Kuyu ve Sarkaç
| "Kuyu ve Sarkaç" | |
|---|---|
 Öykü için Harry Clarke tarafından çizilmiş bir illüstrasyon, 1919 | |
| Yazar | Edgar Allan Poe |
| Özgün adı | "The Pit and the Pendulum" |
| Ülke | ABD |
| Dil | İngilizce |
| Yayımlanma | The Gift: A Christmas and New Year's Present for 1843 |
Kuyu ve Sarkaç[1] (İngilizce: The Pit and the Pendulum), Edgar Allan Poe tarafından 1842'de yazılan ve aynı yıl The Gift: A Christmas and New Year's Present for 1843'de yayımlanan kısa öykü. Öykü, bir tutukluya İspanyol Engizisyonu tarafından yapılan işkenceleri anlatır ancak yazar öyküde tarihsel gerçeklere bağlı kalmamıştır. Öykünün anlatıcısı, maruz kaldığı işkenceleri birinci tekil şahıs olarak anlatır. Öyküde hislere, örneğin sese verilen ağırlık sebebiyle okuyucuda korku hissi etkili biçimde uyandırılır. Bu durum, Poe'nun genelde doğaüstü unsurlar kullandığı diğer öykülerinden farklıdır. Zamanın korku edebiyatında kullanılan diğer unsurlara da öyküde yer verilmiştir. Öykü defalarca filme uyarlanmıştır.
Özet
Öykü İspanyol Engizisyonu sırasında geçer. Öykünün başında ismi belirsiz bir anlatıcı kötü niyetli yargıçların olduğu bir mahkemede yargılanır. Yazar anlatıcının neden tutuklandığına ya da yargılandığına dair bilgi vermez. Anlatıcının önündeki masada yedi uzun mum yanmaktadır ve mumlar eridikçe adamın kurtulma umutları da azalır. Anlatıcı ölüm cezasına çarptırılır ve kendisini kapkaranlık bir yerde bulur. Önce bir mezara hapsedildiğini düşünür ancak daha sonra bir hücrede olduğunu keşfeder. Odanın büyüklüğü anlamak için duvarlar boyunca yürümeye karar verir. Başladığı noktayı anlayabilmek amacıyla, cüppesinin eteğinden kopardığı bir parçayı duvarın dibine serer. Ancak oda içindeki turunu tamamlayamadan bayılır.
Uyandığında yanı başında duran yemek ve suyu fark eder. Tekrar ayağa kalkar ve odanın boyutunu ölçmeyi tekrar dener. Duvarların uzunluğunun yüz adım olduğunu görür. Odada yürürken yere serdiği kumaş parçasına basıp kayar. Ayağı kaymasaydı, hücrenin ortasında bulunan ve içi su dolu olan bir kuyuya düşeceğini anlar.
Tekrar bilincini kaybeden anlatıcı kendine geldiğinde bir tahta üzerine iplerle bağlanmış olduğunu ve hücrenin biraz aydınlandığını fark eder. Tavanda zamanın kişiselleştirilmiş bir tasviri bulunmaktadır. Bu resimden aşağıya doğru sallanan tırpan biçiminde bir sarkaç yavaş yavaş ileri geri hareket etmektedir. Bu sarkaç durdurulamaz biçimde aşağıya doğru inmektedir ve sonunda anlatıcıyı öldürecektir. Ancak hükümlü, kendisi için bırakılmış bir parça eti kullanarak etraftaki fareleri bağlı olduğu ipe çeker ve fareler ipleri kemirmeye başlar. Sarkaç adamın elbiselerini kesip kalbini kesmeden hemen önce, ipler fareler tarafından koparılır ve adam sarkacın altından kaçar.
Bunun ardından hücrenin duvarları ısıyla kıpkırmızı olur ve içeriye doğru hareket etmeye başlar. Adam hücrenin ortasındaki kuyuya doğru gitmek zorunda kalır. Kuyuya baktığında, başına gelecek hiçbir şeyin o kuyuya düşmek kadar kötü olmayacağını düşünür. Metinde anlatıcının kuyunun dibinde gördüğü şeyden ya da kuyunun derinliğinden korktuğu ima edilir ama korkusunun tam sebebi açıklanmaz. Duvarlar sonunda anlatıcıya duracak alan bırakmaz. Adam kuyunun içine düşecekken insan sesleri duymaya başlar. Duvarlar geri çekilir ve birisi adamı yakalar. Fransız ordusu Toledo'yu ele geçirmiş ve engizisyon sona erdirilmiştir.
