Lansang Krallığı
Lan Xang | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1353-1707 | |||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||
| Başkent | Luang Prabang (1353–1560) Vientiane (1560–1707) | ||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Laoca | ||||||||||||||||
| Resmî din | Budizm | ||||||||||||||||
| Hükûmet | Mutlak monarşi | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ ve Rönesans | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Lansang Krallığı (Laoca: ລ້ານຊ້າງຮົ່ມຂາວ lānsāng hom khāo; bazı kaynaklarda Lan Xang olarak da yazılır) birleşik bir Lao krallığı olarak 1353 yılında kurulmuş ve 1707 yılında da parçalanmıştır.[1][2]
Üç buçuk yüzyıl boyunca Lansang, Güneydoğu Asya'nın en büyük krallıklarından biriydi. Krallığın adı "bir milyon fil" anlamına gelmektedir. Krallığın adının anlamı, krallığın gücü ve onun savaş yetenekleriyle bağdaştırılır.[1] Lansang, Laos ülkesinin öncülü ve onun ulusal tarihiyle kültürel kimliğinin temelini oluşturmuş bir krallıktır.[1][2]
Genel bakış
Lansang'ın bulunduğu coğrafyaya bilinen en eski yerleşim günümüz Tayland topraklarında bulunan Ban Chiang'da Bronz Çağını ve Dong Son kültürünü başlatan Avustroasya dilli kabileler tarafından yapılmıştır.[3][4][5]
Han Hanedanı'nın güneye doğru genişlemeye ilişkin günlükler yazıldığı zamandaki Tay-Kaday dilli kabilelerin veya günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti'nde bulunan Yünnan ve Guangşi'deki Ai Lao (哀牢) varlığını tasdiklemektedirler. Tay kökenli kabileler 7. yüzyılda dalgalar halinde güneye, ileride kurulacak olan Lansang Krallığı'nın kuzey topraklarına, doğru göç ederek Moğolistan'ın Çin'i işgalini hızlandırmışlardır.[2][6] Verimli Kuzey Mekong vadileri, Monlar tarafından, ardından Kmerler tarafından ele geçirilmişlerdir.[2][6]
Göçler sonucu Tay etkisinin yerli, Mon ve Khmer halkları ile karışması konusu, Lansang'ın kökeni hakkındaki mitler ve yerel gelenekler sayesinde korunmuştur. Ortaklığı vurgulayan bu eski zamanlara ait kütürel, dilbilimsel ve siyasi kökenler Lansang'ı ve onun komşu krallıklarla olan ilişkilerini anlamamızı kolaylaştırmıştır.[1]
Lansang'ın geleneksel olarak hükümdarlık tarihi kurucu Fa Ngum'un doğduğu yıl Nāga'nın (Krallığı koruduğuna inanılan kutsal ruh) yılı olan 1316'dan başlar. Fa Ngum'un büyük babası Suvanna Khampong, Muang Sua'nın kralı, babası ise veliahtıydı. Geç Ngum, Prenses Keo Kang Ya ile tanıştığı Khmer İmparatorluğu'na Kral IX. Jayavarman'ın oğlu olarak yaşaması için gönderilmişti. 1343 yılında Kral Suvanna Khampong'un ölümü üzerine Muang Sua'da kralın yerine kimin geçeceği üzerine büyük bir fikir anlaşmazlığı ortaya çıkmıştır.[7] 1349'da Fa Ngum, tacı alabilmek için "On Bin" adı verilen bir ordu kurdu.[7] Seferlerini Güney Laos'ta başlatarak Çampasak ve çevresindeki yerleşim birimlerini ele geçirdi. Ardından Orta Mekong'a doğru yola çıktı. Orta Mekong'daki Thakek'e yakın konumundan Muang Sua'ya saldurmak için Vientiane'den destek aldı. Fuan prensi Nho, Fa Ngum'u Dai Viet'ten korumak için kendisine yardım teklif etmiş, Ngum bu teklifi kabul etmiştir. Bunun üzerine ordusunu ilk olarak Fuan'a göndermiş, ardından birkaç küçük Dai Viet şehrinin fethi için Samnua'ya göndermiştir.[1][2]
Dai Viet'in güneydeki düşmanları Campa ile olan anlaşmazlıkları Fa Ngum'un gücünü daha da arttırdı. Sonuç olarak iki krallık arasındaki Annamite Dağları'nın hem kültürel hem de siyasi bir sınır olması kararlaştırıldı. Fetihlerine devam eden Fa Ngum bu zaferin ardından yönünü günümüzde Vietnam sınırları içinde yer alan Sipsongchautay'a çevirdi.
