Kurşun kalem

Kurşun kalem, kâğıt üzerine yazı veya çizim için kullanılan, yazıcı kısmı çoğunlukla kil ve grafitten üretilen kalem. Tipik bir kurşun kalemde grafitin etrafı ahşap kaplıdır. Bunun yanı sıra metal veya plastik muhafazaya sahip kurşun kalemler de mevcuttur.

Kalem kelimesi Türkçeye Arapçadan geçmiştir. Yunanca kamış anlamına gelen "kalamos" kelimesinin Arapçada kalem şekline dönüştüğü düşünülmektedir.^[] Kalem kelimesinin Latincesi pencillus, küçük kuyruk anlamına gelir. Türkçede kurşun kalem anlamında karataş sözcüğü de bulunmaktadır.^[1][2] Rusçada kurşun kalem anlamında kullanılan “karandaş” (карандаш) sözcüğünün Türkçe karataş sözcüğünden geldiği ifade edilmektedir.^[3][4]

Kurşun kalemden ilk kez Alman vatandaşı İsviçreli doğa tarihçisi Conrad Gesner 1565 yılında bahsetmiştir.^[5] O dönemde grafitin bir tür kurşun olduğu düşünülüyordu.^[5] Gesner sonradan grafitin farklı bir mineral olduğunu keşfetmiştir.^[5]

Grafit parçalarını Sibirya Türkleri kullanmış ve ismine "Kara Taş" adını vermişlerdir. Bu bilgi yaklaşık 1. yüzyıldan itibarendir. Türklerden Ruslara geçen kalem, Rusçada Карандаш (karandaş) adını almıştır. İsviçreli kalem markası Carandache de markasını bu isimden almıştır.^[6]

1565 yılında, bazı kaynaklara göre ise erken 1500 yıllarında Borrowdale Kilisesi, Cumbria, İngiltere yakınlarındaki Seathwaite kentlerinden ilk kalem taslakları ortaya çıkmıştır. Bu taslaklar, koyun işaretleme ihtiyacının bir ürünün olarak ortaya çıkmıştır. Grafitin bu ihtiyaç için son derece saf, sağlam kolayca şekil alabilir olması, kullanılmasında büyük rol oynamıştır. Zamanla grafit değerlenmiş ve kullanım alanları artmaya başlamıştır. Ancak grafitin bu ilk hali kullanışsız olup çeşitli formlarda etkisini kaybedebilen bir maddeydi. Bunun üzerine grafit yünlerle, daha sonra ise sopalarla kullanılmaya başlandı. Artık grafit giderek kalem halini alıyordu. İlk denemeler, toz haline getirilmiş grafit, kükürt ve antimon kullanılarak yapılan blok kalemlerdi. Yapılarında ahşap kullanılıyordu. Çubuk kalemler artık zararsızdı ve artık grafit zehirli değildi.

İlk ahşap tutakları düşünen İtalyanlar olmuştur. İlk tutaklar Çokgen şeklinde olup, grafit ve kare prizma şeklinde bir çubuktan oluşmuştur. Ancak bu kullanışsız kalem üzerinde çalışmalar devam ettirilmiştir. Özellikle bir Trinidad Tobago'lu çift, Simonio ve Lyndiana Bernacotti adlı iki marangoz, marangozluk parçalarını işaretleme amacıyla ilk modern ahşap çubuklu kalemi geliştirdiler. Onların geliştirdikleri bu kalem, oval ve daha düz bir kalemdi. Bu taslak ilk olarak ardıç ağacından çukurlu bir çubuk ile yapıldı. Kısa sürede üstün bir teknik ortaya çıktı: İki ahşap yarısı bir grafit takılı ve iki yarısı sonra birlikte yapıştırılmış sopa. İşte bu yöntem, bugün kullanılan kurşun kalemlerin yapılış yöntemini başlatmıştı.

