İçeriğe atla

Lişana Deni

Lişana Deni
לשנא דני Lişana Deni, לשנא יהודיא Lişana Hozaye
Ana dili olanlarİsrail, Irak
Konuşan sayısı8000  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Varsayılan
  • Lişana Deni
Yazı sistemiİbrani
Dil kodları
ISO 639-2arc
ISO 639-3lsd

Lişana Deni modern bir Yahudi Aramice dilidir, genelde Neo-Aramice diye hitap edilir. Başlangıçta Türkiye sınırına yakın olan Kuzey Irak'taki Zaho'da ve komşu köylerinde konuşulurdu. Konuşanların birçoğu bugün Kudüs ve çevresinde yaşamaktadır. Diğer Neo-Aramice lehçeler olan Lişan Didan ve Lişanid Noşan isimlerine benzeyen Lişana Deni "bizim dilimiz" anlamına gelir. Bu dil için kullanılan diğer isimler Lişan Hozaye ("Yahudilerin dili") ve Kurdit ("Kürtçe")'dir. Dilbilimciler tarafından ise Zaho Yahudi Aramicesi denir.

Kökeni ve Bugünü

Zaho bölgesinden batıda Urmiye Gölü ve kuzeydoğuda Senendec'e kadar olan bölgede çeşitli Aramice dilleri konuşulur. Lişana Deni bölgedeki diğer Yahudi lehçelerini konuşanlar tarafından kolaylıkla anlaşılan bir lehçe değildir. Lişana Deni'ye en yakın lehçe bölgedeki Hristiyanların konuştuğu Keldani Neo-Aramicesi'dir; bunu Süryani Neo-Aramicesi'nin Aşiret lehçesi takip eder.

I. Dünya Savaşı ve İsrail devletinin kurulmasıyla çoğunlukla Kudüs'e yerleşen Kürdistanlı Yahudiler modern İbranice'ye adapte oldular. Yeni nesiller İbranice konuşurken Lişana Deni dilini konuşan 8.000'den az kişi kalmıştır ve bunların çoğunluğu 50 yaşın üzerindedir. Bu dil birkaç on yıl içinde neslinin tükenme riskiyle karşı karşıyadır.

Lişana Deni İbrani alfabesi ile yazılır. Fonetik bir dil olan bu dilde yuvarlanan sesler yazılmaz.

Kaynakça

  • Heinrichs, Wolfhart (ed.) (1990). Studies in Neo-Aramaic. Scholars Press: Atlanta, Georgia. ISBN 1-55540-430-8.
  • Maclean, Arthur John (1895). Grammar of the dialects of vernacular Syriac: as spoken by the Eastern Syrians of Kurdistan, north-west Persia, and the Plain of Mosul: with notices of the vernacular of the Jews of Azerbaijan and of Zakhu near Mosul. Cambridge University Press, London.
  • Sabar, Yona (1975). The impact of Israeli Hebrew on the Neo-Aramaic dialect of the Kurdish Jews of Zakho: a case of language shift. Hebrew Union College Annual 46:489-508.
  • Avenery, Iddo, The Aramaic Dialect of the Jews of Zakho. The Israel academy of Science and Humanities 1988.

Ayrıca bakınız

Yahudi dilleri

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">İbranice</span> Afro-Asyatik dil ailesinin Kenan koluna bağlı bir dil

İbranice (עִבְרִית‎,

İbrani alfabesi, Sami dilleri grubuna bağlı ve İsrail'in resmî dili olan İbranicenin ve Aşkenaz Yahudilerinin konuştuğu bir Cermen dili olan Yidiş ile Sefarad Yahudilerinin dili olan Ladino gibi diğer Yahudi dillerinin yazımında kullanılan Arami alfabesi kökenli bir ünsüz alfabesi.

Aramca veya Aramice, Sâmî (Semitik) dil ailesinin Kuzeybatı grubundan bir dil. Suriye ülkesinin eski adı olan Aram sözcüğüne izafeten adlandırılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi dilleri</span> Yahudiler tarafından konuşulan ve konuşulmuş olan diller ve lehçeler.

Yahudi dilleri, dünya üzerinde Yahudilerin konuştuğu veya bir zamanlar konuşmuş olduğu diller.