1353'yılında Fa Ngum tacın sahibi oldu[8] ve krallığını "Lansang Hom Khao" (Bir milyon filin diyarı) olarak adlandırdı. Mekong etrafındaki alanları korumak için fetihlerine devam eden Fa Ngum, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti'nin Yünnan eyaletinde bulunan Xishuangbanna'ya doğru ilerledi.
Khmer Kralı Suphanburi'nin kızı ile evlenen Uthong, 1351 yılında Ayutthaya şehrini kurmuştur. 1350'li yıllarda Ayutthaya Batı Khmer topraklarına ve Khorat platosuna doğru ilerledi. 1352'de Angkor, Ayutthaya tarafından başarısızlıkla sonuçlanan bir saldırıya uğramıştır.[9] Vientiane bağımsız ve güçlü bir şekilde kalsa da Ayutthaya'nın büyüyen gücü bölgedeki istikrarı bozmaktaydı. 1356 yılında Fa Ngum, kendisine Muang Sua'ya karşı olan başarısız yardımları nedeniyle güneye doğru (Vientiane'yi fethetmek için) ilerledi. 1357 yılında Vientiane'yi ve çevresindeki bölgeleri ele geçirerek güneydeki Lao güçlerini Ayutthaya'ya karşı destekledi. Ardından Khorat platosu boyunca orada bulunan yerleşim birimlerini ele geçirerek ilerledi.[2]
Kral Samsenethai ve Kraliçe Maha Devi Dönemi
Fa Ngum, 1360'lı yıllarda Lansang'ı yeniden Sukhothai'ye karşı savaşa soktu. Savaş sırasında her ne kadar Lansang kendi topraklarının defansı konusunda başarılı olabildiyse de savaşlardan dolayı yorgun bittiğinden tahta oğlu prens Oun Huan geçmiştir. Fa Ngum, sürgün edildiği Muang Nan'da 1393 yılında ölmüştür.[10]
1371 yılında Oun Huan, Kral Samsenethai (300 bin Tay'ın kralı) adıyla tahta çıkmıştır.[10]
1416 yılında altmış sekiz yaşında vefat eden Samsenethai yerine oğlu Lamkamdeng tahta çıkmıştır. Viet tarihî kayıtları Lamkamdeng saltanatı sırasında 1421 yılında Lansang desteğiyle Ming Hanedanı'na karşı Lam Sơn İsyanı'nın çıktığını söyler.[2][6]
Lamkamdeng'in ölümü Lansang'da belirsizlik ve kral suikastleri dönemini başlattı. 1428 ve 1440 yılları arasında Lansang'ı yöneten bütün krallar, Maha Devi adı verilen kraliçe tarafından düzenlenen suikastlar nedeniyle öldürülmüşlerdir. Maha Devi 1440 ve 1442 yılları arasında ülkeyi yöneten ilk kadın olmuştur. 1442 yılında Mekong nehrinde boğularak ölmüştür. 1453 yılında kralsızlık dönemi başlamıştır. 1456'da Kral Chakkaphat tahta çıkarak bu dönemi sonlandırmıştır.