Tarihsellik
Poe öyküde tarihi gerçeklerle serbestçe oynar. Öykünün sonundaki kurtarıcılar Napolyon'un generali olan Lasalle tarafından yönetilmektedir. Ancak Lasalle Toledo'nun işgali sırasında değil, İspanyol Engizisyonu'nun en güçlü döneminden yüzyıllar sonra gerçekleşen Yarımada Savaşı'nda görev almıştır. Öyküdeki işkence biçimleri, engizisyonun herhangi bir döneminde uygulanan yöntemlerle paralellik göstermez. Lasalle yönetimindeki Fransız İşgali ise 1808-1813 yılları arasında gerçekleşmiştir.
Poe öykünün başına, "Paris'teki Jakoben Derneği Binası'nın yerine kurulacak pazarın kapısına asılmak üzere yazılmış dörtlük" açıklamasıyla birlikte Latince bir epigraf eklemiştir. Bu dörtlük Poe tarafından yazılmamıştır. Böyle bir yazıtın söz konusu yapıda kullanılmak üzere hazırlandığı 1803'ten önce bildirilmiş[2] ve dörtlük, yazarı belirsiz olarak 1836 yılında Poe'nun da çalışmakta olduğu Southern Literary Messenger'da yer almıştır.[3] Ancak söz konusu pazar yeri muhtemelen hiç inşa edilmemiştir. Poe'nun eserlerini Fransızcaya çeviren ünlü yazar Charles Baudelaire, eski Jakoben Derneği'nin yerindeki yapıda bu tür bir kapı ve kitabe bulunmadığını söylemiştir.[4]
Analiz
Kuyu ve Sarkaç öyküsü, korkunun anlatıcı üzerindeki etkisini ele alır.[5] Daha ilk cümlede "Fenalaşmıştım - o korkunç acıyla ölecek gibi fenalaşmıştım"[1] sözleriyle anlatıcının zaten ölüm korkusu duymakta olduğu anlatılır ve hemen ardından idam cezasını duyan anlatıcı bayılır.[6] Böyle bir tedirginlik okuyucu için ironiktir, çünkü anlatıcının yargıçların dudakları hakkında "üstüne yazdığım bu kâğıttan daha beyazdılar"[1] sözleri sayesinde adamın hayatta kaldığı zaten anlaşılmaktadır.[7]
Poe'nun çoğu eserinden farklı olarak, öyküyü özellikle korkutucu yapan şey, doğaüstü unsurların var olmamasıdır; öyküde olayların geçtiği yer hayal ürünü değil gerçektir.[8] Poe'nun öyküde duyulara odaklanması gerçeklik hissini artırır: Zindan havasız ve ışıksızdır, anlatıcı açlık ve susuzluk çeker, etrafı fareler tarafından sarılmıştır, içe doğru kapanan duvarlar ısıdan kızarmış metaldendir ve jilet keskinliğindeki sarkaç anlatıcıyı yaralamak üzeredir.[9] Anlatıcı sarkacın keskin ucunun "tıslama" şeklinde çıkardığı sesten bahseder. Özgün metinde (tıslama anlamındaki) "hissed" sözcüğüyle verilen bu sesin yarattığı his, aynı bölümde kullanılan "surcingle", "cessation", "crescent" ve "scimitar" gibi sözlüklerle yapılan aliterasyon yoluyla kuvvetlendirilir.[10]
Kuyu ve Sarkaç, Poe'nun 1838 tarihli hiciv öyküsü Kötü Bir Durum: Zamanın Tırpanı'nın ciddi bir tekrarı sayılabilir. O öyküde de, benzer bir "tırpan" anlatıcının başını yavaş ve komik biçimde koparır. Öyküdeki bu olay, Kuyu ve Sarkaç'ta anlatıcının göğsünü yarmak üzere olan bir sarkaç ile yeniden tasarlanmıştır.[11]
Yazılışı ve ilham
Öykü, yazarın "ruh halinin kendisini her türlü zihinsel uğraşıyı bırakmaya" zorladığı bir dönemde yazıldı. 1842'de Poe, Graham's Magazine'den istifa etmişti. Ayrıca eşi Virginia Eliza Clemm Poe ve kendisi hastalıklarla boğuşuyordu. Sağlıksızlık ve yoksulluk, kendi deyimiyle yazarı "neredeyse deliliğe sürüklüyordu".[12]
