İçeriğe atla

Koyukonca

Koyukonca
Denaakkenaageʼ
Ana dili olanlarAmerika Birleşik Devletleri (Alaska)
Konuşan sayısı150[1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Denesey
Na-Dene
Eyak-Atabask
Atabask
Kuzey
  • Koyukonca
Yazı sistemiLatin (Kuzey Atabask varyantı)
Dil kodları
ISO 639-2ath
ISO 639-3koy
7: Koyukon coğrafyası

Koyukonca ya da Koyukon dili (kendilerince Denaakkenaageʼ, Dinaakkanaaga,[2] İngilizce Koyukon, Unakhotana), ABD'nin Alaska eyaletinde, Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde, Koyukuk ırmağı ile Yukon ırmağı arasındaki bölgelerde Alaska Atabasklarından Koyukonlar (Denaakkʼe, Dinaak̲'a) tarafından konuşulan Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabaları Holikaçukça ile Değinakçadır. Fransız kökenli Kanadalı bir Cizvit misyoneri olan Jules Jetté'nin 1898'de kaydetmeye başladığı derlemeleri günümüzde Atabask dil araştırmalarında değerli belgelerdir. Hristiyan misyonerlerce misyon okullarında çoğu kez yalnızca dini eğitim verilmiş ve Koyukon öğrenciler İngilizce konuşmaya zorlanmıştır.[3][4] Günümüzde Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2.300 kişilik nüfustan 150 kadarı anadillerini konuşabiliyor.[1]

Diyalektler ve kabileleri

  • Aşağı Koyukonca (İng. Lower Koyukon). Kaltag ve Nulato yörelerinde konuşulur.
  • Merkezî Koyukonca (İng. Central Koyukon). Koyukuk ile Yukon Irmaklarının orta kısımlarında konuşulur.
    • Koyukuk Merkezî Koyukoncası (İng. Central Koyukuk sub-dialect). Huslia, Hughes ve Allakaket yörelerinde konuşulur.
    • Yukon Merkezî Koyukoncası (İng. Central Yukon sub-dialect). Koyukuk, Galena, Ruby ve Kokrines Hills yörelerinde konuşulur.
  • Yukarı Koyukonca (İng. Upper Koyukon). Rampart, Stevens Village ve Manley Hot Springs yörelerinde konuşulur.

1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Koyukon öğrencilerin sayısı :[5]

Okul Bölgesi Anadilini konuşabilenler Konuşamayanlar Toplam öğrenci sayısı
Fairbanks . 12 12
Galena . 52 52
Iditarod . 1 1
Yukon Flats . 10 10
Yukon Koyukuk 9 125 234
Tanana . 34 34
TOPLAM 9 234 243

Örnekler

  • too su
  • łookkʼe balık
  • oonyeeyh Alaska karabalığı (Dallia pectoralis)
  • taameeł balık ağı
  • denaa kişi
  • duhtseedle' ağaç üzerindeki kar
  • henodoltl'eetl totem direği
  • kkun' hutl ağaç çekme kızağı
  • łeekkaa kk'o'tegheslaa kızak köpeklerini sürmeye gidiyorum
  • dleł dağ
  • telele (Merkezî) telege (Aşağı Koyukonca) kaya kartalı

Koyukonca ay adları[6]

  • Benenh Neełkk'aayedelaayee Ocak
  • Telel Zo'ʉ' Şubat
  • Yeggets'e Nen' Loyet Mart
  • Hʉtenh Zo'ʉ' Nisan
  • Benenh Tots'eeyhleyaayee Mayıs
  • Menenh Hʉdenyaaghee Haziran
  • Menenh Tok'eggoyhk'ʉhdelaayee Temmuz
  • Menenh Nok'et'on'dedaaghee Ağustos
  • Nołdlaaghe Noghe' Eylül
  • Benenhdedeteeyee Ekim
  • Sooge Zo'ʉ' Kasım
  • Be'ooz Kkelyee Aralık
  • __ nenh ... ayı
  • zo'ʉ' ay

Örnek metin

KOYUKONCA : Denaakk’e hedohudege’eeh dehoon Denaakk’e hedok’ʉhdeł’eeghenh eslaanh. Denaanonłe ghedehtlne yeł Denaakk’e hedok’ʉhdeł’eeghenh kkaa yeł denaakkenaage’ okko kk’ots’edeneeyh. Saakkaay kkaa Denaakk’e hedohedeleeh.
İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : I am learning our language while I am a teacher. Our elders and our teachers work on our language. Our children are learning our language.[7]

Alıntılar

Rus Alaskası döneminde (1733 - 1867) 1838 yılında ilk kez Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Koyukonların dillerinde Rusça alıntılar az da olsa görülüt:

  • sel (< Rus. соль) 'tuz'
  • gusge (< Rus. кошка) 'kedi'

Ayrıca bakınız

Dip notlar

  1. ^ a b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  2. ^ Jones, Eliza, Comp. Junior Dictionary for Central Koyukon Athabaskan: Dinaakkanaaga Ts'inh Huyoza. Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks, P.O. Box 900111, Fairbanks, AK 99775-0120, 1992
  3. ^ Huntington S. & Reardon J. (1993), Shadows on the Koyukuk: An Alaskan Native's Life along the River. Portland, OR: Alaska Northwest Books
  4. ^ Shannon Michele McNeeley (2009), Seasons out of balance climate change impacts, vulnerability, and sustainable adaptation in Interior Alaska 24 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Fairbanks, Alaska, August 2009
  5. ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010. 
  6. ^ "Native Languages: Months" (PDF). 9 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Eylül 2010. 
  7. ^ Susan Paskvan, Revitalizing and Documenting Denaakk’e (Koyukon Athabascan) 12 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Na-Dene dilleri</span>

