İçeriğe atla

Kuş kalçalı dinozorlar

Kuş kalçalı dinozorlar
Yaşadığı dönem aralığı: 200,91-66 myö
Jura dönemi-Senozoyik 
Kuş kalçalı dinozorların fosilleri. Soldan saat yönüne doğru: Heterodontosaurus (Heterodontosauridae), Nipponosaurus (Ornithopoda), Borealopelta (Ankylosauria), Triceratops (Ceratopsia), Stegoceras (Pachycephalosauria) ve Stegosaurus (Stegosauria).
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Animalia
Şube:Chordata
Klad:Dinosauria
Takım:Ornithischia
Seeley, 1888
Alt gruplar
  • Silesauridae? (parafiletik?)
  • Alocodon
  • Chilesaurus?
  • Pisanosaurus?
  • Eocursor
  • Laquintasaura
  • Saphornithischia Madzia vd., 2021[1]
    • Heterodontosauridae
    • Genasauria
Sinonimler
  • Fabrosauridae Galton, 1972
  • Predentata[2] Marsh, 1894
  • Prionodontia Owen, 1874

Kuş kalçalı dinozorlar veya Ornithischia, kuşlarınkini andıran kalça yapılarıyla karakterize edilen ve çoğunlukla otçul dinozorlardan meydana gelen soyu tükenmiş bir klad.[3] Ornithischia veya "kuş kalçalı" kelimesi Eski Yunanca "kuşa ait" anlamına gelen ornith- (ὀρνιθ-) ve "kalça eklemi" anlamına gelen ischion (ἴσχιον), çoğul haliyle ischia kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Ancak kuşlar teropod dinozorlardan olduğu için bu grupla yalnızca uzaktan akrabadır.[3]

Kuş kalçalı dinozorlar, ceratopsialar gibi boynuzlu, Stegosaurlar ve ankylosaurlar, pachycephalosaurlar ve ornithopodlar gibi zırhlı dinozorlarla (Thyreophora) tanınırlar.[3] Bazı kuş kalçalıların sürüler halinde yaşadıklarına dair güçlü kanıtlar vardır.[3][4] Kimi zamanlar bu sürüler yaşa göre ayrılır ve gençler yetişkinlerden ayrılarak kendi sürülerini oluştururlar.[5] Bazılarının derileri kısmen de olsa ipliksi yapılarla (tüy veya tüy benzeri) kaplıydı. Tianyulong,[6] Psittacosaurus[7] ve Kulindadromeus örneklerinde bulunan bu ipliksi yapıların ilkel tüyler olup olmadığı konusu tartışmalıdır.[8]

Tanım

1887'de Harry Seeley, Dinosauria'yı iki klada ayırdı: Ornithischia ve Saurischia. Ornithischia, üyeleri arasında gözlemlenen ortak özelliklerin bolluğu sebebiyle bilimdeki yerini sağlamlaştırmıştır.[3] Kuş benzeri kalçaları ve gaga benzeri ağız yapıları bu takımın en bilindik iki özelliğidir.[3]

"Kuş-kalçalı"

Bu hayvanların pelvisi "opisthopubic" idi yani pubis kemiği iskiyum kemiğine paralel olarak aşağıya ve geriye dönüktü (posterior). (Şekil 1a)[3] Buna ek olarak karnı desteklemek için ilium kemiği ileriye doğru çıkıntı yapıyordu. Bunun aksine, saurischia pelvisi "propubic" idi yani pubis, sürüngen atalarında olduğu gibi başa (anterior) dönüktü (Şekil 1b).[3]

Opisthopubic pelvis, dinozorlarda (kuş kalçalılar, kuşlar ve therizinosauroidlerde) bağımsız olarak en az üç kez evrimleşmiştir.[9] Bazıları opisthopubic pelvisin dördüncü kez Dromaeosauridae kladında evrimleştiğini iddia ediyor ancak bu tartışmalıdır ve kimileri dromaeosauridlerin mezopubik olduğunu iddia ediyor.[9]

Şekil 2 - Heterodontosaurus kafatasını palpebral kemiği (kırmızı), antorbital fenestrası (sarı) ve predentary kemiği (yeşil).[3]

Predentary

Kuş kalçalılar, predentary denilen benzersiz bir kemiğe sahipti (Şekil 2).[3] Bu kemik, alt çenenin önünde yer almaktaydı ve burada dişleri (ana alt çene kemiği) uzatıyordu. Predentary, üst çenedeki premaxilla ile çakışıyordu. İkisi birlikte, bitkileri kesmek için çalışan gaga benzeri bir yapıyı oluşturuyordu.