Vietnam ile "Beyaz Fil" Savaşları
1448'de Maha Devi'nin yarattığı kargaşa sırasında Fuan ve Songda nehri boyunca bazı bölgeler Dai Viet tarafından ilhak edildi ve Nan Nehri boyunca Lanna Krallığı ile çeşitli çatışmalar yaşandı.[1] 1471 yılında Dai Viet İmparatoru Lê Thánh Tông, Campa Krallığı'nı işgal ederek yok etti. Ayrıca aynı yıl içerisinde Fuan ayaklandı ve birçok Vietnamlı bu ayaklanma sırasında öldürüldü. 1478 yılına gelindiğinde Fuan'daki isyanın intikamını almak içi Lansang'ın geniş çaplı işgali planlanmaya başlanmıştı.[2]
Yine aynı tarihlerde beyaz bir fil yakalanıp Kral Chakkaphat'a getirildi. Bu tür filler Güneydoğu Asya'da krallığın sembolü olarak kabul edildiğinden Lê Thánh Tông bu hayvanın saçının bir tutamının Dai Viet hükümdarlığına getirilmesini talep etti. Bu talep Chakkaphat tarafından bir hakaret olarak görüldü ve istenilen saç tutamı yerine (efsaneye göre) içi gübre dolu bir sandık gönderildi. Bu olay sayesinde Fuan'a saldırmak için geçerli bir bahane elde eden Lê Thánh Tông, Fuan güçlerini zayıflatmak, 200.000 piyadeli ve 2.000 adet filli Lansang süvarilerine karşı gelmek için beş sıra halinde dizilmiş büyük bir Viet gücü oluşturdu.[2]
Dai Viet, bu zorlu mücadeleyi kazandı ve Muang Sua'yı tehdit etmek üzere kuzeye ilerledi. Kral Chakkaphat ve saray halkı Mekong boyunca güneye, Vientiane'ye doğru kaçtılar. Dai Viet, ele geçirdiği başkent Luang Prabang'ı kendi ordu bölükleri arasında, kurt kapanı taktiği uygulamak için, paylaştırdı. Batıdaki bölük Xishuangbanna'yı alıp Lanna'yı tehdit ederken diğer bölük Vientiane'ye doğru Mekong boyunca güneyi aldı. Kral Tilok ve Lanna kuzeydeki bölüğü önceden yok etti ve Vientiane çevresindeki kuvvetler Kral Chakkaphat'ın genç oğlu Taenkam'ın yönetimi altına girdiler. Birlik güçleri Fuan yönünde kaçan Dai Viet ordusunu yok etti. Sadece 4.000 kişilik bir gücü kalmasına rağmen Dai Viet, geri çekilmeden önce son bir hamle ile Fuan'ın başkentini yok etti.[1]
Prens Taenkam babası Chakkaphat'ın tahtını tamir etmek istese de Chakkaphat bu isteğinden feragat ederek reddeder. 1479 yılına gelindiğinde Kral Chakkaphat, tacını oğlu Taenkam'a verir ve ona altın sandalye anlamına gelen "Suvanna Banlang" ismini takar. Taenkam, bu yeni ismiyle Lansang'ın kralı olmuştur ve Dai Viet ilerideki 200 yıl içerisinde Lansang'a saldırmayacaktır. Ayrıca Lanna Krallığı da Lansang'ın müttefiki olmuştur.
