İçeriğe atla

Lale

Başlığın diğer anlamları için Lale (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Lale
Lale çiçeği
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae
Şube: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular)
Sınıf: Liliopsida (Bir çenekliler)
Takım: Liliales
Familya: Liliaceae (Zambakgiller)
Cins: Tulipa
L.
Çeşitlilik

100 tür

Pazarda satılan laleler

Lale (Tulipa), zambakgiller (Liliaceae) familyasından Tulipa cinsini oluşturan güzel çiçekleri ile süs bitkisi olarak yetiştirilen, soğanlı, çok yıllık otsu bitki türlerinin ortak adı.

Anavatanı Pamir, Hindukuş ve Tanrı dağlarıdır.[1] Türkler göçleri esnasında bu bitkinin soğanlarını Anadolu'ya getirmiştir. 1500'lü yıllarda Avrupa'ya Anadolu'dan giden lale özellikle Hollanda'da çok yaygındır. Soğanlarının üzerinde zarımsı bir örtü bulunur. Etli ve yeşil 2-8 yaprağı vardır. Çiçekler, saplar ucunda çoğunlukla bir, bazen ikidir.Kırmızı, sarı ve ara tonlarda renklere sahiptir.

16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman tarafından Hollanda Kralı'na gönderilen laleler, ilk başta Hollandalıları ve kısa zaman içerisinde tüm Avrupalıları hayranlık içinde bırakmışlardır. Böylece günümüze kadar dünyanın en fazla lale üreten ülkesi Hollanda olmuştur.

Etimolojisi

"Lale" adı, Türkçeye Farsçada "gelincik" ya da "Anemon" anlamına gelen لاله (lāle) kelimesinden geçmiştir ki bu kelimenin de kökeni Eski Farsçada "kırmızı şey" anlamına gelen "alālag" sözcüğüdür. Farsçada ve Osmanlıcada kırmızı anlamına gelen "lâl" kelimesi de aynı kökten gelmektedir.[2]

"Lale" sözcüğü, esasen "gelincik veya Manisa lalesi" anlamına gelirken anlam kaymasına uğrayarak 17. yy'dan itibaren bugünkü anlamını almıştır. Günümüzde lale adı verilen Tulipa cinsi bitki, 12. yy'dan önce Türkiye'de görülmemiştir.[2]

Kültürel açıdan lale

Lale, özellikle Doğu kültür ve mitolojilerinde özel bir yere sahiptir. Edebi eserlerde sıkça kullanılmasının yanı sıra mitolojilerde de lalenin ortaya çıkışına dair farklı ve çok çeşitli hikâyeler bulunmaktadır. Bunların en ünlüsü ve özellikle doğu edebiyatında en sık kullanılanı Pers mitolojisindeki lalenin kökeni söylencesidir. Bu söylenceye göre yaprağın üstündeki bir çiğ tanesine yıldırım düşmüş, böylece çiğ tanesi ve yaprak alev almıştır. Daha sonra donarlar ve lale meydana gelir. Bu hikâyeden yola çıkarak, lale çiçeğinin ortasındaki koyuluğun bu yanma işleminin sonucu olduğuna inanılırdı.

Bahçıvanlık alanında sınıflandırma

Bahçıvanlıkta laleler, çiçek morfolojilerine ve bitki boyutlarına göre 15 gruba ayrılır.[3][4]

  • Single Early - Fincan şeklinde 8 cm'den uzun olmayan tek çiçeğe sahiptir. Orta sezondan önce çiçeklenme gösterir. Toplam uzunluğu 15–45 cm arasındadır.
  • Double Early - Kase şeklinde ve 8 cm uzunluğunda iki çiçeğe sahiptir. Genel olarak 30–40 cm arasında gelişir.
  • Triumph : Fincan şeklinde ve 6 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 35–60 cm'ye kadar gelişir.
  • Darwin Hybrid - Oval bir şekilde 8 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 50–70 cm'ye kadar gelişir. Bu grup aşağıda yazılan Single Late grubundaki büyük Darwin laleleriyle karıştırılmamalıdır.
  • Single Late - Çiçekleri kadeh veya fincan şeklinde olup 8 cm genişliğindedir. Bazılarının sapında birden çok çiçek vardır. Geç sezonda 45–75 cm'ye kadar gelişir.
  • Lily-Flowered (Zambak Çiçekli) - Çiçekler ayrık, dar ve benekli orta kısma sahiptir. Önceleri eski Darwin grubunda bulunan bu çiçekler 1958 yılında kendi gruplarına sahip olmuşlardır.[5]
  • Fringed (Püsküllü)
  • Viridiflora
  • Rembrandt
  • Parrot - Genellikle Sarı kırmızı ve zambak türlerine benzemektedir. Alaca renklere sahiptir.
  • Double Late - Büyük ve ağır çiçeklere sahiptir.
  • Kaufmanniana - Nilüfer çiçeği şeklinde laledir.
  • Fosteriana
  • Greigii - Yeşil yaprakları kahverengi beneklidir.[6]
  • Species
  • Çokçiçekliler - Resmi bir grup değildir. Bu gruptaki lale türleri yukarıdaki 15 gruptan herhangi birisine aittir ama tek bir lale soğanından birden fazla çiçeklenme gerçekleştiği için ayrı bir grupmuş gibi gösterilir.