2017 yılında Baron & Barrett, Chilesaurus'un diğer kuş kalçalılarda görülen predantary kemiğine henüz sahip olmayan, erkenden farklılaşmış bir kuş kalçalı olabileceğini önermiştir.[10]

Diğer özellikler

  • Kuş kalçalıların boşta kalan premaxilla kemikleri dişsizdi.[3]
  • Kuş kalçalılar, göz yuvasının dışında dar bir "kaş", diğer bir deyişle palpebral kemik geliştirdiler.[3]
  • Kuş kalçalılar, antorbital fenestrayı (göz yuvasının önündeki fenestra) küçültmüş hatta kapatmıştı.[3]
  • Kuş kalçalıların çene eklemleri dişlerle aynı düzlemdeydi bu yüzden çene eklemleri dişlerle aynı anda kapanıyordu.[3]
  • Kuş kalçalıların yanak kısmında yer alan "yaprak şekilli" dişleri vardı.[3]
  • Kuş kalçalıların omurgası, sakrumun üzerindeki tendonların kemikleşmesi nedeniyle pelvis civarında sertleşmiştir. Ek olarak, kuş kalçalıların pelvise iliştirilmiş en az beş sakral omurları vardı.[3]

Sınıflandırma ve sistematik

Aşağıdaki kladogram, Zheng ve meslektaşları tarafından 2009 yılında yapılan bir araştırmanın sonucunda hazırlanmıştır. Heterodontosauridae'nin test edilen tüm üyeleri bir politomi oluşturur.[11]

Ornithischia

Pisanosaurus

Heterodontosauridae

Genasauria
Thyreophora

Lesothosaurus

Scutellosaurus

Emausaurus

Scelidosaurus

Stegosauria

Ankylosauria

Neornithischia

Stormbergia

Agilisaurus

Hexinlusaurus

Cerapoda

Nanosaurus

Hypsilophodon

Jeholosaurus

Yandusaurus

Orodromeus

Zephyrosaurus

Ornithopoda

Marginocephalia

Pachycephalosauria

Ceratopsia

Butler'dan sonra Kladogram, 2011. Ornithopoda Hypsilophodon ve Jeholosaurus ve diğerlerini içerir.[6]

