Kusurluluk

Makale serilerinden
Ceza hukuku
Genel kavramlar Suç Kabahat Teşebbüs Ceza Kast Taksir Kanunilik Hukuka aykırılık Kusur Haksız fiil Haksız tahrik Meşru müdafaa İhmali suç
Ceza sorumluluğun kapsamı Şerik Azmettirme Yardım etme Doğrudan faillik İştirak İçtima Başkasının fiilinden sorumluluk Yasal yükümlülük
Uluslararası suçlar Soykırım İnsan kaçakçılığı İnsan ticareti Savaş suçu Terörizm
Kişilere karşı suçlar Hayata Karşı Suçlar Kasten öldürme İntihara yönlendirme Vücut Dokunulmazlığına Karşı Suçlar Yaralama İnsan üzerinde deney Organ veya doku ticareti İşkence ve Eziyet İşkence Zulüm Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar Cinsel saldırı Çocukların cinsel istismarı Reşit olmayanla cinsel ilişki Cinsel istismar Hürriyete Karşı Suçlar Tehdit Şantaj Cebir Adam kaçırma ve alıkoyma suçu Özel hayatın gizliliğini ihlal suçu Konut dokunulmazlığının ihlali suçu Hakkı olmayan yere tecavüz suçu Şerefe Karşı Suçlar Hakaret İftira Malvarlığına Karşı Suçlar Hırsızlık Yağma (Gasp) Kundaklama Mala zarar verme Dolandırıcılık Nitelikli dolandırıcılık Sebepsiz zenginleşme İntihal
Topluma karşı suçlar Kamu Güvenine Karşı Suçlar Parada sahtecilik Resmî evrakta sahtecilik Sahte resmî evrak düzenlemek Genel Ahlaka Karşı Suçlar Müstehcenlik Fuhuş Kaçakçılık Kumar oynama ve oynatma suçu Uyuşturucu madde kullanma ve satma suçu Ekonomi, Fikri, Sanayi ve Ticarete İlişkin Suçlar Tefecilik Kaçakçılık Para aklama Karaborsacılık İhaleye fesat karıştırma Karşılıksız çek düzenleme Hileli ve taksirli iflas Marka hakkını ihlal Sebepsiz zenginleşme İntihal
Millete ve devlete karşı suçlar Kamu İdaresinin Güvenilirliğine ve İşleyişine Karşı Suçlar Zimmete geçirme İrtikap Rüşvet Görevi kötüye kullanma Vergi kaçırma İzinsiz define arama Adliyeye Karşı Suçlar İftira Yalan yere yemin Suçluyu kayırma Devletin Egemenlik Alametlerine ve Organlarının Saygınlığına Karşı Suçlar Cumhurbaşkanına hakaret Türklüğü, Cumhuriyeti, Devletin kurum ve organlarını aşağılama Devletin Güvenliğine Karşı Suçlar Devletin birliğini ve ülke bütünlüğünü bozmak Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar Anayasayı ihlâl Milli Savunmaya Karşı Suçlar Halkı askerlikten soğutma Diğer Vatana ihanet

Kusur, hukuki bir terim olarak failin haksızlık teşkil ettiğini bildiği halde bir fiili işlemesi sonucu doğan hukuki sorumluluğu ve kınanabilirliğini ifade eder. Temel ilke, bir sanığın eylemlerinin neden olabileceği zararı öngörebilmesi ve dolayısıyla bu tür eylemlerden kaçınmayı amaçlaması gerektiğidir.

Günümüzde Anglosakson hukukunun bir parçasını oluşturan Amerika Birleşik Devletleri'nde, 2005 yılına kadar yürürlükte olan 765 sayılı Türk Ceza Kanunu'na hakim olan klasik suç teorisinde^[1] kusurluluk suçun objektif bir unsuru olarak kabul edilir. Bu teoride fail, hukuka aykırılık teşkil eden tipik bir fili kasten ya da taksirle işleyerek suçun unsurlarını oluşturur. Kast ve taksir, suçun manevi unsurunu ifade eden mens rea kavramı altında ele alınır.^[1]

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'nda benimsenen amaçsal suç teorisinde^[1] ise kusurluluk suçun unsurlarına dahil değildir. Bu teoriye göre kusurluluk, ancak suçun unsurları oluştuktan sonra failin kınanabilirliğinin değerlendirilmesi için önem kazanmaktadır. Klasik teoride kusurlu olmayan bir kimsenin işlediği fiil suç olarak değerlendirilemezken amaçsal teoride suçun unsurları gerçekleşmişse bile kusur yeteneği olmayan failin cezai sorumluluğu da söz konusu olmaz.

