Kutsal İbranice
| Kutsal İbranice | |
|---|---|
| שְֹפַת כְּנַעַן, יְהוּדִית, (לְשוֹן) עִבְרִית, לְשוֹן הַקֹּדֶש | |
| Bölge | İsrail Krallığı Yehuda Krallığı |
| Etnisite | İbraniler |
| Ölü dil | MS 2. yüzyıl |
| Dil ailesi | Afro-Asyatik diller
|
| Yazı sistemi | Fenike alfabesi İbrani alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | Çeşitli: hbo smp – Samaritan İbranicesi |
Kutsal İbranice veya klasik İbranice (עברית מקראית), İbranicenin arkaik bir formu olup, Akdeniz ile Şeria Nehri arasında kalan Kenan toprakları denen bölgede Semitik Kenan dillerinden biriydi. Ahit İbranicesi MÖ yaklaşık 10. yüzyıldan, İkinci Tapınak döneminin sonu olan MS 70 yılına kadar kullanılmıştır. Ahit İbranicesi en nihayetinde gelişip Mişna İbranicesine dönüştü ve bu dil MS 2. yüzyıla kadar devam etti. Tanah, sessiz harf iskeletinin ve Orta Çağ'da kullanılmaya başlanan sesli harf sisteminin geçirdiği evrelerin belgesel kanıtıdır. Ayrıca, kuzeydeki İsrail Krallığı ile güneydeki Yehuda Krallığı'ndaki lehçe farklılıkları da göze çarpmaktadır.
Kutsal İbranice çeşitli yazı sistemleriyle yazılmıştır. İbraniler MÖ 12. yüzyılda Fenike alfabesini benimsedi ve bu zamanla Paleo-İbrani alfabesine dönüştü. Bu alfabe Samiriler tarafından korundu ve bugün dahi Samiriler tarafından kullanılan Samiri alfabesinin temelini oluşturdu. Modern İbrani alfabesinin temelini oluşturan Aram alfabesi zamanla Paleo-İbrani alfabesinin yerini aldı. Tüm bu alfabeler. Ahit İbranicesindeki tüm sesleri karşılamıyordu, yine de Yunanca ve Latince uyarlamalar bu sesleri yansıttı. Bu alfabeler orijinalinde sadece sessiz harflerden oluşmaktaydı fakat matres lectionis denen bazı sessiz harfler sesli harf olarak kullanılmaya başlandı. Orta Çağ'da İbrani metinlerinde sesli harfleri göstermek için çeşitli diyakritik sistemler geliştirildi ve bugün bu sistemlerden en yaygını Tiberya sistemidir.
Kutsal İbranicede bir seri "vurgusal" sessiz harfler bulunur ve bu harflerin söyleniş şekli tartışma konusudur; muhtemelen ejektif veya faringealdir. Erken Ahit İbranicesinde üç sessiz harfin alfabede karşılığı olmadığından alfebede olan harflerle birleştirilmiştir. Süreksiz harfler Aramca'nın etkisi altında gelişip sürtünmeli hale gelmiştir. Faringeal ve gırtlaksı fonemler bazı bölgelerde lehçe farkından dolayı yumuşamıştır; bu durum modern Samiri İbranicesine de yansımıştır. Sesli harf sistemi zaman içinde büyük değişiklikler geçirmiştir ve antik Yunanca ve Latinceye farklı yansımıştır.
Kutsal İbranicenin, "üç harf köklü" tipik Semitik morfoloji özelliği vardı ve belirli şablonlarla kelimeler oluşturulurdu. Bu dilde iki imla cinsi (eril, dişil) ve üç imla miktarı (tekil, çoğul, çift) bulunurdu. Yüklemler, ses, mod, yön ve zaman özelliklerini birlikte taşırdı. Yüklemde, zaman ve yön, vav (ו) bağlacından etkilenmekteydi. Kelime sırası genelde "yüklem-özne-nesne" sırasını takip edip yüklemler öznenin sayısı, cinsiyeti ve öznelliğine göre değişmekteydi. Zamir ekleri yükleme eklenince nesne, isime eklenince iyelik oluşturmaktaydı.
Terimleme
| Mısır hiyeroglifinde ˁApiru (ʕprw)[1] | ||||
|
Kutsal İbranicesi için kullanılan ilk yazılı kanıtlarda bölgenin adı verilip "שפת כנען" (Kenan dili)[2] denmektedir.[3] Eski Ahit bazen bu dil için "Yahudi dili" (יהודית) terimi kullanmaktadır.[3][4][5] Helenistik dönemdeki Yunanca yazılarda bu dil için Hebraios ve Hebraïsti[6] ve Mişna İbranicesinde עברית (İbranice) veya לשון עברית (İbrani dili)[7] denmektedir.[3] Bu terimin kökeni belirsizdir; ortaya atılan iddialara göre, Mısır ve yakın doğu kaynaklarında Hapiru diye geçen isimle anlamdaş olan ve Şeria Nehri üzerinden "geçiş"i simgeleyen "geçme" anlamı taşıyan Eber kelimsesinden türemiştir.[3][8] Yahudiler ayrıca Mişna İbranicesinde bu dil için לשון הקדש (kutsal dil) demeye başlamıştır.[3]
Klasik İbranice, içinde bulunduğu duruma göre, Mişna İbranicesi dahil olmak üzere Orta Çağ öncesi konuşulan İbranice lehçelerini içerebileceği gibi sadece Tanah'ta kullanılan İbraniceyi de temsil etmek amacıyla kullanılabilir. Ahit İbranicesi ise Mişna İbranicesi lehçesinden önce kullanılan İbraniceyi temsil eder ve bazen Ölü Deniz Tomarları İbranicesi hariç tutulur. Yine duruma göre, Siloam yazıtı gibi Ahit dışı İbranice de Ahit İbranicesine dahil edilebilir.