Poe öyküde, o dönemde Blackwood's Magazine'de yayımlanan korku öykülerinde sıklıkla kullanılan ve kendisinin de Kötü Bir Durum: Zamanın Tırpanı isimli öyküsünde alay ettiği bir korku öyküsü modelini kullanır. Ancak bu öykülerde korku unsurunun kaynağı genelde şans ya da kişisel intikamdır. Poe, kişiye bağlı olmayan kasıtlı işkence kavramının ilhamını kısmen Juan Antonio Llorente'nin ilk defa 1817'de yayımlanan History of the Spanish Inquisition isimli eserinden almış olabilir.[13]
Öyküdeki kuyunun ise, George Sale'in yaptığı bir Kur'an çevirisinden esinlenildiği ileri sürülmüştür. Poe Araf ve İsrafil isimli şiirlerinde de Kuran'dan esinlenmişti. Poe Sale'i tanıyordu, hatta Şehrazat'ın 1002. Masalı isimli öyküsündeki notlardan birinde ondan bahsetmişti. Sale çevirisinde notlar ve yorumlar da bulunmaktaydı ve bunlardan birinde işkence ve idam yolu olarak "insanların alevlerle dolu bir kuyuya atılması" yer alıyordu. Kuran'ın 85. suresi olan Büruc Suresi'nde müminlere eziyet edenlerin bu sırada "ateş hendeğinin çevresinde oturdukları" söylenir.[14]
Poe'nun ayrıca William Mudford'ın, mekanik bir düzenek sayesinde daralarak içindeki kurbanı ezen bir işkence odası hakkındaki The Iron Shroud başlıklı öyküsünden esinlendiği düşünülür.[15] Poe daralan oda fikrini açık biçimde, 1830'da Blackwood's Magazine'de yayımlanan bu öyküden almıştır.[16][17][18]
Yayımlanma ve tepkiler
Kuyu ve Sarkaç, Carey & Hart tarafından yayımlanan The Gift: A Christmas and New Year's Present for 1843 içinde yer aldı. Daha sonra, Broadway Journal'ın 17 Mayıs 1845 tarihli sayısında ufak değişikliklerle yeniden yayımlandı.[19]
William Butler Yeats, Poe'yu çoğunlukla eleştiriyordu ve yazarı "avam" buluyordu. Kuyu ve Sarkaç için ise şöyle demişti:
| “ | ...bana göre [öykünün] herhangi bir edebi değeri yok... Kuyu ve Sarkaç'ı incelerseniz bayağı fiziksel korku unsurları yoluyla sinirlere saldırı dışında bir şey bulamazsınız.[20] | „ |
Uyarlamalar
- Öykünün birçok film uyarlaması yapıldı. Bunlardan biri de Henri Desfontaines'in 1909 tarihli Fransızca filmi Le Puits et le pendule'dür. İlk İngilizce uyarlamayı ise 1913'te Alice Guy-Blaché yönetti.[21]
- 1961 yapımı The Pit and the Pendulum'u Roger Corman yönetti. Vincent Price ve Barbara Steele'in başrollerinde yer aldığı bu filmde, Corman/Price ortaklığında çekilen diğer Poe serisi filmlerinde olduğu gibi, özgün öyküye fazla bağlı kalınmadı. Örneğin öyküdeki işkence düzenekleri filmin sadece son 10 dakikasında yer alıyordu. Richard Matheson'ın yazdığı bu senaryo daha sonra Lee Sheridan tarafından romanlaştırıldı ve yayımlandı.
- 1983'te sürrealist Çek yönetmen Jan Švankmajer, The Pendulum, the Pit and Hope isimli 15 dakikalık bir kısa film yönetti. Film Kuyu ve Sarkaç'ın yanı sıra Villiers de l'Isle-Adam'ın A Torture by Hope isimli öyküsünden uyarlandı. Senaryoda her iki öyküye nispeten sadık kalındı.