İradi olmayan bir fiil ise zaten suç olarak kabul edilip cezalandırılamamaktadır.^[2] Sanığın arabasını çarparak bir kişiyi yaraladığı Hill V. Baxter (1958) davasında^[3] fail, eyleminin iradi olmadığını savunmaktaydı. Ancak yargıç, araç kullanırken uykululuk veya uyuşukluğun iradeden bağımsız olmadığına kanaat getirdiğinden dolayı suçun objektif unsurlarının oluştuğu kabul edilmiş ve kusurluluk yargısı gerçekleşmiştir.

Kusur yeteneği, kişinin doğruyu yanlıştan, haklıyı haksızdan ayırabilme ve buna göre davranabilme kabiliyetidir. Ceza hukukunda da ancak kusur yeteneğine sahip birinin kusurlu davranabilmesi, bu davranışından olayı kınanabilmesi ve haksız fiilin kendisine isnat edilebilmesi söz konusudur. Aklen sağlam ve fizyolojik olarak gelişmiş insanların kusur yeteneğine sahip olduğu karinesi geçerlidir. Bu karinenin aksinin söz konusu olduğu durumları ise ceza kanunları gösterir.

Ceza hukukunda yaş, kişinin kusurluluğunu etkileyen önemli bir faktördür. Yaşın küçüklüğü kusur yeteneğini azaltan bir sebepken kişinin olgunlaştıkça davranışın haksızlık teşkil ettiğini algılama yeteneğinin artması nedenle ceza hukuku sistemleri, yaş gruplarına göre farklı değerlendirme kriterleri benimsemiştir. Endonezya,^[4] Sudan^[5] ve Türkiye'de^[6] 12 yaşını doldurana kadar mutlak sorumsuzluk devam eder ve çocuk işlediği fiil suç olsa da bundan dolayı kusurlu sayılmaz.^[a] Bu yaşı doldurmuş ancak hâlâ tam cezai sorumluluğa sahip olmayan çocuğun algılama ve hareketlerini yönlendirme yeteneği genel olarak değil, işlediği suç bakımından tespit edilir.^[6] Hindistan,^[b] Katar^[7] ve Tayland'da^[7] bu yaş 7 iken Azerbaycan,^[8] Ermenistan,^[9] İtalya^[10] ve Vietnam'da^[7] 14; Finlandiya,^[11] İzlanda,^[12] İsveç^[12] ve İsviçre'de^[c] 15; Arjantin,^[13] Doğu Timor,^[7] Portekiz^[14] ve Romanya'da 16^[d] ve Lüksemburg'da 18'dir.^[15]

İtalyan Ceza Kanunu'nun 96. maddesi ise suçu işlediği sırada engeli nedeniyle anlama ve isteme yeteneği bulunmayan sağır^[e] kimse işlediği suçtan dolayı kusurlu sayılmamakta, eğer işitme yeteneği az ise cezası da bu oranda indirilmektedir. Sağır-dilsiz bir kişinin hakaret (art. 594 c.p.) ve tehdit (art. 612 c.p.) suçlarından yargılandığı bir davada ön duruşma hâkimi (GUP) [it] "sanığın sağır ve dilsiz olması sebebiyle ses çıkaramadığı ve durumunun hakaret etme fiiliyle bağdaşamadığı gerekçesiyle (bahsi geçen) suçu işleyemeyeceğini" belirtmiş ve dava açılmasına yer olmadığına hükmetmiştir. Buna karşın davacının avukatı, sanığın beş yaşından beri sağır olmasına rağmen yüksek yoğunlukta, anlamlı ve hakaret içeren sözcüklerin anlaşılmasını sağlayacak şekilde bağırma ve mırıldanma gibi boğuk sesler çıkarabildiğini savunarak Yargıtay'a başvurmuştur.^[16] Yargıtay ise verdiği kararda dilsiz sanığın çıkardığı boğuk seslerin ne anlama geldiğinin zor anlaşılması nedeniyle hakaret suçundan mahkûm edilmesini engellediğini belirtmiş ve ön duruşma hâkiminin dava açılmasına gerek olmadığına dair kararını bozmamıştır.^[17]