Kral Visun: Lansang'da kültür ve edebiyatın yükseliş dönemi
Bu dönem gelen kralların Lansang'ın Dai Viet ile olan savaşlarının bıraktığı hasarları tamir edip kültür ve ticaretin gelişmesine odaklanacakları bir dönem olacaktı. Kral Visun (1500-1520) sanatın önemli bir öncüsüydü ve Lansang'da klasik edebiyat onun döneminde başlayacaktı.[6] Theravada Budist rahipleri ve tapınaklar öğretimin merkezi olacaklardı. Bu, sanghaların hem kültürel hem de siyasi anlamda gelişmeleri demekti. Çoğu dinî hikâyeler yine bu dönemde yazılı hâle getirildi. Tripitaka Pali'den Laoca'ya çevrildi. Ramayana'nın Laoca çevirisi bu dönemde yazıldı.[1] Epik şiirler, tıp, astroloji ve hukuk hakkında ilmi eserler yazıldı. Lao saray müziği sistematize edildi ve saray orkestraları şekil aldı. Kral Visun birçok vatın (tapınağın) inşasına destek oldu. Kral Visun, Visun'un oğlu Potisarat, Potisarat'ın oğlu Settatirat ve Settatirat'ın oğlu Nokeo Koumane, Lansang'ı zorluklara rağmen koruyup geliştiren güçlü liderler olarak kabul edilmektedirler.
Lanna Krallığı ve Ayutthaya ile savaş dönemi
Lansang'ın en önemli krallarından biri olarak kabul edilen Kral Potisarat (1520-1550) Lannalı Nang Yot Kham Tip ile evlenmiştir.[2] Dindar bir Budist olan Potisarat, Budizm'i devletin resmî dini olarak ilan etmiştir. 1523 yılında Lanna kralı Kaeo'dan Tripitaka'nın bir kopyasını istemiştir ve 1527'de yerel Tay dinlerini feshetmiştir. 1532 yılına gelindiğinde de Fuan'da isyanların başlamasıyla Lansang için barış dönemi sona ermiştir.[1][2][11]
1539 yılında Thakhek'te bulunan Sikhottabong tapınağını ziyaret ederek hac yaptı ve That Phranom'u geliştirerek Lansang'ın güneydeki bölgesel gücünü arttıtdı. Ayrıca 1539 yılında Potisarat, Ayutthaya kralı Chairacha'ya karşı başarısızlıkla sonuçlanan isyanı nedeniyle sığınma talep eden Taylandlı bir soylunun sığınma talebini de kabul etti.[1][2][11]
Lanna'da 1940'lı yıllar süresinde çıkan taht kavgaları ülkeyi zayıflatmaktaydı. Giderek zayıflamış olan bu krallık ilk olarak Birmanlar, daha sonra (1545 yılında) Ayutthaya tarafından istilalara uğradı. Bu iki işgal girişimi her ne kadar da kırsal kesimlerde zararlara yol açsa da geri püskürtüldü. Lansang, müttefiki Lanna'yı desteklemek için takviyeler gönderdi. Ayutthaya kralı Chairacha, 1547'de Chiang Mai'yi ele geçirmek için ordunun başına geçti.[9]
Taht kavgaları Lanna'da devam etse de Burma ve Ayutthaya gibi iki saldırgan devletin tam arasında yer alması onu eski düzenine geri dönmeye zorladı. Ayutthaya'ya karşı Lanna'ya olan desteği karşılığında Potisarat'ın oğlu Prens Settatirat'a Lanna'nın tahtı takdim edildi. 1547 yılına gelindiğinde Settatirat, Chiang Mai'de kral ilan edilecektir. Potisarat'ın Lansang kralı olduğu, Settatirat'ın Lanna kralı olduğu dönem Lansang'ın tarihi boyunca siyasi bakımdan en güçlü olduğu dönemdir.[12]
Bu barış ve güç dönemi uzun sürmeyecekti. 1548 yılında Birmanlar Ayutthaya'yı istila edecek fakat başkenti ele geçiremeyeceklerdi. Potisarat, Birmanların teklifi üzerine onlarla ittifak kuracak ve Ayutthaya'yı desteklemeyecekti. 1550 yılında Potisarat, Luang Prabang'a geri dönerken kaza sonucu ölmüştür.[2]
Kral Settatirat dönemi
1548 yılında Kral Settatirat (Lanna kralı olarak) ele geçirdiği Chiang Saen'i başkent yaptı. Chiang Mai hâlâ ülkenin önemli bir merkeziydi. Burma ve Ayutthaya tehditleri artmaya devam ediyordu ve babasının ölümünden sonra Lanna'yı (karısını saltanat naibi olarak atayarak) terk etti. Lansang'a vardığında Lansang Kralı olarak taç giydi. Bu ayrılış Lanna'daki grupları harekete geçirdi ve 1551'de Yun Bayin Lanna'nın kralı olarak tahta geçti.[12]
