Kuzey Grönland İnuitleri
 Minik Wallace, yaklaşık 1890–1918, New York | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Diller | |
Kuzey Grönland İnuitçesi, Batı Grönland İnuitçesi, Danca | |
| Din | |
|
Kuzey Grönland İnuitleri ya da Kutup Eskimoları (Grönland İnuitçesi Inughuit, Taissumanialungmiut ; Danca Nordgrønlændere, Polargrønlændere, Thulegrønlændere, Thuleeskimoer, Kap Yorkere, Itanere; İngilizce Inughuit, Northwest Greenlanders, Cape York Inuit, Polar Eskimo, Polar Inuks, Smith Sound Inuit, Whale Sound Inuit, Arctic Highlanders, Avanersuarmiut), Danimarka'ya bağlı özerk Grönland'ın kuzeyinde Avannaa bölgesindeki Qaanaaq (Thule) yöresinde yaşayan İnuit kolundan Grönland İnuitlerine bağlı Eskimo halkı. Dünyanın en kuzey ucunda yaşayan halktır. 2010 yılı itibarıyla nüfusları 800 kişidir[1] ve Grönland nüfusunun % 1 ini oluştururlar.[2]
Avrupalılarla karşılaşma
Kuzey Grönland İnuitlerinin Avrupalılarca ilk karşılaşması 1818[2] yılında kâşif John Ross ile olmuştur ve Ross yerlileri "Arctic Highlanders" olarak nitelendirmiştir.
1908 ve 1909 yıllarında Kuzey Kutbu'na ulaşan ilk insanlardan Frederick Cook ve Robert Peary'nin her ikisine de yerli İnuitler yardımcı olmuşlardır.
Kuzey Grönland İnuitlerini inceleyen ilk üniversite eğitimli etnolog Danimarkalı Erik Holtved olmuştur[3]
Nüfus
1880 öncesi nüfusları 100-200 arası tahmin edilmektedir. 1880 yılından 1930 yılına kadarki nüfusları ise tahmini 250 dir. 1980 yılında ise 700[2] kişi olan nüfusları 2010 yılında 800[1] kişiye erişmiştir.
Dil ve Eğitim
Grönland İnuitçesinin Kuzey Grönland İnuitçesi (Inuktun) adıyla bilinen lehçesini konuşurlar ve bu lehçe standart yazı dilinin temelini oluşturan Batı Grönland İnuitçesinden s sesine karşılık h sesini kullanmasıyla belirginleşir. Kuzey lehçesinde kendi dillerine Inuktun dışında ayrıca Avannarhuarmiutut ya da Kalaallihut adı da kullanılır ve bunların Batı lehçesindeki karşılıkları ise Avanersuarmiut[u]ut ile Kalaallisut biçimleridir. Batı lehçesinde Siorapaluk yerleşiminin Kuzey lehçesindeki karşılığı Hiurapaluk'tur.
Günümüzde okul eğitimi zorunlu olup kendi lehçelerinde değil resmî Batı Grönland İnuitçesi ile yapılmakta ve Danca da öğretilmektedir.[4]
Sosyal yaşam
Aile
Geleneksel olarak babayerli bilateral küçük geniş aile biçiminde topluluk oluştururlar. Aile temel sosyal birliktir ve kabile yapılanması ya da liderlik görülmez. Özellikle yetenekli avcılar çoğu konuda söz sahibi olsa da hiç kimse onların dediğini yapmak zorunda değildi. Nadiren de olsa sadece avcıların başka birini öldürdükleri görülürdü. Kuzen evliliğine geleneksel olarak izin verilmemesine rağmen, 1940 lardan beri yapılabilmektedir. Evlilikler törensiz gerçekleşirdi. Ebeveynlerin rızası alındıktan sonra evlendikleri komşulara duyurulurdu. Evlilik daha çok ortaklık olarak görülür. Genelde tek eşlilik görülse de birkaç yıl süren çok eşliliğe de az sayıda rastlanır. Eşlerden birinin ölmesi ya da hastalanması durumunda ikinci evlilik yapılabilmektedir. Yeni evliler ilk dönemlerini baba evinde geçirir, sonra kendi evlerini kurarlardı. Boşanma fazla görülmez, ancak çocuk sahibi olamama durumlarında düşünülür. Geleneksel aile içi işbölümünde erkeğe avcılık ve koruyuculuk, kadına ise yemek hazırlama ile derileri dikip giyecek yapma ve diğer ev işleri düşer.
Gelecekleri için erkek çocuk tercih edilir, buna rağmen kız çocuklarına infanticide (bebek katli) uygulaması keyfi yapılmaz, çoğu kez açlık zamanlarında uygulanırdı.[4] Kutup Eskimolarının çocukları yere fırlatarak ya da denize atarak öldürdükleri de kaydedilmiştir[5]
Ölen kişinin eşyaları (mirası) mezarına konurdu.