Tarih
 |
| Yahudi dilleri |
Kutsal İbranicenin öncesiyle ilgili arkeolojik kayıtlar Ahit İbranicesi ile ilgili olan kayıtlardan daha fazladır.[9] Erken Kuzeybatı Semitik (EKBS) bulgular MÖ 2350 ile Bronz Çağı'nın sonu olan MÖ 1200 yılları arasını gösterir.[9] İbranice dahil Kuzey Batı Semitik diller Demir Çağda (MÖ 1200 - MÖ 540) farklılaşmaya başlamıştır; öte yandan erken Ahit İbranicesi, Ugarca ve Amarna Kenancasından fazla farklı değildi.[9]
İbranice, MÖ 2. binyılın ikinci yarısında, Kenan toprakları olarak bilinen Şeria Nehri ile Akdeniz arasında kalan bölgede gelişti.[3] İsrail kabileleri, MÖ 1. binyılda Kenan'da bir krallık kurdu; ardından bu krallık taht kavgası sonucunda kuzeyde İsrail ve güneyde Yehuda olmak üzere ikiye ayrıldı.[10] MÖ 10. yüzyıla denk gelen en eski İbranice yazı, Hirbet Keyafa'da bulunmuştur.[11][12]
İsrail Krallığı, MÖ 722'de Asurlular tarafından yıkıldı.[10] Yehuda Krallığı ise MÖ 586'da Babilliler tarafından fethedildi; üst sosyal sınıf sürgüne gönderildi ve ilk tapınak yıkıldı.[3][10] Ardından Persler Yehuda'yı eyalet yapıp Yahudilerin geri dönmesine ve tapınağı tekrar inşa etmesine izin verdi.[10] Bu hengameli dönemde İbranice, büyük ölçüde Aramca'dan etkilendi. Aramca, Celile ve Samiriye'yi içine alan kuzeyde ortak dile dönüştü.[3] Yehuda'da, İbranice konuşulmaya devam edildiyse de sürgünden geri dönenler beraberinde Aramca etkisini de getirdi ve Aramca, Pers döneminde diğer etnik gruplarla iletişim kurmak için kullanıldı.[3] İskender, MÖ 322'de Yehuda'yı fethetti ve bölge Helenist (Yunan) kültürünün altına girdi.[3] Helenistik dönemde Yahudiye, Haşmonayimlerin altında bağımsızlığını kazandıysa da bir süre sonra Romalılar tarafından bağımsızlıklarına son verildi ve vali olarak Hirodes atandı.[10] Romalılara karşı yapılan ayaklanmalardan birinde, MS 70'te ikinci tapınak yıkıldı; ikinci Bar Kohba Ayaklanması'nın ardından (132-135) Yahudi nüfus Yahudiye'den ayrıldı.[10]
İkinci Tapınak döneminden sonra Ahit İbranicesi, Mişna İbranicesine dönüştüyse de bu dil ayin diline dönüştü ve MS 200'lerde konuşulmamaya başlandı[3] Orta Çağ İbranicesi, edebiyat ve ayinlerde kullanılmaya başlandı; 19. yüzyılda da Modern İbranice hayata geçirildi ve İsrail'in resmî dili oldu. Bu zamanda Klasik İbranice genelde İsrail'in devlet okullarında öğretilmektedir ve Ahit İbranicesi bazen modern İbrani edebiyatında kullanılmaktadır. Modern İbranicede Ahit İbranicesi unsurları bulunduğundan Ahit İbranicesi, Modern İbranice konuşanlar tarafından hemen hemen kolaylıkla anlaşılabilmektedir.[13]
Ahit İbranicesi materyallerinin ana kaynaği Tanah'tır.[9][13] Filistin'in rutubetli iklimi papirüs ve parşömenlerin hızlıca yok olmasına sebep oldu; Tanah'ı yazıyla kopyalama azmi ile Mısır gibi daha kurak yerlerde bugün bu metin bugünlere kadar gelebilmiştir.[9] Tanah'ın elyazmalarından hiçbiri MÖ 400'lerden öncesine dayanmamaktadır; fakat MÖ 7. ila 6. yüzyıllara ait iki gümüş ruloda rahip kutsaması bulunur.[9][14][15] Sesli harfler ve tonlama işaretleri Ahit'e MS 6. ila 10. yüzyılın başlarında eklenmiştir.[13] Ahit'in okunuşunu muhafaza eden uzmanlara Masoretler denir. En iyi korunan ve hâlen kullanılmakta olan sistem Tiberya seslendirmesidir fakat Babil ve Filistin seslendirmeleri de bulunur.[13] Filistin sistemi daha çok, Ahit'ten alıntı yapan piyutlarda bulunur.[13]