1553 yılına gelindiğinde Settatirat, Lanna'yı geri almak için ordu gönderse de bu girişiminde başarısız olmuştur. 1555 yılında yine Lanna'yı geri almak için Sen Soulintha komutasında bir ordu göndermiş ve bu sefer Chiang Saen'i almayı başarmıştır. Bu başarısı için Sen Soulintha'ya Lusai (Galip) unvanı verilmiş ve Kral Settatirat kendisine kızlarından birini vermiştir. 1556 yılında Bayinnaung önderliğindeki Burma Lanna'yı ele geçirdi. Lanna kralı Yun Bayin Chiang Mai'yi savaşmadan kuşattı ve Birman vasalı olarak ordu işgali altında göreve getirildi.[1][2]
1560 yılında Kral Settatirat, Lansang'ın başkentini Luang Prabang'tan (ilerideki iki yüz yıl boyunca başkent olacak olan[2]) Vientiane'ye taşıdı. Bu resmî taşıma işlemi şehir savunmasını güçlendirmekten, büyük bir hükümdarlık sarayı inşa etmek ve Zümrüt Buda Heykeli'nin yerleştirilmesi için Phrakeo'nun inşasına kadar geniş bir şehirleşme programını içermekteydi.[6]
Lansang'da "Altın Çağı"
Kral Surinyavongsa (1637-1694) döneminde Lansang elli yedi yıllık barış ve gelişim dönemine girdi.[13] Dönem boyunca güç sahibi Lansang sanghası Güneydoğu Asya'nın dört bir yanından dini çalışmalar için gelen keşişlere ev sahipliği yapıyordu. Edebiyat, sanat ve saray müziği bu dönemde tekrar canlanmaya başladı. Kral Surinyavongsa, Lansang yasalarının çoğunu tekrar gözden geçirdi ve çeşitli yargı mahkemeleri kurdu. Ayrıca çevre krallıklarla ticari ve siyasi içerikli birçok anlaşma imzaladı.[6]
1641'de Vereenigde Oost-Indische Compagnie'den Gerritt van Wuysthoff, Lansang ile resmî ticaret ilişkileri kurdu.
1642'de bir Cizvit olan Peder Giovanni Maria Leria, Lansang'a gelen ilk Katolik misyoner oldu. Beş yıl boyunca çok fazla başarı elde edemeyince ve 1647'de Vietnam üzerinden Makao'ya döndü. Ayrılırken de "Lansang'ın Altın Çağı" olarak adlandırılan dönemde Vientiane'deki kraliyet sarayı hakkındaki görüşlerini içeren bir yazı bırakmıştır.[6]
"Yapısı ve simetrisi takdire şayan bu kraliyet sarayı uzaktan görülebilmektedir. Gerçekten müthiş bir boyuttadır, bu yüzden orada yaşayan sonsuz sayıda insanı içine alabilir. Kralın daireleri muhteşem taç kapılarla bezenmiştir ve hepsi bozulmamış keresteden (tik) yapılmış ve dışarıda ve içeride mükemmel kısmalarla süslenmiş harika bir salon ile birlikte bir dizi güzel oda içermektedirler. Altın varak ile kaplanmak yerine altın ile kaplanmışlardır. Kralın dairelerinden çok geniş avlulara girerken, kralın eşlerinin yaşadığı, hepsi tuğla ve fayanslarla kaplı büyük bir dizi ev görünür; ve bunların ötesinde, saltanat yetkilileri için aynı simetrik biçimde inşa edilmiş bir dizi daha ev bulunmaktadır. Eğer sarayın diğer kısımlarını; zenginliklerinin, dairelerinin, bahçelerinin ve diğer benzer şeylerin tamamını anlatmaya çalışırsam, bütün bir cildi dolduracak kadar yazabilirim." - Fr. Giovanni Maria Leria, (1663)[6]
Saray ve Vientiane şehri Lao-Siam Savaşları (1827-1828) sırasında Tayland güçleri tarafından yok edilmiştir.[14]
Taht kavgaları ve krallığın parçalanışı
Kral Surinyavongsa'nın getirdiği reformlar soylulara ve köylüye eşit olarak uygulandı. Veliaht prens saray görevlisi ile zina yaptığından kral tarafından ölüm cezasına çarptırıldı. Surinyavongsa 1694 yılında öldüğünde geriye tahtına göz diken iki genç erkek torunu Prens Kingkitsarat ve Prens İnthasom ile iki genç kız torunu Prenses Kumar ve Prenses Sumangala kaldı. Taht kavgası kralın yeğeni olan Prens Sai Ong Hue meydana çıktığında başladı; Surinyavongsa'nın torunları Xishuangbanna'ya ve Prenses Sumangala da Çampasak'a sürgün edildi.
