Latinceden Rumenceye ses değişiklikleri

Rumence, Halk Latincesinden türemiş bir Romen dilidir.

Kaba Latincede, diğer ünlü izleyen kısa /e/ ve /i/ yarı ünlüle /j/ değiştirildi. Daha sonra, /j/'den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.

• Lat. puteum > *putju > Rum. puț, fakat:
• Lat. rōgātiōnem > *rogatjone > *rogačone > Rum. rugăciune ('dua')
• Lat. hordeum > *ordju > *ordzu > Rum. orz ('buğday'), fakat:
• Lat. deorsum > *djosu > *džosu > Rum. jos ('aşağı')
• Lat. socium > *sokju > Rum. so]ț ('dost', 'koca')
• Lat. cāseum > *kasju > Rum. caș ('bir peynir çeşidi')
• Lat. vīnea > *vinja > *[viɲe] > Rum. vie /vije/
• Lat. mulierem > *muljere > *[muʎere] > Rum. muiere /mujere/ ('kadın')

Labial ünsüzler değişmezdi:

• Lat. rubeum > *robju > Rum. roib

Latince ünlüler a, o ve u değişmedi:

• Lat. mare > Rum. mare ('deniz')
• Lat. pālum > *paru > Rum. par ('direk')
• Lat. focum > *focu > Rum. foc ('ateş')
• Lat. pōmum > *pomu > Rum. pom ('meyve veren bir ağaç')
• Lat. multum > *multu > Rum. mult ('çok')
• Lat. tū > Rum. tu ('sen')

Latincede kısa bir u, (ama m ve b'den önce gelen de) o hâline geldi.

• Lat. *autumna (from autumnus) > *tomna > Rum. toamnă ('sonbahar')
• Lat. *rubeum > *robju > Rum. roib

Bazan Latincede uzun bir ō u hâline geldi:

• Lat. cohortem > *cōrtem > Rum. curte

e ve i ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:

• kısa, vurgulu e *[ɛ] hâline geldi
• kısa, vurgusuz e, uzun ē ve kısa i *e hâline geldi
• uzun ī değişmez (i)

Meselâ:

• Lat. pellem > *[pɛlle] > Rum. piele /pjele/ ('deri')
• Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
• Lat. vīnum > *vinu > Rum. vin ('şarap')

Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.

• Lat. quattuor > *quattro > Rum. patru ('dört')
• Lat. equa > *[ɛpa] > *jepa > Rum. iapă ('kâbus')
• Lat. lingua > *lemba > Rom. limbă ('dil')
• Lat. quid > *ke > Rum. ce ('ne')
• Lat. quandō > *kando > *kându > Rum. când ('ne zaman')
• Lat. sanguis > *sange > Rum. sânge ('kan')

Diğer değişiklikler: ct > pt, gn > mn ve x > ps. Daha sonra, ps, s hâline gelerek kolaylaştırıldı.

• Lat. factum > *faptu > Rum. fapt ('olgu')
• Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
• Lat. coxa > *copsa > Rum. coapsă ('kalça'), fakat:
• Lat. laxō > *lapso > *lasu > Rum. las ('bırakıyorum')

Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.

Ünlüler aralarındakı l r oldu.

• Lat. gelu > Rom. ger ('frost')
• Lat. salīre > Rom. a sări (sărire) ('sıçramak')

• Lat. testa > *[tɛsta] > *tjesta > *ţesta > Rom. ţeastă ('kafatası')
• Lat. decem > *[dɛke] > *djeke > *dzeče > Rom. zece ('on')
• Lat. servum > *[sɛrbu] > *sjerbu > Rom. şerb ('serf')
• Lat. dīcō > *dziku > Rom. zic ('söylüyorum')

Vurgusuz a, ă oldu, vurgusuz o, u oldu. Then ă became e after palatal sounds. Unstressed o was kept in some words due to analogy.

• Lat. capra > Rom. capră ('goat')
• Lat. vīnea > *vinja > *viɲă > *viɲe > Rom. vie /vije/ ('bağ')
• Lat. fōrmōsum > Rom. frumos ('güzel')

The vowel e was changed to ă when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed e when the following vowel was i or e):

• Lat. mēnsam > *mesa > *măsă > Rom. masă ('table'), fakat
• Lat. mēnsae > *mese > Rom. mese ('masalar')
• Lat. vēndō > *vendu > *văndu > *vându > Rom. vând ('satıyorum'), fakat
• Lat. vēndis > *vendi > *vendzi > *vindzi > Rom. vinzi ('satıyorsun')

Bu değişiklikler bütün lehçelerde görülmez.

Cenûbî lehçelerde ve Standart Rumencede, dz kaybedildi, z sesine dönüştü:

• dzic > zic ('söylüyorum')
• lucredzi > lucrezi ('çalışıyorsun')

dž, yalnızca sert olduğunda j sesine dönüştü:

• gioc /dʒok/ > joc ('oyun'), fakat:
• deget /dedʒet/ ('parmak') değişmedi.

Bu sadece birkaç kelimede görülür:

• pâne > pâine ('ekmek')
• câne > câine ('köpek')

It also explains the plural mână - mâini ('el(ler)'). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear câne etc.

Şimâlî lehçelere ilgilendirir. İnce vokalleri kalınlarıyla değişir:

• şi > şî ('ve')
• ţine > ţânʲe ('tutuyor')
• dzic > dzâc ('söylüyorum')

• Latince
• Rumence
• Latin dilleri