Çiçeklenme zamanına göre sınıflandırılması da şöyledir:[7]

  • Erken Sezon - Single Early, Double Early, Greigii, Kaufmanniana, Fosteriana, Species
  • Orta Sezon - Darwin Hybrid, Triumph, Parrot
  • Geç Sezon - Single Late, Double Late, Viridiflora, Lily-flowered, Fringed, Rembrandt

Türler

Lale
  • Tulipa armena
  • Tulipa agenensis
  • Tulipa aucheriana
  • Tulipa biflora
  • Tulipa borszczowii
  • Tulipa butkovii
  • Tulipa carinata
  • Tulipa celsiana
  • Tulipa clusiana
  • Tulipa cretica
  • Kıbrıs lalesi (Tulipa cypria)
  • Tulipa dasystemon
  • Tulipa didieri
  • Tulipa dubia
  • Tulipa edulis
  • Tulipa ferganica
  • Tulipa gesneriana
  • Tulipa goulimyi
  • Tulipa greigii
  • Tulipa grengiolensis
  • Tulipa heterophylla
  • Tulipa hoogiana
  • Tulipa humilis
  • Tulipa iliensis
  • Tulipa ingens
  • Tulipa julia
  • Tulipa kaufmanniana
  • Tulipa kolpakowskiana
  • Tulipa kuschkensis
  • Tulipa lanata
  • Tulipa lehmanniana
  • Tulipa linifolia
  • Tulipa marjolettii
  • Tulipa mauritania
  • Tulipa micheliana
  • Tulipa montana
  • Tulipa orphanidea
  • Tulipa ostrowskiana
  • Tulipa platystigma
  • Tulipa polychroma
  • Tulipa praecox
  • Tulipa praestans
  • Tulipa primulina
  • Tulipa pulchella
  • Tulipa retroflexa
  • Tulipa saxatilis
  • Tulipa sharonensis
  • Tulipa sprengeri
  • Tulipa stapfii
  • Tulipa subpraestans
  • Tulipa sylvestris
  • Tulipa systola
  • Tulipa tarda
  • Tulipa tetraphylla
  • Tulipa tschimganica
  • Tulipa tubergeniana
  • Tulipa turkestanica
  • Tulipa undulatifolia
  • Tulipa urumiensis
  • Tulipa urumoffii
  • Tulipa violacea

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ King, Michael (2005). Gardening with Tulips. Portland, OR: Timber Press. s. 16. ISBN 0-88192-744-9. 
  2. ^ a b lale 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Nişanyan Sözlük, 29 Haziran 2020'de erişilmiştir.
  3. ^ Brickell, Christopher, and Judith D. Zuk. 1997. The American Horticultural Society A–Z encyclopedia of garden plants. New York, N.Y.: DK Pub. ISBN 0-7894-1943-2 page 1028.
  4. ^ "Tulips". The Plant Expert. 2008-10-15. Retrieved 2012-03-14.
  5. ^ Pavord, A., The Tulip, Bloomsbury, 1999, p352 ISBN 0-7475-4296-1
  6. ^ The Western Garden Book (Third ed.). Menlo Park, CA: Lane Magazine & Book Company. June 1972. pp. 448.
  7. ^ Jauron, Richard. "Iowa State University: Tulip Classes". Ipm.iastate.edu. Retrieved 2012-03-14.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta lale ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Fındık</span>

Fındık, huşgiller (Betulaceae) familyasından Corylus cinsini oluşturan çalı ve ağaç türlerinin ortak adı.

<span class="mw-page-title-main">Çilek</span> Meyve

Çilek (Fragaria), gülgiller (Rosaceae) familyası içinde yer alan bir bitki cinsi ve bu cins içinde yer alan türlerin meyvelerinin ortak adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Orman</span> büyük bir alandaki yoğun ağaç topluluğu

Orman, belirli yükseklikteki ve büyüklükteki çeşitli ağaçlar, çalılar, otsu bitkiler, mantarlar, mikroorganizmalar, böcekler ve hayvanlar bütününü içeren, topraklı alanda genellikle doğal yollardan oluşmuş bir kara ekosistemidir.