1705'te Xishuangbanna'daki amcasından destek alan Prens Kingkitsarat, Luang Prabang'a doğru yürüdü. Sai Ong Hue'nin Luang Prabang Valisi oaln kardeşi kaçtı ve Kingkitsarat, Luang Prabang'da rakip bir kral olarak taçlandırıldı. 1707'de Lansang bölündü ve Luang Prabang ve Vientiane krallıkları ortaya çıktı. 1713'te de Vientiane'deki isyan sonucunda da Çampasak Krallığı ortaya çıktı.
Ortaya çıkan bu krallıklar 1779 yılında Tayland'ın vasalları oluncaya kadar bağımsız kalacaklardı.
Siyasi organizasyon
Mekong, Lansang Krallığı için siyasi ve ekonomik arterleri oluşturmuştur. Öyle ki nehirin Çince karşılığı olan Lán Cāng (瀾滄) bu krallık ile sesteştir. Bu nehir Lansang halkının, tüccarlarının ve ordusunun birçok ihtiyaçlarını karşılamıştır. Sadece bununla kalmamış ayrıca ülke için doğal bir coğrafi defans sistemi de olmuştur. Bölgede bulunan doğal unsurlar Luang Prabang, Vientiane ve Çampasak bölgelerinin (daha sonradan bağımsız krallıklar oldular) sınırlarını oluşturmuştur.[15]
Muanglar veya "şehir devletleri" iç işlerinde bağımsız dış işlerinde krala bağlı olan idari bölümlerdir. Her muang "şehir lordları" veya diğer adıyla chao muang adlandırılan kişilerce yönetilirdi. Bu sistemin genel adı mandala olarak geçmektedir.
Toplum
Lansang, ticaret yolları ve savaşların neden olduğu göçler sayesinde etnik çeşitliliğe sahip bir devletti. Lansang toplum yapısı sakdi na sistemini benimseyen Tay komşularına veya kast sistemini benimseyen Kmer komşularına kıyasla daha basittir. Bunun nedeni olarak Lansang'ın aldığı göçler sebep gösterilmektedir.[14]
Lao toplumu kraliyet ailesinin dinî ve laik mercileri en üstte, ardından soylular ve en son olarak da tüccarlar, zanaatkârlar, çiftçiler ve emekçileri içeren köylü kesim olmak üzere üç temel sınıfa ayrılmıştı.