<span class="mw-page-title-main">Aşkenaz Yahudileri</span> Yahudi etnik grup

Aşkenaz/Aşkenazi Yahudileri, İbranice: יְהוּדֵי אַשְׁכְּנַז‎) veya İbranice -im ekinden gelen Aşkenazim, Yahudi-Roma savaşlarından sonra galip gelen Roma tarafından, Anadolu ve İberya üzerinden Avrupa'ya sürgün edilen İbrani kökenli Kenanlı Yahudilerdir.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi Arapçası</span>

Yahudi Arapçası, Arap Birliği topraklarında yaşamış veya yaşayan Yahudiler tarafından konuşulan Arapçanın bir lehçesidir. Geçmişte Arap Yarımadası'ndaki Yahudi kabileler tarafından da konuşulmuştur. Konuşulan dilin yanı sıra İbrani Alfabesi ile yazılmış Arapça metinlere de Yahudi Arapçası denir. Arapçada olduğu gibi Yahudi Arapçası'nda da yöreden yöreye göre değişen lehçe farklılıkları vardır. İstanbul Ladino'su ile Balkan Ladino'su arasında nasıl bir fark varsa Libya'daki Yahudi Arapçasıyla Irak'taki Yahudi Arapçası arasında da aynı şekilde benzerlikler ve ufak farklılıklar bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Mizrahi Yahudileri</span> Kuzey Afrika ve Orta Doğudaki yerli Yahudi soyundan gelen kişiler

Mizrahi Yahudileri veya İbranice -im eki kökenli Mizrahim, doğulu anlamına gelip Orta Doğu, Kuzey Afrika, Orta Asya ve Kafkasya'daki Yahudilere verilen genel addır. İsrail'de ise "Mizrahi" terimi daha çok Arap dünyasındaki ve Arap dünyasına komşu ülkelerdeki Yahudilere denir. Irak, Suriye, Lübnan, Yemen, İran, Afganistan, Buhara, Mağrib Yahudileri, Berberi, Kürt, Azerbaycan, Dağıstan, Hindistan, Pakistan Yahudileri ve Çerkes Yahudileri başlıca Mizrahi Yahudileridir.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi Aramicesi</span>

Yahudi Aramicesi üzerinde İbranice etkisi bulunan Aramice dillerinin genel adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Şuadit</span>

Şuadit, Yahudi Provençal dili ya da Yahudi Arpitancası Güney Fransa'da ölü bir Yahudi dilidir. 11. yüzyıl Fransız belgelerinde varlığından bahsedilen bu dil Fransa'daki Engizisyonlar sonucu düşüşe geçti. Yahudilerin Fransız Devrimi ile Fransa'nın herhangi bir yerinde yaşama hakkı ve tam vatandaşlık kazanmasıyla Şuadit'in erimesi hız kazandı. Bu dilin son konuşanı olan Armand Lunel'in 1977'de ölmesiyle Şuadit dili tarihe karıştı.

Hertevince, bir Kuzeydoğu Arami dilidir. Katolik Keldanilerce konuşulduğu esas bölge geçmişte Siirt'in Pervari ilçesinde Ekindüzü köyü idi. Diğer Doğu Süryani lehçeleri gibi genellikle Süryani alfabesinin Madnḥāyā biçimiyle yazılan bu dilde günümüze ulaşan hemen hemen hiç eser yoktur. UNESCO'nun yayımladığı "Tehlike Altındaki Diller Atlası"nda Hertevinceye, "son derece tehlike altında olan diller"den biri olarak yer verilmiştir. 1990'lı yıllarda bin kişi tarafından konuşulan dilin Anadolu Ajansı'nın yayınladığı habere göre 2012 yılında Ekindüzü köyünde sadece dört kişinin anadili gibi bu dili konuşabildiği belirtilmiştir. Haberde, dili konuşan köylü ahalinin bu dili gayrimüslimlerden öğrendiklerini ancak onların Avrupa'ya göç etmeleriyle dilin unutulmaya yüz tuttuğunu ve yeni kuşaklarca öğrenilemediğine de yer verilmiştir.

Hulaula, İran Kürdistanı'nda ortaya çıkmış modern Yahudi Aramicesidir. Bu dile bazen Neo-Aramca ya da Yahudi Aramcası da denir. Hulaulá dilini konuşanların büyük bir kısmı İsrail'de yaşamaktadır. Hulaulánın kelime anlamı Yahudidir. Bu dili konuşanlar kendi dillerine Lişana Noşan ya da Lişana Ahni derler; ikisi de bizim dilimiz demektir. Hulaulá dilini diğer Yahudi Aramicesi dillerinden ayırmak için edatlarındaki ve zamir eklerindeki farklılıklarından dolayı Galiglu (benim-senin) da denir. Bilim insanları ise daha bir teknik isim olan İran Kurdistanı Yahudi Neo-Aramcası demeyi tercih eder.

