Kral Oidipus (Sofokles)
| Oedipus Rex | |
|---|---|
 Louis Bouwmeester Hollanda yapımı Oedipus Rex, 1896 oyununda Oedipus rolünde | |
| Yazar | Sofokles |
| Koro | Theban Elders |
| Karakterler | |
| Repliği olmayan karakterler | Oedipus'un kızları (Antigone ve Ismene) |
| İlk gösterim | c. 429 BC |
| İlk gösterildiği yer | Dionisos Tiyatrosu, Atina |
| Orijinal dil | Grekçe |
| Oyun serisi | Theban serisi; Antigone, Kral Oedipus ve Oedipus Kolonos'ta |
| Tür | Trajedi |
| Zaman ve mekân | İstefe, Antik Yunan |
Kral Oidipus veya Oedipus Rex, Yunanca "Oedipus Tyrannus" olarak da bilinen Sofokles tarafından yazılan ve MÖ 429'da sahnelenmiş bir Atina trajedisidir.[1] Eski Yunanlılar oyunun ismini Aristo'nun Poetika eserinde de yer aldığı şekliyle yalnız "Oedipus" olarak bilmektedir. Ancak yine Sofokles tarafından yazılan Oedipus Kolonos'ta adlı oyun ile karıştırılmaması amacıyla "Oedipus Tyrannus" yani Tiran Oedipus olarak yeniden adlandırıldığı düşünülmektedir. Antik dönemlerde "tiran" herhangi bir yasaya dayanmaksızın gücü eline alan hükümdarları tanımlamak için kullanılmakla birlikte o dönem toplumlarında olumsuz bir anlam ifade etmemektedir.[2][3][4]
Theban oyunları olarak bilinen ve günümüze kalabilen üç oyun arasından ikinci yazılanıdır. İlk olarak yazılan Antigone'dan yaklaşık on yıl sonra yazılmıştır. Ancak bu üçlemede işlenen konu, kronolojik açıdan Kral Oedipus, Oedipus Kolonos'ta ve en son olarak da Antigone sıralamasıyla gerçekleşir.
Oedipus, şehrin bir önceki kralı olan babasını öldürüp, şehrin girişini koruyan efsane figürün bilmecesini çözerek annesiyle evleneceğine ilişkin kehaneti bilmeden de olsa gerçekleştirerek Thebai kralı olmuştur. Oyunun başlangıcında Kral Oedipus, şehirdeki veba salgınından kurtulabilmek için bir önceki kral Laios'un katilini bulmaya çalışır. Ancak katilin kendisi olduğunun farkında değildir. Oyunun sonunda gerçek ortaya çıktığında, annesi İokaste kendini asarken, Oedipus ise içine düştüğü ensest ve baba katili olma durumu nedeniyle gözlerini oymaktadır.
Aristo, Poetika adlı eserinde trajedi türünü örneklemek için birkaç kez bu esere atıf yapar.[5][6]
Konusu
Oidipus, Apollon tarafından lanetlenmiştir. Onun yazgısında babasını öldürüp annesiyle evlenmek vardır. Bunu öğrenen annesi ve babası onu bebekken ayaklarından bağlatarak bir çobana verirler. Çoban ona acır ve ölüme terkedemez. Çocukları olmayan bir kral ve kraliçeye verir. Oedipus onların çocukları gibi büyür ama Delfi tapınağı kahini bir gün ona yazgısındaki lanetten bahseder. O da bunun gerçekleşmemesi için gerçek anne babası sandığı insanlardan kaçar, ama bu kaçışta gerçek babasını kehanette de geçen üç yol ağzında öldürür.
Thebai'ye gelir. O zamanlar orada Sfenks adında bir canavar halka zor günler yaşatmaktadır. Sorduğu bulmacaları bilemeyenleri acımasızca öldürüyordur. Oidipus Sfenksin karşısına çıkar. Lanetli olmasına rağmen tanrı özelliklerine sahip durumdadır. Akıllı, güçlü, yenilmez vs. durumun yarattığı özelliklerinden dolayı bu durumu kolayca alt edecektir. Bu olay üzerine Oedipus ünlenmiştir ve ülkeye kral seçilmiştir. Laios ölmüş olduğu için dul kalan kraliçe İokaste ile evlenir. Yani farkında olmadan annesiyle bir evlilik yapmış olur. Ama ikisi de bunun farkında değildir. Evlenip dört çocuk sahibi olurlar.