Ornithischia

Pisanosaurus

Heterodontosauridae

Eocursor

Genasauria

Lesothosaurus

Thyreophora

Scutellosaurus

Emausaurus

Scelidosaurus

Stegosauria

Ankylosauria

Neornithischia

Stormbergia

Agilisaurus

Hexinlusaurus

Nanosaurus

Cerapoda

Ornithopoda

Marginocephalia

Pachycephalosauria

Ceratopsia

Kaynakça

  1. ^ Madzia, D.; Arbour, V.M.; Boyd, C.A.; Farke, A.A.; Cruzado-Caballero, P.; Evans, D.C. (2021). "The phylogenetic nomenclature of ornithischian dinosaurs". PeerJ. 9: e12362. doi:10.7717/peerj.12362. PMC 8667728 $2. PMID 34966571. 
  2. ^ Ferigolo, J.; Langer, M. C. (2007). "A Late Triassic dinosauriform from south Brazil and the origin of the ornithischian predentary bone". Historical Biology. 19: 23-33. doi:10.1080/08912960600845767. 
  3. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Fastovsky, David E.; Weishampel, David B. (2012). Dinosaurs: A Concise Natural History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1107276468. 
  4. ^ Qi, Zhao; Barrett, Paul M.; Eberth, David A. (1 Eylül 2007). "Social Behaviour and Mass Mortality in the Basal Ceratopsian Dinosaur Psittacosaurus (early Cretaceous, People's Republic of China)". Palaeontology (İngilizce). 50 (5): 1023-1029. doi:10.1111/j.1475-4983.2007.00709.x. ISSN 1475-4983. 
  5. ^ Zhao, Q. (2013). "Juvenile-only clusters and behaviour of the Early Cretaceous dinosaur Psittacosaurus". Acta Palaeontologica Polonica. doi:10.4202/app.2012.0128. 
  6. ^ a b Richard J. Butler, Jin Liyong, Chen Jun, Pascal Godefroit (May 2011). "The postcranial osteology and phylogenetic position of the small ornithischian dinosaur Changchunsaurus parvus from the Quantou Formation (Cretaceous: Aptian–Cenomanian) of Jilin Province, north-eastern China". Palaeontology. 54 (3): 667-683. doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01046.x. 
  7. ^ Mayr, Gerald; Peters, Stefan D.; Plodowski, Gerhard; Vogel, Olaf (1 Ağustos 2002). "Bristle-like integumentary structures at the tail of the horned dinosaur Psittacosaurus". Naturwissenschaften (İngilizce). 89 (8): 361-365. doi:10.1007/s00114-002-0339-6. ISSN 0028-1042. PMID 12435037. 
  8. ^ Godefroit, P.; Sinitsa, S.M.; Dhouailly, D.; Bolotsky, Y.L.; Sizov, A.V.; McNamara, M.E.; Benton, M.J.; Spagna, P. (2014). "A Jurassic ornithischian dinosaur from Siberia with both feathers and scales" (PDF). Science. 345 (6195): 451-455. doi:10.1126/science.1253351. hdl:1983/a7ae6dfb-55bf-4ca4-bd8b-a5ea5f323103. PMID 25061209. 9 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2016. 
  9. ^ a b Currie, Philip J.; Padian, Kevin (6 Ekim 1997). Encyclopedia of Dinosaurs (İngilizce). Academic Press. ss. 537-538. ISBN 9780080494746. 
  10. ^ Baron, Matthew G.; Barrett, Paul M. (2017). "A dinosaur missing-link? Chilesaurus and the early evolution of ornithischian dinosaurs". Biology Letters. 13 (8): 20170220. doi:10.1098/rsbl.2017.0220. PMC 5582101 $2. PMID 28814574. 
  11. ^ Zheng (19 Mart 2009). "An Early Cretaceous heterodontosaurid dinosaur with filamentous integumentary structures". Nature. 458 (7236): 333-336. doi:10.1038/nature07856. PMID 19295609. 
  • Butler, R.J. (2005). "The 'fabrosaurid' ornithischian dinosaurs of the Upper Elliot Formation (Lower Jurassic) of South Africa and Lesotho". Zoological Journal of the Linnean Society. 145 (2): 175-218. doi:10.1111/j.1096-3642.2005.00182.x. 
  • Sereno, P.C. (1986). "Phylogeny of the bird-hipped dinosaurs (order Ornithischia)". National Geographic Research. 2 (2): 234-256. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dinozor</span> Mezozoik Çağa (kuşlar dahil) hâkim olan sauropsid omurgalılar kladı

Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.

<i>Pachycephalosaurus</i>

Pachycephalosaurus Pachycephalosauridae familyasından bir kuş kalçalı dinozor cinsidir. Tip türü, P. wyomingensis, bilinen tek türdür, ancak bazı araştırmacılar Stygimoloch cinsinin ikinci bir tür P. spinifer olduğunu veya P. wyomingensis'in genç bir örneği olduğunu öne sürmektedir. Geç Kretase döneminin Maastrihtiyen çağında, şu anda Batı Kuzey Amerika olan bölgede yaşamıştır. Kalıntıları Montana, Güney Dakota, Wyoming ve Alberta'da bulundu. Tür esas olarak tek bir kafatasından ve birkaç aşırı kalın kafatası çatısından bilinmektedir. Gelecek yıllarda daha eksiksiz fosillerin bulunacağı varsayılmaktadır.

<i>Struthiomimus</i> soyu tükenmiş teropod dinozor cinsi

Struthiomimus, Geç Kretase döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış ornithomimid ailesinden bir dinozor cinsi. Ornithomimidler, dişsiz bir gagaya sahip, uzun bacaklı ve iki ayaklı canlılardı, özetle devekuşu benzeri dinozorlardı. Tip türü, Struthiomimus altus, Dinozor Eyalet Parkı'nda bulunan yaygın küçük dinozorlardan biridir; ilgili fosil alanında sayılarının fazlalığı bu hayvanların saf etoburlardan ziyade otobur veya hepçil olduklarını düşündürür.

<span class="mw-page-title-main">Dinozorların evrimi</span>

Dinozorlar, 232-234 milyon yıl önce orta Triyas devrinin son zamanı olan Ladinyan döneminde arkozorlardan evrildiler. Dinozorlar iyi araştırılmış bir grup olup kafatası alnının üst kemiğinin mevcut olmaması, ön kol ile omuz eklemi arasındaki uzun kol kemiği olan humerus üzerinde deltopektoral aralık çıkıntısının eksikliği gibi birçok özellikler incelenerek tanımlanırlar.

<span class="mw-page-title-main">Ceratopsia</span> kuş kalçalı dinozor kladı

Ceratopsia veya Ceratopia, Kretase döneminde şimdiki Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya'da yaşamış, otçul bir kuş kalçalı dinozor grubudur. Bilinen en eski ceratopsian olan Yinlong downsi, 161,2 ile 155,7 milyon yıl önce yaşamıştır. Son ceratopsian türü olan Triceratops prorsus'un ise, 66 milyon yıl önce meydana gelen Kretase-Tersiyer yok oluşunda soyu tükendi.

