Köktendincilik

Kökten dincilik (radikal dincilik, dinî fundamentalizm veya aşırı dincilik), genellikle dinî esaslı aslî kaidelere geri dönme talebiyle kendini belli eden ve bu kaidelere katı bir biçimde bağlı olan, diğer görüşlere karşı toleranssız ve laiklik karşıtı dinî hareket veya bakış açısı.^[1] Kökten dincilik, genellikle dinî tabiattaki bir dizi kurala sıkı sıkıya bağlı, çağdaş, sosyal ve siyâsî yaşam ile ilgili üzerinde uzlaşılmış prensiplere karşı tepkisi olan inancı belirtir.^[1][2][3][4]

Kökten dincilik terimi Kitab-ı Mukaddes'in sözcüğü sözcüğüne okunup savunulması, hayata uygulanması için başlatılan Protestan harekete denilmekteyken zamanla genişleyerek bütün dinî hareketlerdeki ideolojik öze vurgu yapan bir karaktere bürünmüştür. Dinin temel prensiplerine sıkı sıkıya bağlı, bu prensiplere dönmeyi savunan, modernizm ve sekülerizm karşıtı dinî akımları tanımlamak için kullanılır. Dinî metinleri genelde kelime anlamlarıyla anlarlar ve yeni yorumlara karşı çıkarlar. Bu kavram sıklıkla radikalizmle (köktencilikle) karıştırılmaktadır.

Fundamentalism kelimesi, Latince temel anlamına gelen fundamentum kökünden türemiştir. Bu kavram ilk olarak 20. yüzyılın başlarında Amerika'da Evanjelik Protestanlar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonra The Fundamentals (esaslar) adlı kitapçık serisi yayımlamaya başlayan Evanjelikler, Kitab-ı Mukaddes'in modern yorumları yerine esasını, gerçek anlamını ön plana çıkarmaya çalışmışlardır. Zaman içerisinde değişime uğrayan bu kavram, dinî metinlerin doğru okunmasından çok, dinî-kültürel hareketlerin bir türü olarak görülmeye başlanmıştır.

Köktendinciliğin yükseldiği dönem ise 20. yüzyılın son çeyreğidir. Dünyanın birçok kesiminde dinî hareketlerin güç kazandığı yıllarda köktendincilik gelişerek siyasi bir şekil almıştır. Bu yükseliş dünyanın farklı yerlerinde farklı nedenlerle oluşmuş olsa da genel olarak üç neden üzerinde durulmaktadır.

20. yüzyılda sekülerizmin benimsendiği ülkelerde dinin toplum üzerindeki etkinliği azalmış, bununla birlikte toplumun bazı kesimlerinde dini öğretilerden uzaklaşma görülmeye başlanmıştır.^[] Köktendincilik toplumda, bu yozlaşmaya karşı tepki olarak ortaya çıkmıştır.^[] dini öğretilerin çöküntüsünün giderilebilmesi için dinin etkinliğinin artması gerektiği savunulmaya başlanmıştır.^[]

İkinci neden sömürgecilik ve sömürgecilik sonrası dönemdir. Sömürgeci devletlerin sömürge ülkelerde kendi kültürlerini yaymaya çalışmaları ve yerli kültürleri baskı altına almaları hatta onları aşağılamaları sömürge sonrası dönemde, Batılı kültürlere olan bağlılığının azalmasına ve Batılı fikirlere karşı toplumda büyük bir direnç oluşmasına neden olmuştur. Ayrıca 70'lerden sonra sosyalizmin zayıflamasıyla birlikte emperyalizm karşıtlığı da köktendincilik ile birlikte yükselmeye başlamıştır.

Üçüncü neden olarak küreselleşme gösterilmektedir. Küreselleşmenin milliyetçiliğin gücünü zayıflatmasından sonra din, toplumda birleştirici unsur olarak görülmüştür ve bu durum köktendinciliğin yükselmesine neden olmuştur.^[]