Bütün bu olan bitenden sonra Oedipus Kolonos'a sürülmüş ve orada ölmüştür. Onun son günlerinde yanında sadece kızı Antigone ve İsmene vardır.
Oyunun Özeti[7]
Oyun rahibin, Kral Oidipus'a gelerek şehirde veba salgını olduğunu ve kadınların çocuk doğurmadığını haber vermesiyle başlar. Oidipus her şeyden haberdardır ve eşi İokaste'nin erkek kardeşi Kreon'u Delphoi'ye sebebini öğrenmesi için yollamıştır. O esnada Kreon sahneye girer ve kehaneti söyler. Oidipus'tan önceki kral Laios esrarengiz bir şekilde öldürülmüştür ve Sfenks adlı yaratık şehre zarar verdiği için bu cinayet aydınlatılamamıştır. Oidipus ise Sfenks'in bilmecesini çözerek şehri kurtarmış ve dul kraliçe ile evlenmiştir. Oidipus salgını engellemek için, katili bulacağına söz verir.
Teiresias isimli şehrin kör kahinine danışır ancak kahin ona ilk kehaneti vermek istemese de Oidipus'un ısrarları üzerine katilin Oidipus'un bizzat kendisi olduğunu söyler. Oidipus ise Kreon'un kendisine bir komplo kurduğundan şüphelenir. Teiresias ise Oidipus'a soyu ortaya çıktığında başına bir sürü felaket geleceğini söyler ve çıkar.
İokaste sahneye girer ve Oidipus'a eski kocasının nasıl öldürüldüğünü anlatır. Laios, doğacak çocuğu tarafından üç yollu kavşakta öldürüleceği kehanetini aldığı için; yeni doğan oğullarını ayaklarından bağlanıp ıssız bir yere bırakılması için terk etmesine rağmen, yine de üç yollu kavşakta öldürülmüştür; bu olaydan sadece bir köle kurtulmuştur.
Oidipus duydukları karşısında dehşete düşer çünkü kendisi Korinth Kralı'nın oğlu olmasına rağmen bir gün şölendeki katılımcılardan biri ona evlatlık olduğunu söylemiştir. Bunun üzerine kahinlere danışmış ve onlarda Oidipus'a babasını öldüreceğini ve annesi ile evleneceğini söylediği için o da Korinth'ten ayrılmıştır. Ancak Thebai'ye doğru giderken üç yol ağzında yol kavgasına tutuşmuş ve herkesi öldürmüştür. Köleyi çağırarak gerçekleri açığa çıkarmanın daha iyi olacağına karar verirler.
Sahneye haberci girer ve Korinth Kralı'nın öldüğünü haber verir. Oidipus öz babasının eceliyle ölmesine sevinir. Bunu duyan haberci, Oidipus'a Korinth Kralı'nın onun babası olmadığını, Oidipus'u zamanında Laios'un çobanından aldığını ve çocukları olmayan Korinth Kral ve Kraliçesine bizzat kendisi verdiğini anlatır.
Oidipus, İokaste'ye Laios'un çobanını bulmasını ister ve sahneye Laios'un çobanı girer. Gelen çoban da Korinthos habercisinin hikâyesini korkarak doğrular. Oidipus'u Laios'tan almış; öldürmeye kıyamadığı için de Korinthoslu haberciye vermiştir.
Ve böylece korkunç gerçek açığa çıkar. Oidipus; Laios ve İokaste'nin oğludur ve babasını öldürerek, annesi ile evlenmiştir. Annesi olan karısı İokaste bu durumu reddetmek istese de bilicinin anlattıklarının doğruluğunu reddedemeyip derhal kendisini asar. Bu manzarayı görüp dayanamayan kral karısının kıyafetinin üzerinden aldığı altın iğnelerle gözlerini kör eder. Karısının saraya kendini öldürmek üzere girdiğinden itibaren yaşananları ulaktan öğreniriz. Çünkü bilindiği gibi tragedyalarda ölüm ve benzeri sahneler sahnede gösterilmezler.