<i>Saurischia</i> iki ana dinozor grubundan biri

Saurischia, kuşları (Aves) ve kuşlarla kuş kalçalı dinozorlara göre daha yakın akraba olan tüm dinozorları barındıran iki ana dinozor grubundan biridir.

<span class="mw-page-title-main">Avemetatarsalia</span> arkozor sürüngen kladı

Avemetatarsalia, 1999 yılında Britanyalı paleontolog Michael Benton tarafından, timsahlardan çok kuşlara daha yakın olan tüm taç grubu arkozorlar için oluşturulmuş bir kladdır. Ayrıca Panaves terimi de timsahlardan çok kuşlarla daha yakın akraba olan tüm yaşayan veya soyu tükenmiş hayvanlar için kullanılır. Hemen hemen tüm avemetatarsaliyenler, benzer bir ayrıma sahip Ornithodira alt grubunun üyeleridir. Ornithodira, dinozorların ve teruzorların son ortak atası ve onun soyundan gelenler olarak tanımlanır.

<i>Tianyulong</i> kuş kalçalı dinozor cinsi

Tianyulong heterodontosaurid kuş kalçalı dinozorların bir cinsidir. Tek ve tip türü, kalıntıları Çin'in Batı Liaoning eyaletinin, Jianchang ilçesinde bulunan T. confuciusi türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Coelurosauria</span> dinozor kladı

Coelurosauria, Carnosauria'dan kuşlarla daha yakın akraba olan tüm teropod dinozorları içeren bir kladdır.

<span class="mw-page-title-main">Avetheropoda</span> Coelurosaurları ve carnosaurları içeren dinozor kladı

Avetheropoda veya "kuş teropodlar", Carnosauria ve Coelurosauria kladlarını içeren bir teropod dinozor kladıdır.

<span class="mw-page-title-main">Oviraptorosauria</span> maniraptoran dinozor kladı

Oviraptorosaurlar, Asya ve Kuzey Amerika'nın Kretase döneminden bilinen tüylü, maniraptoran dinozor grubudur. Kısa, gagalı ve papağan benzeri kafatasları ile ayırt edilirler. Boyutları hindi büyüklüğündeki Caudipteryx'ten 8 metre uzunluğunda ve 1,4 ton ağırlığında Gigantoraptor'a kadar değişiyordu. Grup kuşların atalarıyla yakın akrabadır ve pek çok kuş benzeri özelliğe sahiptir. Maryanska vd. (2002) ve Osmólska vd. (2004), ilkel uçamayan kuşları temsil edebileceğini öne sürmüştür. En eksiksiz oviraptorosaur örnekleri Asya'da bulunmuştur. Kuzey Amerika'daki oviraptorosaur fosilleri seyrektir.

<span class="mw-page-title-main">Dracohors</span> arkozor kladı

Dracohors, dinozorları ve silesauridleri içeren dinosauriform arkozorların bir dalıdır. Bilinen en eski dracohortiyen, Orta Triyas döneminin Anisiyen çağında yaklaşık 245 milyon yıl öncesine tarihlenen Asilisaurus'tur. Andrea Cau'ya (2018) göre, dracohortiyenlerin sinapomorfileri şunlardır:

<i>Eodromaeus</i> bazal dinozor cinsi

Eodromaeus, Arjantin'in Geç Triyas döneminde yaşamış, bazal teropod olduğu önerilmiş soyu tükenmiş bir dinozor cinsidir. Bilinen en eski dinozorların çoğu gibi, Kuzeybatı Arjantin'deki Ischigualasto-Villa Unión Havzası'nın Karniyen dönemindeki Ischigualasto Oluşumu'ndan geliyor. Keşfi üzerine, bir bazal sauropodomorf olarak yeniden yorumlanan çağdaş Eoraptor'un yerini alan en eski gerçek teropodlardan biri olduğu iddia edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Ornithomimosauria</span> dinozor kladı

Ornithomimosauria, ornitomimozorlar veya devekuşu dinozorları, günümüz devekuşuna yüzeysel bir benzerlik gösteren theropod dinozorlardır. Laurasia'nın Kretase Dönemi'nden, ayrıca Afrika ve muhtemelen Avustralya'dan hızlı, dz.omnivor veya otçul dinozorlardı. Grup ilk olarak Erken Kretase'de ortaya çıktı ve Geç Kretase'ye kadar varlığını sürdürdü. Grubun ilkel üyeleri arasında kolları 2,4 m uzunluğa ulaşan Nqwebasaurus, Pelecanimimus, Shenzhousaurus, Hexing ve Deinocheirus bulunur. Ornithomimidae ailesinin üyeleri olan daha gelişmiş türler arasında Gallimimus, Struthiomimus ve Ornithomimus bulunur. Paul Sereno gibi bazı paleontologlar, esrarengiz alvarezsauridleri ornithomimosaurların yakın akrabaları olarak kabul eder ve onları Ornithomimoidea üst familyasında bir araya getirir.