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'nda ise sağır birinin engelinin zorunlu olarak ceza indirimi sebebi olabilmesi için, bunun doğuştan veya küçük yaşta meydana gelmiş olması gerekir.^[f] Gerekçesi olarak doğuştan sağır olan birinin konuşma yeteneğiyle beraber algılama yeteneğinin de yeterince gelişmemesi olarak gösterilmiştir.^[18]

1930 tarihli İtalyan Ceza Kanunu, kusur yeteneği anlama ve isteme kabiliyeti olarak tanımlamıştır. Kişiler akıl hastalığı denen bazı bozukluklar nedeniyle davranışlarının hukuki anlam ve sonuçlarını kavrayabilme kabiliyetlerinden veya davranışlarını hukuk düzeninin gerektirdiği şekilde yönlendirme yeteneğinden yoksun olabilmektedir.^[2] Karşılaştırmalı hukukta da akıl hastalığının irade yeteneği üzerindeki etkisi birçok ülkenin mevzuatında benzer şekilde kabul görmüşken bu hastalıkların ele alınışı üzerinde farklılıklar tespit edilebilmektedir.^[19] Türk Ceza Kanunu 32. maddesinde, fiili işlediği zamandaki akıl hastalığı sebebiyle, işledikleri fiilin hukuken karşılığını ve neticesini algılayamayan ve davranışlarını yönlendirme kabiliyeti önemli derecede azalmış kişilere ceza verilmez. Bu kişiler hakkında güvenlik tedbiri hükümleri uygulanır. Akıl hastalığının fiilden sonra ortaya çıkması ise muhakeme hukukunu ilgilendiren bir mesele olarak nitelendirilmiştir.

İtalyan Ceza Kanunu'nda zihinsel kusur tam ve kısmî olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Türk Ceza Kanunu'na benzer şekilde hastalığı nedeniyle anlama veya irade yeteneğinden yoksun bir ruh halinde olan kimseye suçun isnat edilemeyeceği öngörülmüş, akıl hastalığının bulunup bulunmadığında esas alınacak zaman aralığının fiilin işlendiği an olduğu belirtilmiştir. Bir sonraki maddede ise fiilin işlendiği andaki hastalığı nedeniyle anlama veya irade yeteneğini büyük ölçüde azaltacak veya hariç tutmayacak bir ruh halinde bulunan kişinin işlenen suçtan sorumlu tutulacağını ancak cezanın hastalığı oranında azaltılacağını belirtmiş ve 222. maddesinde de uygulanacak güvenlik tedbirlerine değinilmiştir.^[20]

Bazı savunmalar, sanığın eyleminin istem dışı niteliğini göstererek kusur bulunmadığını savunur. Bu tip savunmalarda sarhoşluk veya cinnet gibi durumlarda kişinin zihinsel kontrol veya farkındalık eksikliğini ortaya koyarak çalışılır. Alkol veya uyuşturucu madde etkisi gibi geçici nedenlerde akıl hastalığı gibi devamlılık arz eden durum söz konusu olmayıp, algılama ve isteme yeteneğinin geçici olarak ortadan kalması ya da zayıflaması söz konusudur. Yeni doğum yapmış kadının psikolojik durumu da geçici neden olarak kabul edilebilir.

Sarhoşluğun bir savunma olarak kullanılması, sarhoşluğun istemli mi istemsiz mi olduğuna bağlıdır. İrade dışı alınan alkol ve uyuşturucu maddenin etkisi alında iken işlenen suçlar bakımından kanun hükümleri açıktır. Kişinin kast veya taksir olmadan sebebiyet verdiği durumlarda failin cezai sorumluluğu yoktur. Kara Avrupası hukuk sistemini benimsemiş ülkelerde kişinin iradi olarak geçici nedeni meydana getirdiği durumlarda kişi, suç işleme kastı olmasa bile kusur yeteneği varmış gibi cezalandırılabilir.