Sınıflandırma
| İbranice | Örnekler | |||
|---|---|---|---|---|
| İbranice | Aramice | anlam | ||
| [*/ð/ | [*/z/1 | זהב | דהב | 'altın' |
| [*/z/1 | מאזנים | מאזניא | 'terazi' | |
| [*/θ/ | [*/ʃ/1 | שנה | שנה | 'yıl' |
| [*/ʃ/1 | שנה | תנה | 'tekrar' | |
| [*/θʼ/ | [*/sʼ/1 | צל | טלה | 'gölge' |
| [*/ɬʼ/ | ארץ | ארע | 'toprak' | |
| [*/sʼ/1 | צרח | צרח | 'bağır' | |
- muhtemelen yarı kapantılı ünsüz
Kutsal İbranice, Kuzeybatı Sami dillerinde Kenan dili'nin alt grubudur.[3][17]
Kuzeybatı Sami dili olarak İbranicede, ilk ses [*/w/'nin /j/'ye kaydığı görülür. Bu dil grubunda benzer bağımsız zamir sistemi görülür. Bazi arkaik formlarda, örneğin /naħnu/ 'biz', birinci kişi zamirsel soneki olan -i veya -ya ekini alır ve bunu takiben diğer zamirler eklenir.[3] Hal ekleri MÖ 2. binyılda Kuzeybatı Sami dillerinde görülmekteydi fakat ardından hemen hemen yok olmuştur.[3] Memleştirme tekil isimlerde bulunmazken çoğul isimlerde sıkça kullanılır.[3]
Fenikece ve Aramca'nın iki farklı ucu temsil ettiği Kuzeybatı Sami dilinde Demir Çağ'da da (MÖ 1200 - MÖ 540) devam eden lehçe şekillenmiştir.[3][9] İbranice, Fenikece ile birlikte Kenancanın alt grubu olarak yer alır, bu alt grupta ayrıca Ammonca, Edomca ve Moabca da yer alır.[3] Moabca, kendine has Aramca özellikler barındırsa da İbranicenin bir lehçesi olarak kabul edilebilir.[9][13] Ugarca şiirsel yapı, kelime dağarcığı ve imla olarak İbraniceye büyük ölçüde benzese de bazı Kenan özelliklerinden yoksundur, bu benzerliğin sebebi yakın temas veya saklı arkaizm olabilir.[13]
İbranice, Kenan ünlü kayması yaşamıştır; Proto-Semitik /aː/'nın (muhtemelen vurgu yapıldığı anlarda) /oː/'ya kaydığı görülür[3][13] Kenan dilleriyle ortak olarak İbranicede [*/ð/ > /z/, [*/θʼ/ ve [*/ɬʼ/ > /sʼ/ kaymaları, ikiz ünlülerin düşmesi, ünlülerarası /h/'nin kaybı ve son harf olmayan /n/'nin kendisinden sonra gelen sessize asmile olması görülür.[3] İbranicedeki tipik Kenani kelimelerden bazıları şunlardır: גג 'çatı', שלחן 'masa', חלון 'pencere', ישן 'eski', זקן 'yaşlı'.[3] İbranicede bulunan morfolojik Kenani özelliklerden bazıları şunlardır: eril çoğul imi -ם, biricni tekil şahıs zamiri אנכי, soru zamiri מי, belirli tanımlık ה- (MÖ 1. binyılda ortaya çıkmıştır) ve üçüncü dişil tekil şahıs fiil imi ת-.[3]
Proto-Semitik'ten evrimleşen Ahit İbranicesi, diğer Kenan dilleri gibi, bazı sessizleri birleştirmiştir.[3][13][18] İbrani alfabesinin benimsenmesinden sonra birleşmenin yapıldığına dair bir kanıt yoktur.[13]
Dönemler
Tanah'ta kullanılan Ahit İbranicesi birçok edebi aşamanın birleşiminden oluşur. Ünsüzler metnin iskeletini oluşturan en eski bölüm olup seslendirme ve tonlama bu dilin sonraki dönemlerinde gerçekleşmiştir.[13] Bu ilaveler MS 600'den sonra eklenmiştir; İbranice, konuşma dili olarak MS 200'lerde kullanılmamaya başlanmıştı.[13] ünsüz metinden yansıyan Ahit İbranicesi ve Ahit dışı yazıtlar dönemlerine göre alt gruplara bölünebilir.