<span class="mw-page-title-main">Ceratopsidae</span> kuş kalçalı dinozor familyası

Ceratopsidae, Triceratops, Centrosaurus ve Styracosaurus gibi kuş kalçalı dinozorları içeren bir ceratopsian dinozor familyasıdır. Bilinen tüm türler, Geç Kretase'de yaşamış dört ayaklı otoburlardı. Çin'de yaşamış Sinoceratops dışındaki tüm türler, Geç Kretase'de Laramidia ada kıtasını oluşturan batı Kuzey Amerika'da yaşamıştır. Ceratopsidler, gagalar, çenenin arkasında sıralanan kesme dişleri, gösterişli burun boynuzları ile boyunda geriye ve yukarı uzanan kalkansı yapılar ile ayırt edilir. Familya, Chasmosaurinae ve Centrosaurinae olmak üzere iki alt familyaya ayrılmıştır. Chasmosaurineler genellikle uzun, üçgen kalkanlar ve iyi gelişmiş alın boynuzları ile nitelenir. Centrosaurinelerin iyi gelişmiş burun boynuzları veya burun çıkıntıları, daha kısa ve daha dikdörtgen biçimli kalkanları ve onun üstünde yer alan ayrıntılı dikenleri vardı.

<i>Agilisaurus</i>

Agilisaurus, günümüz Doğu Asya'sının Orta Jura Dönemi'nden bir ornithischian dinozor cinsidir. Yaklaşık 1,2-1,7 m uzunluğunda, 0.6 m yüksekliğinde ve 40 kg ağırlığındadır.

<i>Natovenator</i>

Natovenator, Moğolistan'ın Geç Kretase yaşlı Barun Goyot Oluşumu'ndan bir halszkaraptorine dromaeosaurid dinozor cinsidir. Cins, tek bir tür olan N. polydontus'tan bilinmektedir. Natovenator, bu soy için önerilen yarı sucul yaşam tarzına daha çok kanıt sağlaması nedeniyle halszkaraptorinelerin anlaşılması için çok önemlidir. Bu keşif, halszkaraptorinelerin yarı sucul yaşam biçimlerine 2022 başlarında karşı çıkıldığından önemlidir.

<span class="mw-page-title-main">Ornitopoda</span>

Ornithopoda kuş kalçalı dinozorların bir kladıdır, ornithopod denir, küçük, iki ayaklı koşucu otlayıcılar olarak başladılar ve Kuzey Amerika'yı domine ederek Kretase dünyasındaki en başarılı otçul gruplarından biri haline gelene kadar boyut ve sayı olarak büyüdüler. Başlıca evrimsel avantajları, evcil inek gibi modern memelilerinkine rakip olacak şekilde, kuş olmayan bir dinozor tarafından şimdiye kadar geliştirilen en gelişmiş çiğneme aparatının ilerici gelişimiydi. Diğer tüm kuş olmayan dinozorlarla birlikte Kretase-Paleojen neslinin tükenmesi olayı tarafından silinmeden önce, hadrosauridlerde çeşitlilik ve ekolojik üstünlüklerinin doruğuna ulaştılar. Üyeler, yedi kıtanın hepsinden tanınırlar, ancak genellikle Güney Yarımküre'de nadirdirler.

<span class="mw-page-title-main">Stegosauridae</span> bir dinozor ailesi

Stegosauridae, Stegosauria alt takımı içindeki bir thyreophoran dinozor familyasıdır. Sınıf, Stegosaurus'a Huayangosaurus'tan daha yakın akraba olan tüm dinozor türleri olarak tanımlanır. Bu nedenle "Stegosauridae" adı, iyi temsil edilen cins Stegosaurus'tan alınan kök tabanlı bir addır. Orta Jura'dan Erken Kretase'ye dek uzanan stegosauridlerin fosil kanıtları, Kuzey Amerika, Avrasya ve Afrika'da bulundu.

<span class="mw-page-title-main">Darren Naish</span>

Darren William Naish İngiliz omurgalı paleontoloğu, yazar ve bilim iletişimcisi.