Köktendinciliğin en önemli karakteristik özelliği din ve siyaset arasındaki ayrımı reddetmesidir. Ancak 20. yüzyılda dinin siyaset üzerindeki etkisi liberal kültürün yayılması ve sekülerizmin gelişmesiyle birlikte iyice sınırlandırılmıştır. Sekülerizm dini yok etmeyi amaçlamamıştır; fakat dine uygun bir alan ve görev vermeye, sonuç olarak dini siyasetten uzaklaştırmaya çalışmıştır. Kamu ve özel ayrımını keskin bir şekilde savunan liberalizm ise bireysel özgürlüğü garanti altına almaya çalışırken bir anlamda dini de özelleştirmiştir. Oysa köktendincilik kamusal – özel ayrımını reddetmektedir. Toplumda birleştirici unsur olarak dini yerleştirir ve bireylere bir aitlik duygusu kazandırmayı amaçlar. Öyle ki kişi toplumdan ayrı tutulduğu zaman bir eksiklik hissetmelidir. Dini kişisel bir mesele haline getirmek toplumsal yozlaşmayı beraberinde getirir. Bireylerin toplumun yararını gözetmeden hareket etmeye başlamasına neden olur ve bu da hırs, suç ve ahlaksızlığa yol açar. Yeni bir dünya için mevcut yapılar, dinî ilkeler üzerine inşa edilen; hukuk, siyaset, toplum, kültür ve ekonomiyi barındıran kapsamlı bir sistem ile yer değiştirmelidir.

Köktendincilik genel anlamıyla temel ve kurucu olarak görülen bazı fikir ve değerlere bağlılığı anlatır. Bu temel ve kurucu fikirler sürekli ve değişmez bir yapıya sahiptir. Bu durum köktendinci fikirlerin kaynağını, kutsal sayılan bazı metinlerden almasının bir sonucudur. Ancak köktendinciliği dinî yazıtlarla bir tutmak ya da bunlardan ibaret olduğunu düşünmek doğru olmaz. Çünkü ahlakî ve siyasi bir program olarak kullanabilmek için kutsal metinlerin temellerine inmek gerekir. Böylece daha açıklayıcı ilkeler elde edilmiş olur. Bunun yanında harfiyen kitaba göre yaşamak yerine metinleri daha eylemci bir bakış açısıyla, yani uygulamaya yönelik şekilde okumayı seçmişlerdir. Ancak bu durumun, sürekli ve değişmez olması gereken fikirler üzerinde yorum farkına neden olmaması için köktendinciler metni kimin yorumladığına son derece önem vermektedir. Bu kişi derin inanca, ahlakî temizliğe sahip ve mücadelenin içinde bulunmuş bir eylemci olmalıdır. Metinlerin olduğu gibi alınması yerine uygun şekilde yorumlanması sayesinde köktendinciliğin siyasi eylemcilik ve insanları harekete geçirme kabiliyeti de büyük ölçüde artmıştır.

Köktendinciliğin insanları harekete geçirme kabiliyeti psikolojik ve sosyal düzeydeki işlevlerinden ileri gelmektedir. Psikolojik açıdan bakıldığında köktendincilik belirsiz bir dünyada insanlara kesinlikler sunabilmektedir. Dinî olarak en derin sorunlara basit ve mutlak çözümler sunar. Ancak bu kesinlik köktendinciliğin karmaşık sorunlara yanıt bulmakta zorlanmasına da neden olmaktadır. Sosyal açıdan bakıldığında ise ekonomik olarak yeterli düzeye ulaşamamış insanların köktendinciliğe daha çok ilgi duydukları görülmektedir. Sosyal adalet ve sosyal düzen ümidi sunması bakımından köktendincilik, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra sosyalizmin yerini almıştır.

Köktendinciliğin en belirgin özelliğinin modern dünyaya kesin olarak sırt çevirmesi olduğu düşünülür. Köktendincilerin, toplumdaki çürümüşlüğün ancak eskinin maneviyat dolu "altın çağ"ına dönmekle giderilebileceğini düşündükleri doğrudur. Ancak buradan onların modernizme tamamen karşı oldukları ya da gerici oldukları sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü köktendinciler sadece belirli açılardan keskin biçimde modernizme karşıdırlar. Buna en açık örnek sekülerizm ve bireyciliğe olan karşı duruştur. Ancak modern teknolojiden, kitle iletişim araçlarından da yaygın biçimde yararlandıkları görülür. Genel olarak modernizmi din sınırları içinde ele alırlar ve modernizmin dine aykırı olmayan yönlerini onaylarlar.

Köktendincilik özünde şiddet içeren bir hareket değildir; ancak köktendincilerin kimi zaman şiddet içeren siyasî eylem tarzı benimsedikleri görülmektedir. Çünkü din adına hareket ederler ve bu yolda atılan her adımın tanrının memnuniyetine neden olacağını düşünürler. Bu durum köktendincilere çok yüksek bir motivasyon sağlar ve şiddet içeren eylemlerden kaçınmazlar. Amaç dünyada tanrı iradesini hakim kılmaktır. Bu nedenle kendilerine karşı olanları sadece görüş ayrılığı olan insanlar değil, tanrının dünyadaki amaçlarını engellemeye çalışan kafirler olarak görürler.