En eski Ahit İbranicesi olan Arkaik İbranice, Ahit'in şiirsel bölümlerinde ve monarşinin ilk yılları olan MÖ 1000 yılı civarındaki yazıtlarda bulunur.[3][17] Bu aşamaya ayrıca Eski İbranice veya Paleo-İbranice de denir ve bu dil Tanah'ın ilk katmanını oluşturur. Arkaik Ahit İbranicesinden gelen en eski kalıtlara örnek Tanah'ta yer alan Musa'nın ezgisi[19] ve Debora'nın ezgisidir.[3][20] Ahit şiirleri bir dizi sözcüksel unsur kullanır; örneğin, nesirde 'görme' için ראה yerine חזה, 'büyük' için גדול yerine כביר kullanılır.[3] Diğer Kuzeybatı Sami dilleriyle kökteş kelimeler bulunur; örneğin פעל (yapmak) ve חָרוּץ (altın) Kenanca ve Ugarca'da kullanılmaktaydı.[3] Gramersel farklılıklardan bazıları זה, זוֹ ve זוּ olan işaret zamirleri, בל olumsuzluk eki ve morfoloji ve imlada çeşitli fiilsel ve zamirsel farklılıklardır.[3]
Tevrat'ın nesir kısımlarında, Neviim'de ve Ketuvim'in bazı bölümlerinde bulunan sürgün öncesi sonu Ahit İbranicesine 'Standart Ahit İbranicesi' denir.[3][17] Bu dönem MÖ 8. yy ile 6. yy arasına denk gelir. Arkaik İbranicenin aksine Standart Ahit İbranicesi'ndeki belirli tanımlık eki ה-, i hali את ve bağlaçsızlık daha tutarlıdır.[3]
MÖ 587'de gerçekleşen Babil Sürgünü sonrasındaki Ahit İbranicesine 'Geç Ahit İbranicesi' denir.[3][17] Geç Ahit İbranicesi, fonolojik, morfolojik ve sözcüksel olarak Aramice'den etkilenmiştir, bu etki sonradan gelişen Tiberya seslendirme sisteminde de görülür.[3]
MÖ 200 ile MS 70 yılları arasına denk gelen ve Ölü Deniz Tomarlarından ortaya çıkan Kumran İbranicesi, Geç Ahit İbranicesi'nin uzantısıdır.[17] Kumran İbrancesi, Ahit İbranicesi ile Mişna İbranicesi arasında geçiş dönemi olarak da kabul edilebilir; yine de, Kumran İbranicesi'nde şahsına münhasır lehçe özellikleri bulunur.[3]
Lehçeler
Ahit İbranicesi'ndeki lehçe farklılıklarının kanıtının biri Hakimler 12:6'da anlatılan şibolet hikâyesidir. Şeria Nehri'nin geçitlerini tutan Gilatlılar Efrayimoğulları'nı yakalamak için kişilere "şibolet" (שִׁבֹּ֤לֶת) dedirtirlerdi.[13] Fakat bu kelimeye "sibolet" (סִבֹּ֤לֶת) diyen Efrayimoğullları kendilerini ele verirdi.[13] Buradan çıkan sonuca göre Efrayim oğulları lehçesinde /ʃ/ sesi yerine /s/ sesi kullanılmaktaydı.[13] Alternatif iddiaya göre, proto-Semitik fonem olan /θ/, /ʃ/ ses birimine dönüşmüştür.[17] Fakat, proto-Semitik İbranicede bulunan /ʃ/ sesi bu teoriyle çelişmektedir.[13]
Kuzey İsrail Krallığı'nda konuşulan "İsrail İbranicesi" ile güneydeki İbranice arasında fonolojik, sözcüksel ve dilbilgisel lehçe farklılıkları bulunur.[21] Samiriye etrafında konuşulan kuzey lehçesi /aj/ fonemini "ay" olarak güney lehçesi ise "ayi" olarak söylerdi; örneğin "şarap" kelimesi için kuzeyde "yayn" ve güneyde "yayin" denirdi.[3][13] Amos 8:1-2'de, lehçe farklılkları, kelime oyunu yapılarak aktarılmıştır; קַ֫יִץ ("kayitz") yerine, Kuzey Krallık nüfusuna konuşma yapan Amos, הַקֵּץ (haKatz) kelimesi kullanmıştır.[13] Kuzey lehçesinin muhtemel diğer özelliklerinden bazıları, -ki eki olarak שֶ- kullanılması, "bilmek" fiili için דַעַת yerine דֵעָה ve "yapmak" fiili için עֲשוֹת yerine עֲשוֹ kullanılmasıdır.[13] Samiriye bulguları "sene" için שנה yerine, Aramice'de de kullanılan שת kullanıldığını gösterir.[13]
Gırtlaksı fonemler olan /ħ ʕ h ʔ/ seslerinin zamanla bazı lehçelerde birleştiği görülür.[3] Bu bulgular Ölü Deniz Tomarlarından gelmektedir.[3] Samiri İbranicesi'nde arada bir [ʕ] kullanılsa da bu sesin genelde asmile olduğu gözlemlenir.[22]
Ortografi
| İsim | Paleo-İbrani | İbrani | Samiri | Fonetik değer (Sürgün öncesi))[13][17] (IPA) |
