Kumul

Kumullar, rüzgâr tarafından uçurularak bir yerde yığılan ve toplanan kum yükseltileridir. Kumul oluşumu için, ortamda kum'un bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bazı çöl kumulları kilometrelerce uzunlukta ve birkaç yüz metre yükseklikte olabilir. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Kumullar Dünya'da yoğunluklu olarak sıcak ekvator kuşağında bulunurlar ve Venüs'te Mars'ta ve Satürn'ün uydularından Titan'da farklı karışım ve yoğunlukta bulunabilirler.

Kumullar, rüzgâr ve dalga faaliyetleri ile akarsu yataklarında suyun türbülanslı akış gösterdiği yerlerde oluşur. Rüzgârların biriktirmesi ile oluşan kum tepeleri, bir metre ile 200 metre yükseklikte ve birkaç metre ile yüzlerce metre uzunlukta olabilir. Dünya üzerindeki kurak alanların %20 kadarı kumullar ile kaplıdır. (1)

Kumul oluşumu için, ortamda kumun bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bunun dışında, kumulların oluşup şekillenmesinde esas rol rüzgâra aittir. Hakim rüzgâr yönü ve hızları önemlidir. Ayrıca bitki örtüsü, kum kaynağına olan mesafe, zeminin nem içeriği, zeminde yer yer bulunabilen küçük göller ve bataklıklar, zemindeki kayalık çıkıntılar gibi çeşitli tümseklerle çalı ve otsu bitkilerden oluşan engellerin de rolleri bulunur. Kumullar tüm bu etmenlere bağlı olarak farklı şekil ve boyutlarda oluşabilirler. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Rüzgârların kumları yukarı doğru itmesi ile kayma-akma yüzeyleri (slip-face) oluşur. Tepeciklerin arasında bulunan vadi veya çukurlara bolluk denir. Bir kumul alanı çeşitli şekil ve boyutlarda kumullar ile kaplı olabilir. Büyük kumul alanlarına erg denir.

Kumların birleşerek hilal şeklini oluşturduğu büyük ve geniş kumullardır. Rüzgârın tek yönden esmesi ile oluşurlar. Kayma-akma yüzeyi konkav tarafındadır. Dünya üzerindeki en büyük enine kumullar Çin'de bulunan Taklamakan Çölü'nde bulunmaktadır. (3 Kilometre)

Uzantılı kumullar olarak da bilinirler. Kum ya da hafif engebeli kum tepeleridir. Oldukça uzun olabilirler(En fazla 160 kilometre). Bazı küçük tepecikler birleşerek Y şeklindeki birleşik tepeleri oluştururlar. Oluşumlarında rüzgârın birçok yönden esmesi etkilidir. Pahas olarak bilinen bu kumullar, lös tepeleriyle benzerlik gösterebilir. Son Buzul Çağı'nda oluştukları tahmin edilmektedir.

Radyal simetrik şeklinde olan yıldız kumulları, piramidal kum tepeleridir. Çok yönlü rüzgâr rejimlerinin etkili olduğu yerlerde görülür. Üç ya da daha fazla akma-kayma yüzeyi olabilir. Yıldız kumulları yanal yerine, yukarı doğru gelişme gösterir. Hakim olarak Büyük Sahra Çölü’nde bulunurlar. Dünya üzerindeki en uzun yıldız kumulları 500 m uzunluk ile Çin’in güneydoğusundaki Badain Jaran Çölü’nde bulunmaktadır.

Kumların birleşerek yuvarlak oluşturduğu kumul şeklidir. Oval ya da dairesel şekilde olan kubbe kumullarının akma-kayma yüzeyleri genellikle bulunmaz. Yaygın bir tür değildir.

Bitki örtüsünün sınırlı veya toprakların biraz nemli olduğu alanlarda oluşur. Bunlar şapka veya firkete şeklinde bir sıralama gösterebilirler.

Uzunlamasına olarak gelişen Seif tepeleri, kıvrımlı bir yapıya sahiptir Dünya üzerinde birçok farklı türü bulunmaktadır. Çoğunlukla hâkim rüzgâr yönüne paralel uzanarak, büyük olan kumulların parçalanması ile oluşurlar. Sarp ve katı bir görünüme sahip olsa da, yer yer gevşek kumlara rastlanır. Sahra’da yaygın olarak bulunurlar bunlar içerisinde en büyük ve bilinen olanı Arap Yarımadası'nın güneyinin üçte birini kaplayan Rub’al Khali adındaki ergdir.

