinden bir sapmaydı.[20]<
1220'de Llywelyn, Kral Henry'nin azınlık hükûmetini Dafydd'i varisi olarak kabul etmeye teşvik etti.[11] 1222'de Papa III. Honorius'dan Dafydd'in halefi olmasını onaylaması için dilekçe verse de Papa teklifini reddederek Galler'li adetleri iğrenç olarak nitelendirdi. Papa, Llywelyn'in bu geleneği ortadan kaldırmasını memnuniyetle karşıladı.[15] 1226'da Llywelyn, Dafydd'in konumunu güçlendirmek için Papa'yı, Dafydd'in annesi olan karısı Joan'ı Kral John'un meşru kızı olarak ilan etmeye ikna etti ve 1229'da İngiliz tacı, Dafydd'in miras alacağı topraklar için Dafydd'in saygısını kabul etti.[11] 1238'de Llywelyn, diğer Galli prenslerin Dafydd'e bağlılık yemini ettiği Strata Florida Manastırı'nda bir konsey düzenledi.[11][21] Ek olarak, Prens Llywelyn, oğlu Dafydd'in William de Braose'un en büyük kızı Isabella de Braose ile evlenmesini sağladı. William de Braose'nin erkek vârisi olmadığı için, Llywelyn, güney Galler'deki geniş de Braose arazilerinin Isabella ile birlikte Dafydd'in varisine geçeceği stratejisini belirledi.
Gruffydd'e Meirionnydd ve Ardudwy'de bir mülk verildi, ancak yönetiminin baskıcı olduğu söylendi ve 1221'de Llywelyn onu bu bölgelerden çıkardı.[13] 1228'de Llywelyn onu hapse attı ve 1234'e kadar serbest bırakılmadı. Serbest bırakıldığında, yönetmesi için Llŷn'in bir parçası verildi.[10]
Ölüm ve yetki devri
Llywelyn'in karısı Joan 1237'de öldü ve Llywelyn aynı yıl felç geçirdi.[22] Bu andan itibaren, varisi Dafydd, prensliğin yönetiminde artan bir rol aldı. Dafydd, üvey kardeşi Gruffydd'i Llywelyn tarafından kendisine verilen topraklardan mahrum etti ve daha sonra onu ve en büyük oğlu Owain'i ele geçirdi ve onları Criccieth Kalesi'nde tuttu.[13]
Llywelyn, ölümünden sonra inşa ettirdiği Aberconwy'deki Cistercian manastırında gömüldü. Bu manastır daha sonra Llanrwst'ın yakınlarına taşınarak Maenan Manastırı oldu. Llywelyn tabutu günümüzde Llanrwst Aziz Grwst Kilisesi'nde bulunur.
Dafydd, Llywelyn'i Gwynedd prensi olarak başardı, ancak Kral Henry, babasının Galler'in geri kalanındaki konumunu devralmasına izin vermeye hazır değildi. Dafydd, gücünü büyük ölçüde kısıtlayan bir anlaşmayı kabul etmek zorunda kaldı ve ayrıca üvey kardeşi Gruffydd'i, şimdi onu Dafydd'e karşı kullanma seçeneğine sahip olan krala teslim etmek zorunda kaldı. Gruffydd, 1244' öldü ve Dafydd de 1246'da öldüğünde geride gayrimeşru ve reşut olmayan çocuğunu bıraktı. Dafydd'in yerine yeğeni Gruffydd'in oğlu Llywelyn ap Gruffudd geçti.[11]
Tarihsel değerlendirme
Llywelyn, Galler'e 40 yıldan fazla bir süre egemen oldu ve "Büyük" olarak adlandırılan iki Galli hükümdardan biriydi, diğeri ise atası Büyük Rhodri'dir.
çocukları
Llywelyn, 1205'te İngiltere Kralı John'ın kızı Joan ile evliliğinde nüç çocuğu vardı.[23]
kültürel imalar
Cynddelw Brydydd Mawr, Dafydd Benfras ve Llywarch ap Llywelyn gibi çağdaş şairlere konu olmuştur.[24]
Llywelyn, modern Gal edebiyatında önemli bir yer tutar. Saunders Lewis'ın Siwan oyunu (1956, İngilizce çeviri 1960), William de Braose'un Joan'ın odasında bulunması ve Llywelyn tarafından idam edilmesiyle ilgilidir. Llywelyn hakkında başka tanınan oyun Thomas Parry'nin Llywelyn Fawr'ıdır.
Llywelyn, ayrıca İngilizce kitaplarda kahraman olarak yer almıştır
- Raymond Foxall (1959) Bir Prens İçin Şarkı: Büyük Llywelyn'in Öyküsü, Kral John'un 1211'deki işgalinden William de Braose'un idamına kadar olan dönemi kapsar.
- Sharon Kay Penman (1985) Here be Dragons, Llywelyn ve Joan'ın evliliğine odaklanıyor. Dragon's Lair (2004), genç Llywelyn'i Gwynedd'de güç kazanmadan önce anlatıyor.
- Edith Pargeter (1960–63) "Cennet Ağacı Üçlemesi"nde Llywelyn, Joan, William de Braose ve Llywelyn'in birkaç oğlu ana karakterler olarak yer alıyor.
- Gaius Demetrius (2006) Bir Kartalın Yükselişi, Llywelyn'in saltanatının erken dönemlerinin hikâyesini anlatıyor.
Kaynakça
- ^ Y Llenor. Penguin UK. 1895. s. 51. ISBN 1145653332.
- ^ Hanes Cymru (A History of Wales in Welsh). Penguin UK. 2014. ISBN 9780140125702.
- ^ Bartrum 1966.
- ^ a b Lynch 1995.
- ^ a b c d e Maund 2006.
- ^ The Dictionary of Welsh Biography Down to 1940. Blackwell Group. 1959. s. 417.
- ^ a b Giraldus 1861.
- ^ Remfry 2007.
- ^ Caley 1830.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Lloyd 1911.
- ^ a b c d e f g h i j Davies 1987.
- ^ a b c Moore 2005.
- ^ a b c d e f g h i Williams 1860.
- ^ The Battles of Wales. 1st. Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch. 1991. s. 62. ISBN 978-0-86381-178-4.
- ^ a b c Pryce 2005.
- ^ Llywelyn ap Gruffudd: Prince of Wales. Cardiff: University of Wales Press. 1998. s. 19. ISBN 978-0-7083-1474-6.
- ^ A History of Wales. Reprint. Penguin Books. 1994. s. 142. ISBN 978-0-140-14581-6.
- ^ Powicke 1953.
- ^ A History of Wales; From the Norman Invasion to the Edwardian Conquest. Barnes & Noble Publishing, Inc. 2004. s. 297 and 362, note 164, pg 369 note 64, page 347 note 82.
- ^ Lloyd, J. E., (Ed.) (1889). The Ancient Laws of Wales: Viewed Especially in Regard to the Light They Throw Upon the Origin of Some English Institutions. Londra: Elliot Stock. ss. 192-200.
- ^ Carr 1995.
- ^ Stephenson 1984.
- ^ Charles Cawley, Medieval Lands, Wales
- ^ In praise of Llywelyn ab Iorwerth by Llywarch ap Llywelyn has been translated by Joseph s. Clancy (1970) in The earliest Welsh poetry.