|---|---|---|---|---|
| Alef |  | א | ࠀ | [ʔ], ∅ |
| Bet |  | ב | ࠁ | [b] |
| Gimel |  | ג | ࠂ | [ɡ] |
| Dalet |  | ד | ࠃ | [d] |
| He |  | ה | ࠄ | [h], ∅ |
| Vav |  | ו | ࠅ | [w], ∅ |
| Zayin |  | ז | ࠆ | [z] |
| Het |  | ח | ࠇ | [ħ], [χ][13][17] |
| Tet |  | ט | ࠈ | [tʼ][13][17] |
| Yud |  | י | ࠉ | [j], ∅ |
| Kaf |  | כ, ך | ࠊ | [k] |
| Lamed |  | ל | ࠋ | [l] |
| Mem |  | מ, ם | ࠌ | [m] |
| Nun |  | נ, ן | ࠍ | [n] |
| Sameh |  | ס | ࠎ | [s] |
| Ayin |  | ע | ࠏ | [ʕ], [ʁ][13][17] |
| Pe |  | פ, ף | ࠐ | [p] |
| Tsadik |  | צ, ץ | ࠑ | [sʼ][13][17] |
| Kuf |  | ק | ࠒ | [q] veya [kʼ][13][17] |
| Reş |  | ר | ࠓ | [r] |
| Şin |  | ש | ࠔ | [ʃ], [ɬ][13][17] |
| Tav |  | ת | ࠕ | [t] |
Keşfedilen en eski yazı, MÖ 10. yüzyıla ait olup Kirbet Keyafa'da bulunmuştur.[11] 15 cm x 16.5 cm ebatlarındaki bir çömlekte beş satır boyunca mürekkeple eski Fenike alfabesi formu olan Proto-Kenan alfabesiyle yazılar yer almaktadır.[11][12] Soldan sağa yazılan tablet, İbranicenin hala gelişme aşamasında olduğunu göstermektedir.[12]
Gezer takvimi'nden de (~MÖ 10. yüzyıl) anlaşıldığı üzere İsrail diyarına yerleşen İsrail kabileleri MÖ 12. yüzyılda Fenike alfabesini benimsemiştir.[14][23] Bu yazım MÖ 10. veya 9. yüzyılda Paleo-İbranicesine dönüştü.[3][14][15] Paleo-İbrani alfabesinin Fenike alfabesinden başlıca farkları, uzun sembollü harflerin aşağı doğru kıvrılması, Vav harfinin tepesinin kavisli olması ve Tav harfinin "x" şeklinde olmasıydı.[14] Paleo-İbranicesiyle yazılmış en eski eser Moavca yazılan (kimilerine göre bu dil İbranicenin bir lehçesidir) MÖ 9. yüzyılın ortalarına ait Meşa Steli'dir.[13][14] Antik İbrani alfabesi, Birinci Tapınak döneminin sonu olan MÖ 6. yüzyıla kadar kullanılmıştır.[14] İkinci Tapınak döneminde bu yazı zamanla kaybolmuş ve Bar Kohba ayaklanmasının ardından Yahudiler tarafından tamamen terkedilmiştir.[14][15] Antik İbrani alfabesini kullanmaya devam eden Samiriler zamanla modern Samiri alfabesini yaratmıştır.[14][15]
Birinci Tapınak döneminin sonunda, Fenike alfabesinin ayrı bir uzantısı olan Aramca alfabe bölgeye yayılınca Paleo-İbranice yerini bu alfabeye bıraktı.[14] Aramca yazılmış bulunan en eski belgeler Ölü Deniz Tomarlarından çıkan Çıkış, Samuel ve Yeremya kitaplarına ait fragmanlardır ve bu belgeler MÖ 3. yüzyılın sonlarına veya MÖ 2. yüzyılın başlarına aittir.[14] Görünen o ki, Ahit kitapları orijinalinde Paleo-İbranice ile yazılmış sonradan eklenen kitaplarda ise geç Asur yazısı kullanılmıştır.[15] Asur yazısıyla yazılan Kumran metinlerinde tetragramaton ve diğer kutsal isimlerin Paleo-İbranicesiyle yazıldığı görülür; bu eylem Yahudi-Yunan Ahit tercümelerinde de görülür.[15] Bir yandan konuşma İbranicesi Mişna İbranicesine dönüşürken öte yandan Tevrat yazılırken zamanla yazı geleneğinin geliştiği görülür.[14] Özel yaşamda kaligrafik yazı stili kullanılırken Tevrat yazıldığında "kitap-yazısı" kullanılmaya başlandı.[14] Mizrahi ve Aşkenazi kitap-yazısı stilleri, matbaa icat edilince benimsendi.[14] Asur veya Kare-yazı olarak da bilinen modern İbrani alfabesi, Arami alfabesinden türemiştir.[14]
Fenike alfabesi MÖ 12. yüzyılda beş harfi kullanmayı bırakıp, 22 fonemi yansıtan alfabeyi kullanmaya başlamıştır.[3] Sonuç olarak 22 harflik İbrani alfabesinde, antik Ahit İbranicesinde kullanılan fonemlerden daha az harf içermekteydi; özellikle <ח, ע, ש> harfleri iki farklı fonem için kullanılmaya başlandı.[13] Ses kayması sonucunda ח, ע harflerinin fonemi teke düştü fakat (Samiri İbranicesinde hariç) ש harfi hala iki fonemi temsil eder.ש harfi "ş" sesi vermesine rağmen, "s" sesini elde etmek için eski Babil seslendirme sisteminde bu harfin üzerine ס üstim olarak kullanılırdı, Musa metinlerinde ise noktalama işareti kullanılır.[13][24]