Rüzgâr yönünün değişmesi durumunda, Seif tepelerinde minyatür barkanlar meydana gelmektedir. Meydana gelen barkanlar uzun süre hâkim olduktan sonra yerini eski forma bırakır. Rüzgârın tek yönden estiği zamanlarda minyatür barkanların arasında korunaklı oluklar oluşur. Uzunlamasına kumullar, kayma-akma yönünün kaynağını rüzgârın kuvvetlice estiği yerden alır.

Uzunlamasına olarak gelişen bir kumul, bazı durumlarda rüzgârın esme durumuna bağlı olarak dik bir şekilde oluşur.

Hakim rüzgârların ters yöne esmesiyle meydana gelir. Bu tepelerin üç çeşidi vardır; Basit, bileşik, karmaşık. Basit tepelerin temel şekli geometriktir. En az kayma-ama yüzeyine sahip olan tepelerdir. Bileşik ve karmaşık tepelerde rüzgârın esme yönü ve şiddeti oldukça etkilidir.

Jeolojide “mega ripple” olarak bilinir. Su akışının etkili olduğu kum veya çakıl yataklarında oluşur. Doğal (nehir ve haliç gibi)ya da yapay (kanallar ve boru hatları gibi)olarak her yerde meydana gelebilir. Bu tepelerin en dikkat çekici özelliği, dalga boyu ve yüksekliğinin bir tren oluşturacak şekilde aynı olmasıdır.

Kumların, dalgalar ve rüzgârlar yardımıyla sıkışıp sertleşmesiyle oluşur. Bu tabakalı kum tepeleri için, Güneybatı Devletleri argo bir terim olan “Slickrock” kullanır. Örneklerine Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Zion National Park da sıkça rastlanır.

Kurak bölgeler dışında kumulların en fazla görüldüğü sahalar kıyı bölgeleridir. Bu bölgedeki kumullara kıyı kumulları denir.

Rüzgâr tarafından plajdan kaldırılan kumullar geride kendileri tutacak herhangi bir engele rastladıkları takdirde orada birikmekte ve tepecikler meydana getirmektedir. Bunların boyutları yani uzunluk ve yükseklikleri çok değişiktir. Serbest olarak oluşan her bir kumulun rüzgâra bakan tarafı az eğimli diğer tarafı fazla eğimlidir. Bu sebeple bir tepenin profilinde belirgin bir disimetri bulunur.

Kıyı kumulları yeni ve eski olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Yeni kumullar ön tarafta bulunurlar. Bunların başlıca özelliği hareket halinde oluşları ve değişikliklere uğramalarıdır. Bazılarının üzerinde yer yer bitkiler bulunmakla birlikte, çoğu çıplaktır ve hepsinde de rüzgârın erozyon ve taşıma faaliyeti kendini kuvvetle gösterir. Bunun sonucu olarak bu tepecikler sık sık yer değiştirirler. Daha doğrusu bunlar ortadan kalkarak biraz ötede yenileri oluşur. Kumulların bazen uçları rüzgârın geldiği tarafından aksine dönük hilaller (barkanlar) şeklini de almaktadır.

Kum tepelerinin canlı yaşamı üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Kum tepeleri farklı yollar ile hareket eder. Rüzgârlara bağlı olarak kum parçacıkları zıplayan bir top gibi değişik yönlere savrulur. Rüzgârın şiddeti artıkça parçacıklar havada çarpışır büyük toz fırtınaları meydana gelir.Kumlar Afrika, Orta Doğu ve Çin’de beşeri yapıları büyük ölçüde etkiler. Bazı yerlerde biriken kumların etrafa dağılmasını önlemek için yolların kenarına çitler yapılır.

• Atalay,İ.,Açıklamalı Türkçe-İngilizce Doğa Bilimleri Sözlüğü.Coğrafya-Ekoloji-Ekosistem : META Basım Matbaacılık Hizmetleri,Bornova, İzmir.
• Atalay,İ.,(2005), Genel Fiziki Coğrafya(5.Baskı),META Basım Matbaacılık,İzmir