Din
Şamanizm
Şamanizm bütün Eskimo halklarının Hristiyanlık öncesi geleneksel dinidir ve etkileri günümüzde az da olsa görülmektedir. Kuzey Grönland İnuitleri diğer İnuit grupları gibi iki güce inanırlardı. Nerrivik (Mother of the Sea) deniz memelilerini kontrol eden güçtü ve ayrıca tabu denetçisi rolü de üstlenirdi. Moon Man inandıkları diğer güçtü ve tabuları çiğneyenlerin rüyâlarında Kutup ayısı kılığında görünür ve onlara günâhlarını hatırlatırdı. Doğada canlı cansız her şeyin ruhu vardır ve bu ruhlar insan (inuk «insan» kelimesinin iyelik biçimi inua «... insanı») olarak tasvir edilirdi. Muska benzeri tılsım ve büyüler de iyi şans getirmesi için kullanılır. Kuzey Grönland İnuitleri insanda üç kısım olduğuna inanırlardı: ölümsüz ruhu, adı ve vücudu. Ruhlar ölümsüzdür ve bedeni bırakınca vücut daralır. Kişinin adı kendi gücüne sahip olduğu için başkası tarafından kullanılması yasaktı ve ölümünden sonra aynı cinsiyetten bir yenidoğana güçlerin de geçmesi için verilirdi.
Şamanlar (angakkoq) dinin uygulayıcısıdırlar. Herkes şaman olabilir, fakat şamanlarla birlikte çalışan ruhlar her kişiyle çalışmayabilir. En iyi avcılar sık sık şamanlık da yaparlardı.
Bazı hastalıkların insan ruhunun kaybolması sonucu ortaya çıktığına inanılır ve bundan kurtulmak için şamanın ruhlar dünyasına gidip kaybolan ruhu geri getirmesi beklenir. Bunun dışında, kemik kırılması ya da kesikler gibi görünür fiziksel rahatsızlıklar deneyimli yaşlılar tarafından tedavi edilir. 1928 yılından bu yana Kuzey Grönland İnuitleri batılı doktor yüzü görmektedirler.
Ölüm olan yerde beş gün boyunca yemek hazırlamak tabudur. İnuitlerde ölüm korkusu yoktur, zira inançları gereği her iki dünyada yaşam vardır ve burası sadece bir aşamadır. Biri denizde diğeri gökte olmak üzere iki tane öte dünyaları vardır. Cehennem kavramı Hristiyan misyonerler tarafından tanıtılmıştır. Cesette bütün kötülüklerin saklı olduğu düşünülür ve dokunan herkesin bir yıl boyunca bazı faaliyetlerde bulunması yasaktır. O yüzden ceset bir akrabası tarafından kapıdan değil bir delikten dışarı çıkartılır ki cesedin ruhu kapıdan geri gelmesin diye. Mezara cesetle birlikte şahsi eşyaları da gömülür üzeri taşla örtülürdü. Mezarı soymak yağmalamak yasaktır. Ölünü ruhu mezar yakınlarda bekler ve yasağı ihlâl edecek olanları cezalandırırdı.[4]
Hıristiyanlık
Günümüzde diğer Grönland İnuitleri gibi Kuzey İnuitleri de Hristiyan olup Evangelical Lutheran mezhebidendir.[6]
Avcılık ve toplayıcılık
Bütün Eskimo-Aleut halkları gibi Kuzey Grönland İnuitleri de avcı ve toplayıcı halktır. Kuzey Grönland (Avannaa) bölgesinin batı kıyılarında 75° - 80° N ve 58° - 74° korodinatlarında yaşarlar. Ortalama sıcaklık kışın -31 °F, yazın +41 °F derecedir. Balıkçılık ile geçimlerini sağlayan Batı Grönland İnuitlerinin aksine Kuzey Grönland İnuitleri yıl boyu fok ve mors avlarlar. Sanılanın aksine yavru fokları öldürmezler. Kış güneşi mevsiminde avladıkları beyaz balina ile denizgergedanının bölgedeki tek C vitamini kaynağı olan derilerini yağlı derialtı katmanıyla birlikte çiğ yerler. Göçmen kuşlar, özellikle de dalıcımartıgiller familyasından Alle alle kuşunu da bol miktarda avlarlar ve bunları fok derisinden bir tulum içinde balinanın derialtı yağlı katmanıyla birlikte altı ay kadar bekletip fermente ettikten sonra tüylü derisini sıyırıp atarlar ve olgun peynir tadındaki etini çiğ tüketirler ve adına kivioq derler. Diğer avları arasında Kutup tilkisi, Kutup ayısı (gerçi şimdi Grönland hükûmeti kota uygulamaktadır), tavşan (Lepus arcticus, Lepus timidus), Kar kekliği, rengeyiği ve misk sığırı sayılabilir. Araziyi bireysel sahiplenme görülmez.[4]
Köpek kızağı için köpekler kullanılır. günümüzde dünyanın en iyi köpek kızakçıları olsalar da avlanırken Eskimo kayığı ile birlikte motorlu kayıklar da kullanılmaktadır.