Köken olarak İbrani alfabesinde sadece sessiz harfler bulunurdu fakat zamanla matres lectionis olarak bilinen א, ה, ו, י, harfleri sesli harflerin yerine de kullanılır oldu.[3][15] Bu durumun, fonetik gelişimin bir parçası olduğu düşünülmektedir.[13] Her ne kadar ilk İbrani ortografisinin örneği bulunamadıysa da eski Fenikece ve Moavca'nın Birinci Tapınak döneminde İbranicenin nasıl yazıldığıyla ilgili fikirler sunar.[15] MÖ 10. yüzyıldaki Fenike yazıları matres lectiones'in kullanıldığını göstermemektedir; örneğin לפנ ve ז keliemeleri sonradan לפני ve זה olmuştur.[15] Matres lectionisler sonradan kelime sonlarına eklendi.[15] Matres lectiones kullanılmayan kelimelere "bozuk" diğerlerine "tam" denir.[15]
Tahminen Ahit İbranicesi, bugünün metinlerine kıyasla daha bozuk bir ortografi içermektedir.[15] Matres lectiones kullanımı açısından Musa metinleri daha muhafazakâr kalırken Samiri Tevratı ve Kumran geleneğinde sesli harflerin daha özgürce kullanıldığı görülür.[15] Musa metinlerinde sesli harfler genelde uzun harfleri belirtmek içi kullanılır.[13] Kumran geleneğinde, uzunluğuna veya kısalığına bakmaksızın kalın ünlüler genelde ו ile simglenir.[3][15] "i" ve "e" sesleri için ise י kullanılır.[3][15]
Genelde Ahit İbranicesi'nde sesli harfler gösterilmemektedir. Ahit metinlerini sunan Yunanca ve Latince yazılar, Ahit İbranicesi'ndeki ünlülerin doğasını gösterir. Özellikle MÖ 3.-2. yüzyılda Koini Yunancası ile yazılan Septuagint'teki[25] özel isimler bunun kanıtıdır. 7. ve 8. yüzyılda, Ahit metnindeki sesli harfleri göstermek için çeşitli seslendirme notasyonları geliştirildi.[22] En belirgin, en iyi korunmuş ve hâlen kullanılmakta olan tek sistem Tiberya seslendirme sistemidir ve 850'li yıllarda yaratılmıştır.[13][17] Mevcut bazı yazılarda üst çizgisel seslendime olarak bilinen Babil seslendirmesi ve Filistin seslendirmesi bulunur; buna "üst çizgisel seslendirme" denmesinin sebebi seslendirme işaretlerinin harfin üzerine yazılmasıdır.[13][17] Buna ilave olarak, Samiri İbranicesi okuma geleneği bu sistemlerden bağımsızdır; örneğin Hakim Şimşon'a Sampson denir.[9] Bu sistemlerin tamamı orijinal Ahit İbranicesi'ni yeniden yapılandırmak için kullanılmaktadır.
İlk aşamada paleo-İbranice yazılan belgelerde kelimeler çizgiyle ayrılmaktaydı, ardından Meşa Steli, Siloam yazıtı, Ofel yazıtı ve paleo-İbranice olan Kumran belgelerinde noktalarla ayrılmaya başlamıştır.[15] Kelimelerin ayrılışı Fenike yazıtlarında kullanılmamaktaydı; fakat Nahmanides'e göre Ahit metinlerinde kelimlerin ayrıldığıyla ilgili bir kanıt yoktur.[15] Kelimelerin birbirlerinden ayrılışı MÖ 7. yüzyılda Aramca belgelerde görülür.[15] Sesli harfleri göstermenin yanı sıra Tiberya sistemi vurguları belirten işaretler de kullanmıştır.[13][26]
Tiberya, Babil ve Filistin okuma geleneklerinin nesli tükenmiş olmasına rağmen zamanla Yemen, Sefarad, Aşkenaz ve Samiri okuma sistemleri gelişmiştir. Modern İbranice telaffuzu da Ahit metinlerini okurken kullanılmaktadır. Modern okuma geleneği sadece Tiberya sisteminden gelmemektedir; örneğin Sefarad geleneğindeki kamatz gadol ile katan arasındaki farklılık Tiberya öncesine dayanır.[13] Fakat, sesli harfleri belirtmek için kullanılan tek ortografik sistem Tiberya seslendirmesidir.
