Küçük ünlü uyumu
Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçedeki ses uyumlarından biri. Öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Kurallar
Küçük ünlü uyumunun iki kuralı vardır.
Düzlük Kuralı (a, e, ı, i > a, e, ı, i)
Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa bunu izleyen tüm hecelerde de düz ünlü bulunmalıdır:
- anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek vb.
Yuvarlaklık Kuralı (o, ö, u, ü > a, e, u, ü)
Bir sözcüğün herhangi bir hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede geniş düz (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) ünlü bulunmalıdır:
- boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta vb.
Not
Düzlük kuralına göre bir düz ünlüden sonraki tüm ünlüler düz olmalıdır. Ancak yuvarlaklık kuralında her hece, kendinden bir sonraki hecedeki ünlü ile karşılaştırılır.
Örnek:
- buyuracakmış (yuvarlaklık kuralına uyuyor: yuvarlak - dar yuvarlak)
- buyuracakmış (yuvarlaklık kuralına uyuyor: yuvarlak - geniş düz)
- buyuracakmış (düzlük kuralına uyuyor)
Küçük ünlü uyumuna uyuyor.
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi her yuvarlak ünlü sadece kendinden sonraki ünlü ile karşılaştırılır. Sözcükte bir düz ünlüye rastlandıktan sonra ondan sonraki tüm ünlülere bakılır.
İstisnalar
Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler[1]
Türkçede bazı yapım ve çekim ekleri küçük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez. Bu eklerden -gil, -mtırak ve -ki ekleri bazen küçük ünlü uyumunu bozar:
- bununki, Gülsümgiller
Şimdiki zaman kipi eki -yor ise eklendiği "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumunu bozar:
- okuyor, geliyor, izliyoruz, boyuyorlar vb.
Küçük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler
Bazı Türkçe sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz:
- avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur vb.
Küçük Ünlü Uyumu Aranmayan Sözcükler
Türkçeye yabancı dillerden geçen pek çok sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. Buna rağmen alıntı sözcüklerde bu kural aranmaz:
- daktilo, doktor, motor, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
Diğer Durumlar
"O" ve "ö" harfleri sadece ilk hecede bulunabilir. Bu harflerin başka hecelerde bulunduğu tüm sözcükler küçük ünlü uyumunu ihlal eder:
- bidon, ozon, yürüyorum, baron, donör vb.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:
- kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
-ken, -leyin ve -daş ekleri ünlü değişimi geçirmemekle birlikte, eklendikleri "tüm" sözcüklerde küçük ünlü uyumuna uyar:
- boyarken, akşamleyin, gönüldaş vb.
Büyük ve küçük ünlü uyumlarının birlikte değerlendirilmesi
Türkçede bir sözcüğün hem büyük hem de küçük sesli uyumuna uyması için herhangi bir ünlü harften sonra şu harflerden birinin gelmesi gerekir:
Büyük ünlü uyumu: a, ı, o, u > a, ı, o, u ve e, i, ö, ü > e, i, ö, ü
Küçük ünlü uyumu: a, e, ı, i > a, e, ı, i ve o, ö, u, ü > a, e, u, ü
Her iki uyuma da uyan sözcükler:
a'dan sonra a veya ı > kayık, balık, kapı, odayı
e'den sonra e veya i > kedi, enik, köpeği, evde, eşi
ı'dan sonra a veya ı > ırak, bıçak, Ağrı'ya
i'den sonra e veya i > niyet, bilet, eziyet
o'dan sonra a veya u > oda, ozan, Bor'a
ö'den sonra e veya ü > özel, öykü, görüş, öneri
u'dan sonra a veya u > uzak, uzay, uzun, umut, umudu
ü'den sonra e veya ü > üşenmek, üşümek, üzüm, görücüye
Kaynakça
- ^ "Küçük Ünlü Uyumu – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 20 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