Günışığına göre dört mevsim: ekim ortalarından şubat ortalarına kadar 24 saat günboyu karanlık, nisan ortasından ağustos ortalarına kadar 24 saat günboyu aydınlık ile her ikisinin arasında gece/gündüz mevsimleri görülür.
İklimine göre dört mevsim: temmuz ortalarından eylül ortalarına kadar denizin buz tutmadığı yaz mevsimi, eylül ortalarından ekim ortalarına kadar denizin kırılgan buz tuttuğu sonbahar mevsimi, ekim yarısından mayısı ortalarına kadar denizin buzla kaplandığı kış mevsimi ile mayıs ortalarından temmuz ortalarına kadar ilkbahar mevisimi görülür.
Tehcir
1953 Eskimo Tehciri: Danimarka ve Amerika Birleşik Devletleri'nin Grönland bölgesindeki hakimiyetlerini güçlendirmek üzere 1951 yılında Thule Hava Üssü'nün kurulmasına onay verilince, bölgedeki Pituffik ile onun yakınındaki Dundas (Uummannaq) yerleşiminde yaşayan yerli Eskimo halkın tamamı 1952 ve Mayıs 1953 arasında 130 km kuzeyindeki yeni Qaanaaq kasabasına zorla tehcir ettirilmiştir.[7][8] Altyapısı hazırlanmadan gerçekleştirilen bu zorunlu göçte İnuitler 1953 mayısından aynı yılın kasım ayına kadarki kutup kışı mevsiminde kendileri için söz verilen 27 yeni ev inşa edilene kadar çadırlarda yaşamak zorunda bırakılmışlardır.[8][9]
Yerleşimleri
Günümüzde 6 yerleşimde yaşamaktadırlar: Qaanaaq, Siorapaluk (Hiurapaluk), Qeqertarsuaq, Qeqertaq, Moriusaq, Sivissivik.
Önceki yerleşimleri:
- Etah, en kuzeydeki yerleşimleridir.
- Pittufik (Dundas), en güneydeki yerleşimleridir ve halkı 1953 yılında Qaanaq'ın kuzeyinde "New Qaanaaq" ya da "New Thule" olarak da bilinen yeni yerleşime zorla tehcir ettirilmiştir.
Tanınmışlık
Robert Peary'nin Babamın Vücudunu Geri Verin: Minik Bir Eskimonun Anıları kitabına hazin öyküsüyle konu olan Minik Wallace Kuzey Grönland İnuitleri içinde dünyada en çok tanınanıdır.
Ayrıca bakınız
Dipnotlar
- ^ a b Leonard, Stephen Pax. "The disappearing world of the last of the Arctic hunters." The Guardian. 2 Oct 2010. Retrieved 25 Feb 2012.
- ^ a b c "Inughuit: Orientation." 1 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Countries and Their Cultures. Retrieved 25 Feb 2012.
- ^ Malaurie, Jean (2003). Ultima Thulé: Explorers and Natives of the Polar North. W. W. Norton & Company. ss. 323-325. ISBN 0-393-05150-1.
|başlık=dış bağlantı (yardım) - ^ a b c d Gilberg, Rolf. "Inughuit." Encyclopedia of World Cultures. 1996. Encyclopedia.com. 13 Dec. 2012 <http://www.encyclopedia.com 28 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>
- ^ Fridtjof, Nansen (1894). Eskimo Life. Londra: Longmans, Green & Co. ss. 152.
- ^ "Greenland." CIA World Factbook. Retrieved 6 Aug 2012.
- ^ Ehrlich, Gretel (2001). This Cold Heaven: Seven Seasons in Greenland. Random House. ss. 143, 176, 222. ISBN 978-0-679-75852-5.
- ^ a b "Greenland Collector Vol.8, No.2, May 2003" (PDF). Post Greenland. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2010. []
- ^ "Denmark -- HINGITAQ 53 vs. Denmark, Application No. 18584/04". Environmental Law Alliance Worldwide. 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2010.
Bibliyografya
- Gilberg, Rolf (1976). The Polar Eskimo Population, Thule District, North Greenland. Appendix: Polar Eskimo Bibliography. Meddelelser om Grønland, 203(3):1-87. Copenhagen, Denmark.
- Gilberg, Rolf (1984). "Polar Eskimo." In Handbook of North American Indians. Vol. 5, Arctic, edited by David Damas, 577-594. Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
- Herbert, Wally (1981). Hunters of the Polar North: The Eskimos. Time-Life Books: Peoples of the Wild. Amsterdam: Elsevier.
- Holtved, Erik (1967). Contributions to Polar Eskimo Ethnography. Meddelelser om Grønland, 182 (2): 1-180. Copenhagen, Denmark.
- Rasmussen, Knud (1908). People of the Polar North: A Record, edited by G. Herring. London: K. Paul, Trench, Trübner.