Fonoloji
Ahit İbranicesi için yeniden yapılandırılan fonoloji şöyledir:
Ünsüzler
Ahit İbranicesi'nin varlığı boyunca kullanılması bırakılan ve sonradan eklenen ünsüzler renklerle ifade edilmiştir.
| Dudaksı | Dişcil | Yarı Dişcil | Ön Damaksıl | Arka Damaksıl | Farinksel | Girtlaksıl | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Genizcil | [m] | [n] | |||||||||
| Süreksiz | sessiz | [p] | [t] | [k] | ʔ | ||||||
| sesli | [b] | [d] | [ɡ] | ||||||||
| vurgulu | [tʼ][13][17] | [kʼ/q][13][17] | |||||||||
| Sürtünmeli | sessiz | [(f)] | [(θ)] | [s] | [ɬ][13][17] | [ʃ] | [(x)][13][17] | [χ][13] | [ħ] | [h] | |
| sesli | [(v)] | [(ð)] | [z] | [(ɣ)][13][17] | [ʁ][13] | [ʕ] | |||||
| vurgulu | [sʼ][13] | ||||||||||
| Sürekli | [w] | [l] | [j] | ||||||||
| Titrek | [r] | ||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İbrani alfabesi | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tarihçe | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ünlüler
Ahit İbranicesi'nin ünlü sistemi zaman içinde büyük değişikliklere uğramıştır. Aşağıda adı geçen ünlü harfler İbranicenin ilk aşamasından, Tiberya, Babil ve Filistin ve Samiri seslendirme sistemlerinden yeniden yapılandırılmıştır. Bazı geleneklerde bulunmayan ünsüzler renkli gösterilmiştir.
| Proto-İbranice![27] style="width:25%" | Secunda İbranicesi![28] style="width:25%" | Tiberya, Babil ve Filistin İbranicesi![3][13][24] style="width:25%" | Samiri İbranicesi[22] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vurgu
Proto-İbranice'de vurgu sondan bir önceki hecede yer almaktaydı.[28] İbraniceye sonradan giren, son hecenin vurgulanması geleneği son ünlü harfin düşmesine sebep olmuştur; böylece proto-Semitik vurgu yeri korunmuştur. Tiberya İbranicesi'ndeki vurgu fonemiktir ve genelde sonda bulunur.[13] Secunda'da vurgu olduğuna dair kanıt yoktur.[28] Tiberya İbranicesi gibi son ünlü harfi düşüren Samiri İbranicesi'nde genelde Proto-Semitik vurgu bulunmaz ve genelde sondan bir önceki hecede bulunur.[22] Kumran İbranicesindeki vurgunun Samiri İbranicesi'ne benzediğine dair kanıtlar mevcuttur.[3]
Örnek metin
Tiberya İbranicesi 29 כִּֽי־אַ֭תָּה תָּאִ֣יר נֵרִ֑י יְהוָ֥ה אֱ֝לֹהַ֗י יַגִּ֥יהַּ חָשְׁכִּֽי׃ 30 כִּֽי־בְ֭ךָ אָרֻ֣ץ גְּד֑וּד וּ֝בֵֽאלֹהַ֗י אֲדַלֶּג־שֽׁוּר׃ 31 הָאֵל֮ תָּמִ֪ים דַּ֫רְכֹּ֥ו אִמְרַֽת־יְהוָ֥ה צְרוּפָ֑ה מָגֵ֥ן ה֝֗וּא לְכֹ֤ל ׀ הַחֹסִ֬ים בֹּֽו׃ 32 כִּ֤י מִ֣י אֱ֭לֹוהַּ מִבַּלְעֲדֵ֣י יְהוָ֑ה וּמִ֥י צ֝֗וּר זוּלָתִ֥י אֱלֹהֵֽינוּ׃ | Secunda[28] Grekçe: 29. χι αθθα θαειρ νηρι YHWH ελωαι αγι οσχι Grekçe: 30. χι βαχ αρους γεδουδ ουβελωαι εδαλλεγ σουρ Grekçe: 31. αηλ θαμμιν (*-μ) δερχω εμαραθ YHWH σερουφα μαγεν ου λαχολ αωσιμ βω Grekçe: 32. χι μι ελω μεββελαδη YHWH ουμι σουρ ζουλαθι ελωννου (*-ηνου) | Secunda'nın okunuşu[28] (IPA) 29. [kiː ʔatːaː taːʔiːr neːriː] **** [ʔaloːhaj aɡiːh ħoʃkiː] 30. [kiː baːk ʔaːruːsʼ ɡəduːd wəbaloːhaj ʔadːalːeɡ ʃuːr] 31. [haːʔeːl tamːiːm darkoː ʔemərat] **** [sʼəruːfaː maːɡen huː ləkol haħoːsiːm boː] 32. [kiː miː ʔaloːh mebːalʕadeː] **** [wəmiː sʼuːr zuːlaːtiː ʔaloːheːnuː] |
Ayrıca bakınız
- Musevi dilleri
- İbranice
Kaynakça
- ^ Budge, E. A. Wallis (1920). An Egyptian Hieroglyphic Dictionary, in Two Volumes. 1. New York: Dover Publications, Inc.. ISBN 0-7661-7649-5.