Din
Devletin resmî dini 1527 yılında Kral Potisarat döneminde Theravada Budizmi olarak belirlenmiş, kurucu Fa Ngum'dan beri de kültürün önemli bir parçası olmuştur.[16] Lansang'ın köyleri, manastırları ve kasabalarında günlük yaşamın çoğu vat adı verilen yerel tapınaklar etrafında dönüyordu. Tapınaklar öğrenme merkezleriydi ve tüm erkeklerin hayatlarının en azından bir kısmını burada keşiş olarak geçirmeleri beklenirdi. Krallar sanghalara ve tapınakların inşasına destek olabilirdi.[17]
Ekonomi
Lansang, Güneydoğu Asya'da ticaret yollarının kesişim noktasına kurulmuş bir devletti. Kuzey ve kuzeybatıda Burma ve Lanna'dan başlayıp Lansang ve Xishuangbanna'dan Yünnan'a bağlanan bir çay ticaret yolu bulunmaktaydı.
Doğudaki Annamite Dağları engel olsa da, Muang Fuan ve Samnua Vietnam ile ticaretin yapıldığı noktalardı. Ticaret, Thakhek ve Çampasak'tan Mekong'daki Khong Adası'na akmaktaydı. Ürünler buradan Si Phan Don (Dört Bin Ada) bölgesine ve güneye aktarılmaktaydı.
En çok fil, fildişi, reçine, cila/vernik, kakule, bal mumu, gergedan boynuzu, kirpi tüyü ve çeşitli deri tüylerinin yaygın olarak ticareti yapılmıştır.[1]
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h i j k l Stuart-Fox, Martin, (Ed.) (1998). The Lao Kingdom of Lan Xang: Rise and Decline (İngilizce). White Lotus Press. ISBN 978-974-8434-33-9. Erişim tarihi: 18 Haziran 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Simms, Peter ve Sanda, (Ed.) (1999). The Kingdoms of Laos: Six Hundred Years of History (İngilizce). Curzon Press. ISBN 978-0-7007-1531-2.
- ^ Solheim, Wilhelm, (Ed.) (1973). Northern Thailand, Southeast Asia and World Prehistory (İngilizce). Asian Perspectives. ss. 145-162.
- ^ Gorman, Chester (1976). "Ban Chiang: A mosaic of impressions from the first two years". Expedition.
- ^ Higham, Charles (1996). The Bronze Age of Southeast Asia. Cambridge World Archeology. ISBN 978-0-521-56505-9.
- ^ a b c d e f g h Stuart-Fox, Martin (2006). Naga Cities of the Mekong: A Guide to the Temples, Legends, and History of Laos. Media Masters. ISBN 978-981-05-5923-6
- ^ a b Coe, Michael D. (2003). Angkor and Khmer Civilization. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-02117-0.
- ^ Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
- ^ a b Wyatt, David K., (Ed.) (2003). Thailand: A Short History (İngilizce). Yale University Press. ISBN 978-0-300-08475-7.
- ^ a b Martin Stuart-Fox (2003). A Short History of China and Southeast Asia: Trade, Tribute and Influence (İngilizce). Allen & Unwin. ISBN 978-1-86448-954-5. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.
- ^ a b Viravong, Sila (1964). History of Laos (çeviri). New York: Paragon Book. s. 50–51. ISBN 978-0-685-41963-2
- ^ a b Wyatt, David K.; Wichienkeeo, Aroonrut, (1995). The Chiang Mai Chronicle. Silkworm Books. ISBN 978-974-7100-62-4
- ^ Ivarsson, Soren (2008). Creating Laos: The Making of a Lao Space Between Indochina and Siam. Nordic Institute of Asian Studies. ISBN 978-87-7694-023-2
- ^ a b Askew, Marc; Long, Colin; Logan, William (2007). Vientiane: Transformations of a Lao Landscape. Routledge. ISBN 978-0-415-33141-8
- ^ Osborne, Milton (2001). The Mekong: Turbulent Past, Uncertain Future. Grove Press. ISBN 978-0-8021-3802-6
- ^ Holt, John (2009). Spirits of the Place: Buddhism and Lao Religious Culture. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-3327-5
- ^ Stuart-Fox, Martin (2008). Historical Dictionary of Laos. The Scarecrow Press, Inc. ISBN 978-0-8108-5624-0