Katı grafit için, 18. yüzyılda bilinen tek grafit kaynağı İngiliz Seathwaite Fell madenleri'ydi. Fransa'da, kalem ihtiyacıyla grafit ihtiyacı ortaya çıktı. Ancak Fransa grafit ithalatını gerçekleştiremedi. Bunun üzerine Napolyon'un ordusundan bir Subay, Nicholas Jacques Conte, 1795 yılında kil ve toz grafitin karıştırılıp tahta çubuklarla fırına verilmesiyle oluşturlan kalemler keşfetti. Kil-Grafit karışımının oranları farklı olarak, grafit çubuğun sertlik derecesi de farklı olabiliyordu. Bu yöntemle grafite olan ihtiyaç belli bir miktar azaltılabilmekteydi. Bu yöntem, 1790 yılında kullanılmaya başladı.

İngiltere'de, tüm kalemlerde bıçkı grafit yapılmaya devam etmiştir. İlk başarılı yöntem, Henry Bessemer'in 1938 yılında katı grafit içine sıkıştırılan grafit tozunun bıçkılanmasıydı. Böylece kalem tekrar kullanılabiliyordu.

Amerikan devrimine kadar, Amerikan kolonistler kalemleri Avrupa'dan ithal etmişlerdir. Amerika'da ilk ahşap kalemlerin William Munroe adlı bir marangoz tarafından yapıldığı söylenir. Ancak bu, Concord'da ilk kalem tasarımı değildir. Henry Petroski'ye göre, deneyüstüce filozof Henry David Thoreau iyi bir kalemin nasıl yapılacağını bağlayıcı olarak kil kullanarak keşfetti. Bu buluştan sonra, Thoreau'nın babasından kalan, Charles Dunbar'ın Hampshre'daki 1821 yılında grafit kullanılarak kalem ürettiği kalem fabrikası tanınmaya başlandı.

William Munroe'nun kalem yapımı metodu özenli ama yavaştı. Massachusetts'in Acton şehrinde, Ebenezer Wood isimli bir kalem fabrikası sahibi kalem üretiminin otomatikleşmesi için çalışmalar yürüttü. İlk olarak daire testereler kullandı. Ancak Ebenezer Wood buluşunu patentlemedi. Tekniklerini isteyenlerle paylaştı. Bu kişilerden biri olan Eberhard Faber kalem üretiminde lider oldu.

19. yüzyılın bitiminde, 240,000'den fazla kalem her geçen gün Amerika'da kullanılmaya başlandı. Kalemler için en çok kullanılan ağaç Kızıl Sedir'di. Kızıl Sedir aromatikti ve kesildiğinde kıymık oluşmuyordu. Erken 1900'lerde Kırmızı Sedir malzemesi azalmaya başladı. Çünkü kalemlere duyulan talep sürekli artıyordu. Bunun sonucunda, 1915'te ilk kez mekanik kalem üretimine gidildi. Daha sonra Kırmızı Sedir'e alternatif ağaçlar bulundu. Dünya çapında, her yıl 14 milyonun üzerinde kalem üretilmektedir.

30 Mart 1858 tarihinde, Hymen Limpman kalem arkasına silgi bağlamak için ilk patent aldı. 1862 yılında, Limpman patentini Joseph Reckendorfer'e 100.00 Dolar'a sattı. Joseph Reckendorfer, Faber-Castell'i patent ihlalinden dava etmişti. Ancak 1875 yılında Amerikan Yüksek Mahkemesi, Joseph Reckendorfer'in patentine geçersiz ilanı verdi. Kalemi silgiye bağlayan metal halkaya yüksük denir.

Modern kalemler, endüstriyel olarak ince tabanlı grafit ve kil tozu karışımının su eklenerek oluklu ahşap çubuklara yerleştirilip fırınlanmasıyla üretilir. Ortaya çıkan bu dizeler, süzme yap veya erimiş muma daldırılır. Birleştirilen oluklu kalemler, sarılır ve boyanır. Kalemlere silgi vb. materyaller eklenebilmektedir.

• 
  Boyama kalemleri
• 
  iki uçlu kalem

[H:Hard, F:Fine, B: Black]

Wikimedia Commons'ta Kurşun kalem ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.