- ^ Yeşaya 19:18
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap Sáenz-Badillos, Angel (1993). A History of the Hebrew Language. Cambridge University Press. ISBN 0-521-55634-1.
- ^ 2. Krallar 18:26
- ^ 2. Krallar 18:28
- ^ Josephus, Antiquities I, 1:2, etc.
- ^ Mishnah Gittin 9:8, etc.
- ^ Rainey, Anson (2008). "Shasu or Habiru. Who Were the Early Israelites?". Biblical Archeology Review (Biblical Archaeology Society) 34 (06 (Nov/Dec)). [1] 31 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ a b c d e f g h i Waltke, Bruce K.; O'Connor, M. (1990). An Introduction to Biblical Hebrew Syntax. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 0-931464-31-5.
- ^ a b c d e f Steiner, Richard C. (1997), "Ancient Hebrew", in Hetzron, Robert, The Semitic Languages, Routledge, pp. 145–173, ISBN 0-415-05767-1
- ^ a b c Feldman, Rachel (2010). "Most ancient Hebrew biblical inscription deciphered". [2] 7 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved 15 June 2011.
- ^ a b c Shanks, Hershel (2010). "Oldest Hebrew Inscription Discovered in Israelite Fort on Philistine Border". Biblical Archaeology Review 36 (2): 51–6. [3] 29 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av Blau, Joshua (2010). Phonology and Morphology of Biblical Hebrew. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 1-57506-129-5.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n Yardeni, Ada (1997). The Book of Hebrew Script. Jerusalem: Carta. ISBN 965-220-369-6.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Tov, Emanuel (1992). Textual Criticism of the Hebrew Bible. Minneapolis: Augsburg Fortress. ISBN 978-0-8006-3429-2.
- ^ Frank, Yitzhak (2003). Grammar for Gemara and Targum Onkelos. Jerusalem, Israel: Ariel United Israel Institutes. ISBN 1-58330-606-4.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Rendsburg, Gary A. (1997), "Ancient Hebrew Phonology", in Kaye, Alan, Phonologies of Asia and Africa, Eisenbrauns, pp. 65–83, ISBN 1-57506-019-1
- ^ Dolgopolsky, Aron (1999). From Proto-Semitic to Hebrew. Milan: Centro Studi Camito-Semitici di Milano.
- ^ Çıkış 15
- ^ Hakimler 5
- ^ Rendsburg, Gary A. (1999), "Notes on Israelian Hebrew (I)", in Avishur, Yitzhak Avishur; Deutsch, Robert, Michael: Historical, Epigraphical and Biblical Studies in Honor of Prof. Michael Heltzer, Tel Aviv: Archaeological Center Publications, pp. 255–258
- ^ a b c d Ben-Ḥayyim, Ze'ev (2000). A Grammar of Samaritan Hebrew. Jerusalem: The Hebrew University Magnes Press. ISBN 1-57506-047-7.
- ^ Hanson, K. C. (2011). "The Gezer Almanac". [4] 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ a b Sperber, Alexander (1959). A Grammar of Masoretic Hebrew. Copenhagen: Ejnar Munksgaard.
- ^ Jobes, Karen H.; Silva, Moises (2001). Invitation to the Septuagint. Paternoster Press. ISBN 1-84227-061-3. [5] 21 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Yeivin, Israel (1980). Introduction to the Tiberian Masorah. Scholars Press. ISBN 0-89130-373-1.
- ^ Steinberg, David (2010). History of the Ancient and Modern Hebrew Language "History of the Ancient and Modern Hebrew Language". History of the Ancient and Modern Hebrew Language 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ a b c d e Janssens, Gerard (1982). "Studies in Hebrew historical linguistics based on Origen's Secunda". Orientalia Gandensia (Uitgeverij Peeters) 9. ISBN 2-8017-0189-0.
Dış bağlantılar
- İbrani dilinin tarihi
- History of the Ancient and Modern Hebrew Language22 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., David Steinberg
- Biblical Hebrew Poetry and Word Play – Reconstructing the Original Oral, Aural and Visual Experience6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Short History of the Hebrew Language 23 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Chaim Rabin
- Ahit İbranicesi kaynakları
- Resources for the Study of Biblical Hebrew 4 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Prof. E. Ben Zvi, University of Alberta
- Brown–Driver–Briggs Hebrew Lexicon – with an appendix containg the Biblical Aramaic (Wikisource)
- Dilbilgisi, söz dağarcığı ve yazım
- The Handy-Dandy Hebrew Grammar Chart 15 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Prof. Shawn Madden, Southeastern Baptist Theological Seminary.
- Basic Biblical Hebrew Grammar (introductory) 8 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Learn to write the Biblical Hebrew characters 8 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The Alphabet of Biblical Hebrew15 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