<span class="mw-page-title-main">Safran</span> Soğanlı bir kültür bitkisi ve bu bitkiden elde edilen baharat

Safran, süsengiller (Iridaceae) familyasından, sonbaharda çiçek açan, 20–30 cm boyunda, çiğdem (Crocus) cinsinden soğanlı bir kültür bitkisi ve bu bitkiden elde edilen baharat. Bitkinin yaprakları şeritimsi, mor çiçekleri üç tepeciklidir. Çiçeği ve tepecikleri bitkiye bağlayan yaprak sapı da dâhil olmak üzere erkek organları kurutularak özellikle gıda boyası ve tat verici olarak kullanılan safran bitkisi daha çok İspanya, Fransa, İtalya ve İran'da yetiştirilir. Türkiye’de ise safran Safranbolu’da üretilmektedir. Ağırlığına göre dünyanın en pahalı baharatı,, olan safranın anavatanı Güneybatı Asya’dır. Yetiştiriciliğine ilk olarak Yunanistan civarında başlanmıştır. Yarım kilogram safran 80.000 çiçekten çıkarılabilir. Kendi ağırlığının 100.000 katı suyu sarı renge boyar.

<span class="mw-page-title-main">Karanfil (çiçek)</span>

Karanfil, karanfilgiller (Caryophyllaceae familyasının Dianthus cinsinden karşılıklı, ensiz, sivri yapraklara sahip otsu çiçekli bitkilerin ortak adıdır. Kuzey Afrika ve Güney Afrika'da birkaç tür ve Kuzey Amerika'nın kutup bölgesinde D. repens türü olmak üzere esasen Avrupa ve Asya'ya özgü yerel bitkidir.

<span class="mw-page-title-main">Orchidaceae</span> bitki familyası

Orkideler, Asparagales takımına bağlı Orchidaceae familyasına ait bitkilerdir. Orkideler, çiçekleri genellikle renkli ve hoş kokulu olan çeşitli ve yaygın çiçekli bir bitki grubudur. Orkideler, buzullar hariç Dünya'daki hemen hemen her yaşam alanında bulunan kozmopolit bitkilerdir. Dünyanın en zengin orkide cinsleri ve türleri tropiklerdedir.

<span class="mw-page-title-main">Avrupa kayını</span> Kayıngiller familyasından bir bitki türü

Avrupa kayını, kayıngiller (Fagaceae) familyası üyelerinden belirli mevsimlerde yaprak döken bir kayın türü.

<span class="mw-page-title-main">Kıbrıs lalesi</span> bitki türü

Kıbrıs lalesi, zambakgiller (Liliaceae) familyasından Kıbrıs adasına özgü endemik bir lale türü. Kıbrıs Türk halkı arasında Medoş Lalesi olarak bilinir. Adanın kuzeyinde Tepebaşı köyü ve Avtepe köyü civarında, güneyinde ise Akama yöresinde yetişir.

<i>Tulipa gesneriana</i>

Tulipa gesneriana, botanikçi Martin Vahl tarafından 1813 yılında tanımlanarak literatüre girmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Lale çılgınlığı</span>

Lale çılgınlığı, diğer adlarıyla Lale balonu, Lale spekülasyonu Hollanda Altın Çağı'nda lale (Tulipa) soğanlarının fiyatlarının aniden aşırı derecede yükselip çöküşe geçtiği döneme verilen isim. Şubat 1637’de Lale Çılgınlığı’nın doruk noktasında laleye dayalı sözleşmeler yetenekli bir zanaatkarın yıllık gelirinin 10 katına satılmıştır. Bu olay genelde tarihteki ilk spekülatif balon olarak bilinir. Lale çılgınlığı terimi günümüzde varlık fiyatlarının gerçek fiyatlarından sapmasını ifade eden bir benzetme olarak kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Gövde (botanik)</span> damarlı bir bitkinin yapısal ekseni

Gövde, bir vasküler bitkinin iki ana yapısal ekseninden biridir, diğeri ise kök'tür. Yaprakları, çiçekleri ve meyveleri destekler, ksilem ve floemde kökler ve sürgünler arasında su ve çözünmüş maddeleri taşır, besin maddelerini depolar ve yeni canlı doku üretir. Gövde normalde düğümlere ve ara düğümlere ayrılır:

<i>Eschscholzia californica</i>

Eschscholzia californica, Papaveraceae familyasından Amerika Birleşik Devletleri ve Meksika'da yetişen çiçekli bir süs bitkisi türüdür. Yaz aylarında çiçek açan bitki, kırmızı, turuncu, sarı ve bazen pembe tonlarında, fincan şeklinde çiçeklere sahiptir. Aynı zamanda yiyecek veya garnitür olarak da kullanılır. 1903'te Kaliforniya'nın resmi "eyalet çiçeği" olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Convolvulaceae</span> Çiçekli bitkilerin Solanales takımına bağlı bir familyası

Convolvulaceae, Tarlasarmaşığıgiller, Çitsarmaşığıgiller, Kahkahaçiçeğigiller veya Gündüzsefasıgiller; Solanales takımına ait, yaklaşık 58 cins ve 1.880 tür ile temsil edilen, tropikler ve ılıman kuşak başta olmak üzere dünya çapında yayılış gösteren; tatlı patates, cinsaçı ve tarla sarmaşığı gibi bitkileri içeren, bir çiçekli bitki familyasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Birleşik petalliler</span> taç yaprakları bitişik bitkiler için kullanılır.

Birleşik petalliler, tarihsel olarak, taç yaprakları bitişik bitkileri tanımlamak için kullanılmış bir terimdir. Ancak bu terimin kullanımı, moleküler düzeydeki daha yeni sınıflandırmalardan dolayı terk edilmiştir. Modern sınıflamadaki Asteridler ile benzer gruplardır. Asteridae içinde, korolla tüplerinin oluşumu açısından iki ana gelişim modeli ayırt edilir: "erken" ve "geç" simpetali şeklinde.

<span class="mw-page-title-main">Asmaların yıllık büyüme döngüsü</span>

Asmaların yıllık büyüme döngüsü her yıl bağda oluşan, ilkbaharda tomurcuk kırılmasıyla başlayan ve sonbaharda yaprak dökümü ve ardından kışın uyku hali ile sonuçlanan süreçtir. Şarap yapımı açısından süreçteki her adım şarap yapmak için ideal özelliklere sahip üzümlerin geliştirilmesinde hayati bir rol oynar. Bagcılık uzmanları ve bağ yöneticileri iklim etkisini,asma hastalığını ve asmanın tomurcuklanmasından itibaren ilerlemesini engelleyen ya da kolaylaştıran zararlıları, çiçeklenmeyi, veraison, meyve oluşumunu, hasatı, gölgelik yönetimi gibi bağcılık uygulamalarının kullanılmasıyla gerekirse yaprak düşmesi ve uyku-hali tepkisini, sulamayı, asma eğitimini ve tarımsal kimyasalların kullanımını izlerler. Yıllık büyüme döngüsünün aşamaları genellikle bir asmanın yaşamının ilk yılı içinde gözlemlenebilir hale gelir. Büyüme döngüsünün her aşamasında harcanan zaman bir dizi faktöre bağlıdır - en önemlisi iklim türü ve üzüm çeşidinin özellikleridir.

Mtevandidi, Gürcistan ülkesindeki Guria bölgesinde yetişen, özellikle sofra şarabı üretiminde kullanılan yerli bir kırmızı üzüm çeşidi. Aynı zamanda Akido, Achido, Didd Mtevana, Didmtevana ve Didtevano eşanlamlılarıyla da bilinir. Mtevandidi'nin kökeni hakkında yazılı kaynak bulunmamaktadır. Botanik ve tarımsal özellikler, bu çeşidin Gürcistan'a özgü olduğunu göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Çit sarmaşığı</span>

Çit sarmaşığı, bilimsel adıyla Calystegia sepium Kahkahaçiçeğigiller familyasından bir türdür ve kısmen kozmopolit bir dağılıma sahiptir.

<i>Rhodocactus grandifolius</i> bitki türü

Rhodocactus grandifolia doğu ve güney Brezilya'ya özgü bir kaktüs türüdür. Rhodocactus cinsindeki tüm türler gibi ve çoğu kaktüsün aksine kalıcı yaprakları vardır. İlk olarak 1819'da tanımlanmıştır. süs bitkisi olarak yetiştirilir ve doğal aralığının dışında doğallaştırılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Dağ lalesi</span>

Dağ lalesi veya bilimsel adıyla Tulipa armena, zambakgiller familyasından çok yıllık bir bitki türüdür. Türün bilimsel adı bitkinin yetiştiği Ermeni Yaylası'ndan gelmektedir. Ermenistan, Türkiye, İran ve Güney Kafkasya'ya endemiktir.

<span class="mw-page-title-main">Saxifraga stolonifera</span>

Saxifraga stolonifera, gelin teli çiçeği, taşkıran, harun sakalı, denizci fitili ve çilek begonyası veya çilekli sardunya.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.