<span class="mw-page-title-main">Kürdistan'daki Yahudilerin tarihi</span>

Kürdistan'daki Yahudiler'in tarihi, eski çağlardan beri İran'ın bir kısmını, Kuzey Irak'ı, Ermenistan'ı, Suriye yaşayan Yahudiler'e denir. Kültürleri ve giyim tarzları Müslüman Kürtler'e benzer. 1940 ve 50'lerde İsrail'e yapılan göçlere kadar kapalı bir toplum olarak yaşadılar.

<span class="mw-page-title-main">Yahudi Bağdat Arapçası</span>

Bağdat Yahudi Arapçası Bağdat ve diğer Güney Irak'taki şehirlerde Yahudilerin konuştuğu Arapça lehçesidir. Bu lehçe Musul ve Anah gibi Kuzey Irak'taki Yahudilerin konuştukları Arap lehçelerinden farklıdır. Bağdat ve Kuzey lehçeleri Yahudi Irak Arapçası'nın alt kolu olarak görülebilir.

Lişan Didan bir modern Yahudi Aramicesi dilidir ve genellikle Neo-Aramice denir. Asıl olarak Salmas ve Mahabad bölgeleri arasında Urmiye Gölü civarında konuşulurdu. Bu dili konuşanların birçoğu şu anda İsrail'de yaşamaktadır. Lişan Didan "bizim dilimiz" anlamına gelir; bu sebeple bu dil için yakın anlamı olan Lişanan ("dilimiz") veya Lişanid Naş Didan terimleri de kullanılır. Bu terimler Lişana Deni ve Lişanid Noşan gibi diğer lehçelerin adlarına benzediği için dilbilimciler daha teknik bir terim olan İran Azerbaycanı Yahudi Neo-Aramicesini tercih ederler. Lişan Didan'ı diğer lehçelerden ayırabilmek için edat ve zamirlerinde farklılık olduğunu belirtmek amacıyla bazen Lakhlokhi veya Galihalu ("benim-senin") isimleri de kullanılır.

Lişanid Noşan modern bir Yahudi Aramice dilidir, genelde Neo-Aramice diye hitap edilir. Başlangıçta Erbil bölgesinde, güney ve doğu Irak Kürdistanı'nda konuşulurdu. Konuşanların birçoğu bugün İsrail'de yaşamaktadır. Diğer Neo-Aramice lehçeler olan Lişan Didan ve Lişana Deni isimlerine benzeyen Lişanid Noşan "kendi dilimiz" anlamına gelir. Dilbilimciler tarafından ise Erbil Yahudi Neo-Aramicesi denir.

İbrani alfabesinin tarihi binyıllar öncesine dayanır.

Kutsal İbranice veya klasik İbranice, İbranicenin arkaik bir formu olup, Akdeniz ile Şeria Nehri arasında kalan Kenan toprakları denen bölgede Semitik Kenan dillerinden biriydi. Ahit İbranicesi MÖ yaklaşık 10. yüzyıldan, İkinci Tapınak döneminin sonu olan MS 70 yılına kadar kullanılmıştır. Ahit İbranicesi en nihayetinde gelişip Mişna İbranicesine dönüştü ve bu dil MS 2. yüzyıla kadar devam etti. Tanah, sessiz harf iskeletinin ve Orta Çağ'da kullanılmaya başlanan sesli harf sisteminin geçirdiği evrelerin belgesel kanıtıdır. Ayrıca, kuzeydeki İsrail Krallığı ile güneydeki Yehuda Krallığı'ndaki lehçe farklılıkları da göze çarpmaktadır.

Babilli Yahudi Aramicesi, bir dönem Babil'e sürgün edilmiş Yahudiler tarafından konuşulmuş ölü bir dildir.

<span class="mw-page-title-main">Modern İbranice</span> İbranicenin modern biçimi

Modern İbranice, İsrail İbranicesi veya Basitleştirilmiş İbranice;, konuşanları tarafından genellikle 'normal İbranice' olarak anılan, günümüzde konuşulan İbranice dilinin standart biçimidir. Antik çağlardan beri konuşulan ve Semitik dil ailesinin Kenan kolunda bulunan İbranice, MÖ 3. yüzyılda Aramice'nin batı lehçesiyle, yerel dil olarak değiştirildi ancak edebi dil olarak kullanılmaya devam etti. Günümüzde İsrail Devleti'nin resmî dilidir.