Hikâyenin devamı olan diğer oyunlarda anlatıldığı üzere bütün bu olan bitenden sonra Oidipus Kolonos'a sürülmüş ve orada ölmüştür. Onun son günlerinde yanında sadece kızı Antigone vardır.
Thebai Laneti
Oidipus'un bu laneti hakkında birden fazla sebep gösterilir. Bunlardan ilki Oidipus'un soyunun dayandığı Kadmos'tur ve Kadmos'un soyu çeşitli sebeplerle lanetlenmiştir. Bunlardan en önemlisi Harmonia'nın Kolyesi olarak gösterilir.
Yine diğer bir sebep, Oidipus'un babası Laios; Thebai şehri ele geçirildiği dönemde halk tarafından kurtarılarak Pisa Kralı Pelops'un yanına misafir olarak gönderilmiştir. Ancak Laios, misafir edildiği bu evde Pelops'un oğluna aşık olmuş ve onu kaçırarak, tecavüz etmiştir. Bu korkunç eyleminden dolayı Laios ve soyu lanetlenmiştir.
Sfenks'in Sorusu
Sfenks üstü kadın, altı aslan ve kanattan oluşan bir yaratıktır. Sfenks, Hera tarafından şehre gönderilmiştir ve Agora'ya yerleşerek insanlara bilmece sormaktadır. Bilmeceyi bilemeyeni ise korkunç bir şekilde öldürmektedir. Oidipus, üç yol ağzındaki kavgadan sonra Thebai şehrine varır ve Sfenks ile karşılaşır. Sfenks iki bilmece sorar ona:
Kimi zaman iki, kimi zaman üç, kimi zaman dört ayak üstünde yürüyen ve doğal yasalara karşıt olarak en çok ayağı olduğu zaman en güçsüz olan yaratık hangisidir?
Diğer soru şöyleydi;
İki kız kardeştirler, biri ötekisini doğurur ve ikincisi birincisinden doğmadır.
Oidipus ona cevap verir. İlk sorunun cevabı "İnsan"dır, ikinci sorunun cevabı ise "Gece ve Gündüz"dür. Böylece Sfenks, koşarak kendini uçurumdan aşağı atar ve Oidipus, şehri kurtarmış olur.[8]
Kaynakça
- ^ Sofokles içinde Oedipus Rex'in de yer aldığı çeşitli oyunlarla bu tarihte gerçekleşen şenliklerde ikincilik ödülü kazanmış olsa da oyunun yazım tarihi belirsizdir. Oyunun açılışında Theban'da bir veba ortaya çıkması, birçok bilim insanına MÖ 430'da Atina'yı harap eden veba salgınına atıfta bulunulduğunu ve dolayısıyla yapım tarihinin MÖ 429'dan kısa bir süre sonra olduğunu düşündürtür. Örneğin, Knox, Bernard (1956). "The Date of the Oedipus Tyrannus of Sophocles". American Journal of Philology. 77 (2): 133-147. doi:10.2307/292475. JSTOR 292475.
- ^ Bridgewater, William, ed. "tyrant". The Columbia Encyclopedia. Columbia University Press. (1963) p. 2188
- ^ Lloyd-Jones, Hugh. Introduction and trans. Sophocles: Ajax, Electra, Oedipus Tyrannus. By Sophocles. Loeb Classical Library ser. vol. 20. Harvard University Press. 978-0674995574.
- ^ Mulroy, David. trans. “Introduction”. Sophocles, Oedipus Rex. Univ of Wisconsin Press, (2011) 9780299282530. p. xxviii
- ^ Aristotle: Poetics. Edited and translated by St. Halliwell, (Loeb Classical Library), Harvard 1995
- ^ Belfiore, Elizabeth (1992). Tragic Pleasures: Aristotle on Plot and Emotion
. Princeton. s. 176. ISBN 9780691068992. - ^ Oidipus, Sofokles.
- ^ "THEBAİ'Lİ SFENKS BETİMLİ YÜZÜK TAŞI VE VİYANA SANAT TARİHİ MÜZESİ'NDEKİ HEYKEL".