Anglosakson hukuk sistemi ise kişinin kusurlu sayılabilmesi için kast unsurunu temel kast (İngilizce: basic/general intent) ve özel kast (İngilizce: specific intent) olmak üzere ikiye ayırır. Temel kast durumlarında kişinin fiili icra etmesi kusurlu sayılması için yeterliyken özel kast durumlarında ise failin belirli bir amacı gerçekleştirmek için kasti olarak hareket etmesi gerekir. Gönüllü sarhoşluk durumunda, Kara Avrupası hukuk sisteminde olduğu gibi, kişi işlediği temel kast suçundan cezai sorumluluğa tabidir.^[21] 1861 tarihli Kişilere Karşı Suçlar Kanunu'nun 18. maddesi, belirli bir amaca ağır bedensel zarar verme veya yaralama suçunu özel kast suçu olarak tanımlar. Aynı kanunun 20. maddesi, kişinin belirli bir kastla hareket ettiği kanıtlanamazsa, suça temel kast gerektiren bir suç muamelesi yapılacağını belirtir. Böylelikle ağır bedensel zarar verme suçu özel kast suçu olarak kabul edilirken, herhangi bir kastı olmadan ağır yaralamaya sebebiyet verildiği durumlar da temel kast suçu olarak değerlendirilir.^[21] Kişinin geçici olarak sarhoş olduğu durumlarda bile işlediği ağır yaralama suçu için cezai sorumluluğa sahip olduğu öngörülerek ağır yaralanan mağdur için hakkaniyet sağlanmaya çalışılmıştır.

Anglosakson hukukunda örneklerine karşılaşılan gidişatı belli olmayan durumlardan birinin söz konusu olduğu 1983 tarihli Winzar v Chief Constable of Kent davasında sanık, sağlığından endişe eden arkadaşı tarafından hastaneye götürülmüş fakat hasta değil de yarı baygın bir şekilde sarhoş olduğu anlaşılınca taburcu edilmiştir. Evine dönemeyecek kadar alkollü olan sanık, sarhoşluk ve düzeni bozma suçlarından sorumlu tutulmuştur. Suçu işlemeye yönelik bir kastı olmamasına rağmen sanık "gidişatı belli olmayan bir durum"dan ötürü kusurlu bulunmuş ve sanığın cezai sorumluluğunun varlığı kabul edilmiştir.^[22]

Gidişatı belli olmayan duruma ait bir başka Anglosakson örneği sanığın Birleşik Krallık'a giren bir Fransız vatandaşı olduğu 1933 tarihli R v Larsonneur davasıdır. Sanık Larsonneur, ülkeye girdikten sonra bir Britanya vatandaşla evlenmeye çalışmış ve bu evlilik gerçekleştiğinde bir daha mahrum bırakılmayacağı Britanya vatandaşlığını kazanmış olacaktı.^[22] Ancak evlilik talebi reddedilen Larsonneur, Birleşik Krallık'taki kalma izninin süresini doldurduğu 22 Mart'ta, bir rahip bulup kendisini George Drayton adlı şahısla evlendirmek amacıyla Özgür İrlanda Devleti'ne gitti. Hiçbir rahip bulamayıp amacına ulaşamayan Larsonneur'e İrlanda polisi ülkeden ayrılması için 17 Nisan'a kadar süre verdi. Larsonneur yine ayrılmadı ve 20 Nisan'da İrlanda polisi tarafından gözaltına alınan Larsonneur, İrlanda polisi tarafından geldiği yere, Birleşik Krallık'a geri gönderildi. Ülkeye giriş izni verilmeyen bir yabancı olarak ülkede bulunduğu için Yabancılar Yasası uyarınca mahkûm edilmesi, Britanya'ya kendi rızası dışında zorla geri gönderilmesinin ortak hukuk sistemi kusurluluk yargısında önemi olup olmadığı sorusunu gündeme getirmiştir.

Hukuka aykırı bağlayıcı emir, zorunluluk hâli, cebir ve şiddet, korkutma ve tehdit, haksız tahrik, sınırın aşılması veya hata sebebiyle hukukun gereğini yapmakta zorlanan fail, bu nedenlerin varlığı halinde işlediği fiilin haksızlık teşkil ettiğini algılamamaktadır. Bu özellikleri itibarıyla da kusurluluğu etkileyen sebepleri failin cezasında indirim yapılmasını gerektirebileceği gibi, cezalandırılmasını da engelleyebilir.