Köktendincilik ile muhafazakârlık birbirlerine yakın görünseler de ikisi arasında açık farklar bulunur. Örneğin muhafazakârlık daha mütevazı, daha dengeli iken köktendincilikte daha uç fikirlere ya da keskin çıkışlara rastlamak mümkündür. Muhafazakârlık mevcut olanı korumaya daha yatkındır ve devamlılığı savunur; ancak köktendincilik açık biçimde devrimci bir yapıya sahiptir. Muhafazakârlar eliti koruma ve hiyerarşiyi savunma eğilimindedirler; ama köktendinciler biraz daha eşitlikçidirler.

Köktendinci Hristiyanlık (İngilzce: Fundamentalist Christianity) Amerika'da Evanjelik-Protestan gruplarda 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan "temel" Hristiyan inançlarına (kelime anlamıyla anladıkları Kitab-ı Mukaddes'in mutlak hatasızlığı, İsa'nın bakire Meryem'den doğumu, İsa'nın insanlığın günahlarının bağışlanması için çarmıha gerilmesi, İsa'nın yeniden doğuşu vs.) dönmeyi savunan dinî akımları tanımlamak için kullanılır.

Fundamentalizm veya köktendincilik, Kitab-ı Mukaddes'in sözcüğüne okunup savunulması, hayata uygulanması için başlatılan Protestan harekete verilen bu tanımlama genişleyerek bütün dinî hareketlerdeki ideolojik öze vurgu yapan bir karaktere büründü. Kavram sıklıkla radikalizm=köktencilikle karıştırıldı.

Amerikan Hristiyan Fundamentalizmi devrim sonrası hareketlerden, binyılcılığa, evrim ve kürtaj karşıtlığına dayanır. Terimin dayanağı, kutsal metinleri bir araya getiren The Fundamentals kitabıdır. Buradaki inanış Kitabı mukaddes mutlaktır, Mesih gelecektir. Armageddon savaşı çıkacaktır. Amerikan fundamentalizmi de çeşitlidir. Evanjelikler, Metodistler, Baptistler.

Muhafazakarlık gibi, fundamentalizm de tek bir ideoloji değildir, hemen her türlü hareketin fundamentalizmi bulunabilir. 'Fundamentalizm'e kısaca yaratılışın kökenini araştırmak denilebilir.

İslam bir dinin adıdır, dolayısıyla aktörlere endeksli bir tanım olarak müslüman köktenciliği kavramını öne çıkarmak gerekir. köktendincilik veya Radikal İslam, İslami kavramların uç derecede muhafazakâr yorumu için kullanılmaktadır. İslami köktendincilikte Kur'an'ın ve hadislerin yoruma yer bırakmadan, tam anlamıyla kelimesi kelimesine uygulanması esastır. İslami köktendincilik sadece İslamın bireysel uygulamalarıyla ilgili olabileceği gibi, cemaatler veya daha büyük sosyal gruplar seviyesinde de olabilir. İslami köktendincilik, çoğunlukla Müslüman ülkelerde yer alan çok sayıda dinî hareket ve politik partiyi tanımlamakta kullanılmaktadır. El-Kaide^[5][6][7] ve Hizbullah^{[8][9][10][11]} gibi bazı radikal İslamcı gruplar ise çok sayıda ülke tarafından terörist olarak tanımlanmaktadır. İslami köktendincilik terimi zaman zaman İslamî kuralların Batı ülkelerinde devletin seküler kanunlarının üstünde tutulması isteklerini kapsayacak şekilde de kullanılır.

Köktendinci şiddet, yaptığı yıkıcı eylemleri bir dine dayayan şiddet türüne verilen addır.

Şiddet her ne kadar semavi dinlerin öğretilerinde doğrudan yer almasa da^[] kutsal metinlerde geçen çeşitli salıkların şiddeti gerçekleştirenin kendisi tarafından ya da dinde imtiyaz sahibi zümreler tarafından, planlanan şiddete alet olmak için gönüllü olan bir cemaate kötü amaç doğrultusunda yorumlanmasıyla ortaya çıkar.

• Din karşıtlığı
• Dini ayrımcılık
• Dini dışlayıcılık
• Perennial felsefe

• Heywood, A. (2007). Siyasî İdeolojiler, Adres Yayınları, Ankara
• Castells, M. (2006). Kimliğin Gücü c.2., İBÜY Y., İstanbul

• Makale: Din savaşları (Qantara.de) 10 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İslam'ın Hastalığı kitabının yazarı Meddeb ile söyleşi (Qantara.de)