- 1991'de öykünün Stuart Gordon'ın yönettiği ve Lance Henriksen'ın oynadığı film uyarlaması çekildi. Filmde hikâye, 1492 İspanya'sında geçen bir aşk öyküsüne dönüştürüldü.
- 2006'da ödül kazanan bir stop-motion animasyon uyarlaması yapıldı.
- 2009'da David DeCoteau'nun yönettiği film uyarlaması öyküyle çok az benzerlik taşıyordu ama 1961 uyarlamasında olduğu gibi sallanan sarkaç sahnesine yer verilmişti. Filmde, acı eşiğini kırmak üzerine deneyler yapan kötü niyetli bir hipnoterapistin hastanesini ziyaret eden bir grup gencin hikâyesi anlatılıyordu.
Kaynakça
- ^ a b c Öykünün Türkçe isminin ve alıntıların alındığı çeviri: Poe, Edgar Allan. Bütün Hikâyeleri, çeviren: Dost Körpe, İthaki Yayınları, 2002. s. 445 - 457
- ^ Google Books
- ^ "Google Books". 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2011.
- ^ Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001. ISBN 081604161X sayfa: 188-9
- ^ Quinn, Arthur Hobson. Edgar Allan Poe: A Critical Biography. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1998. sayfa 359. ISBN 0801857309
- ^ Kennedy, J. Gerald. Poe, Death, and the Life of Writing. Yale University Press, 1987. sayfa 53. ISBN 0300037732
- ^ Kennedy, J. Gerald. Poe, Death, and the Life of Writing. Yale University Press, 1987. sayfa 32. ISBN 0300037732
- ^ Fisher, Benjamin F. "Poe and the Gothic Tradition"; The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe içinde, editör: Kevin J. Hayes. Cambridge, UK: Oxford University Press, 2002. sayfa 84 ISBN 0521797276
- ^ Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991. sayfa 204. ISBN 0060923318
- ^ Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991. sayfa 206. ISBN 0060923318
- ^ Goddu, Teresa A. "Poe, sensationalism, and slavery"; The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe içinde, editör: Kevin J. Hayes. Cambridge, UK: Oxford University Press, 2002. sayfa 104. ISBN 0521797276
- ^ Ackroyd, Peter (2011). "Yüzü Gülmeyen Adam". Poe: Kısacık Bir Hayat. Yapı Kredi Yayınları. ss. 70 - 71. ISBN 9789750820229.
- ^ Alterton, Margaret. "An Additional Source for Poe's 'The Pit and the Pendulum'"; Modern Language Notes içinde, cilt 48, sayı 6 (Haziran 1933), sayfa 349
- ^ Murtuza, Athar. "An Arabian Source for Poe's "The Pit and the Pendulum" 12 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Poe Studies içinde, cilt V, no. 2, Aralık 1972, sayfa 52
- ^ Project Gutenberg'de The Iron Shroud 23 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (İngilizce)
- ^ Online Biography of William Mudford from the Dictionary of Literary Biography hosted by BookRags 13 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. sayfa 2
- ^ Oxford Journals 13 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Critique of William Mudford Notes and Queries, 31 Temmuz 1943, sayfa 83
- ^ Title The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket, and Related Tales 3 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The world's classics Oxford World's Classics Author Edgar Allan Poe; Editör: J. Gerald Kennedy, Publisher Oxford University Press, 1998 ISBN 0192837710, ISBN 9780192837714
- ^ Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001. ISBN 081604161X sayfa 188
- ^ Meyers, Jeffrey. Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. New York: Cooper Square Press, 1992. ISBN 0815410387 sayfa 274
- ^ Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001. ISBN 081604161X sayfa: 189
Dış bağlantılar
- Edgar Allan Poe Society6 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de öykünün yayımlanma geçmişi 14 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Pit and the Pendulum 19 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Öykünün arama yapılabilir tam özgün metni (İngilizce)
- Apocalyptic Imagery and the Fragmentation of the Psyche: "The Pit and the Pendulum" (İngilizce)
- The Sources of Poe's the Pit and the Pendulum (İngilizce)
- An Additional Source for Poe's the Pit and the Pendulum (İngilizce)