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD, Kanada ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

Aşağı Tananaca ya da Aşağı Tanana dili [kendilerince Benhti Kokht’ana Kenaga’; İngilizce Lower Tanana, Tanana, Minto], ABD'nin Alaska eyaletinde içbölgelerdeki Tanana ırmağının (Tthʼituʼ) aşağı kısımlarında Minto (Menhti) ile Nenana yörelerinde yaşayan Aşağı Tananalar tarafından konuşulan Atabask dillerinin Tanana dilleri grubundan yok olma tehlikesindeki Kızılderili dilidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 400 kişilik nüfustan 25 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Guçince</span>

Guçince ya da Guçin dili, ABD'de Alaska eyaletinde ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde Guçinlerin konuştuğu Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Atabaskları</span>

Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta yer alan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına, doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.

<span class="mw-page-title-main">Tanana Nehri</span>

Tanana Nehri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin doğusunda İç Alaska bölgesinde Alaska Atabasklarının coğrafyasında bulunan ve Yukon Nehrine dökülen bir nehir. Uzunluğu 940 km dir. Adını Koyukoncadan alan nehrin adı daha sonraları dilcilerce Tanana dillerine verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Koyukuk, Alaska</span> Alaska, Amerika Birleşik Devletlerinde bir yer

Koyukuk — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Koyukuk Nehrinin Yukon Nehrine döküldüğü yerde ve Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 16.3 km2 olan serbest yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre 101 kişidir. Şehir 1973 yılında kurulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Galena, Alaska</span>

Galena — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde yer alan ve Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 62.1 km2 olan yerleşimin nüfusu 2010 yılına göre 470 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Ruby, Alaska</span> Amerika (Alaska) daki bir şehir

Ruby — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde yer alan bir şehir. Toplam alanı 19,6 km² olan yerleşimin nüfusu 2007 yılına göre 169 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Huslia, Alaska</span>

Huslia — Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Koyukuk Nehri yakınlarında yer alan ve Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 44.5 km² olan yerleşimin nüfusu 2010 yılına göre 275 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Allakaket, Alaska</span>

Allakaket — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Koyukuk Nehri yakınlarında yer alan ve Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 11.2 km2 olan yerleşimin nüfusu 2007 yılına göre 87 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Hughes, Alaska</span>

Allakaket — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Koyukuk Nehri yakınlarında yer alan ve Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 8 km² olan yerleşimin nüfusu 2007 yılına göre 70 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Koyukuk Nehri</span>

Koyukuk Nehri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin orta kuzeyinde İç Alaska bölgesinde Yukon–Koyukuk Census Area sayım ilçesinde Alaska Atabasklarının coğrafyasında bulunan ve Brooks Sıradağlarının güneyinden çıkıp Yukon Nehrine kuzeyden dökülen bir nehir. Uzunluğu 805 km dir. Adı daha sonraları Alaska Atabasklarından Koyukon Kızılderililerine verilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Koyukonlar</span> Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşıyor

Koyukonlar ya da Koyukon Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olsa da animist inanç ve gelenkleri güçlü Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska'daki en büyük Atabask halkı olup, Yukarı, Merkezî ve Aşağı Koyukonlar olmak üzere üç ana lehçe grubuna ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte üstgrup oluşturan Holikaçukça ile Değinakça konuşan Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2.300 kişilik etnik (Denaakkʼe) nüfustan 150 kadarı anadillerini (Denaakkenaageʼ) konuşabiliyor. Alaska'daki diğer Atabaskların aksine Eskimo komşuları olan Yupik ve İnyupiklerin kültüründen oldukça etkilenmişlerdir. Koyukonlarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1838 yılında Yukon Nehri yolundan Nulato'ya gelen Ruslarla olmuştur. Geçmişte Rus-Amerikan Kumpanyası ile Hudson's Bay Company şirketlerindeki Avrupalı kürk tüccarlarıyla yoğun olarak ticaret yaparken, günümüzde daha çok avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

<span class="mw-page-title-main">Alatna, Alaska</span>

Alatna — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde İnyupiklerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 94.4 km² olan yerleşimin nüfusu 2010 yılına göre 37 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Bettles, Alaska</span>

Bettles — Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Toplam alanı 28,3 km2 olan yerleşimin nüfusu 2010 yılına göre 12 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Evansville, Alaska</span>

Evansville — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 28.3 km² olan yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre nüfusu 28 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Tanana, Alaska</span>

Tanana — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Tanana ile Yukon nehirlerin kavşak noktasında Alaska Atabasklarından Koyukonlarca meskun olan bir şehir. Eskiden Clachotin adıyla anılırdı. Toplam alanı 40.3 km² olan yerleşimin nüfusu 2007 yılına göre nüfusu 275 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Aşağı Tananalar</span>

Aşağı Tananalar ya da Aşağı Tanana Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesiyle Fairbanks North Star Borough ilçesinde Tanana nehrinin Yukon Nehri'ne döküldüğü aşağı kısımlarında Tanana kasabasından yukarıki mecralarında ve civarında taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 400 kişilik etnik nüfustan 25 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Kanuti Nehri</span>

Kanuti Nehri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin orta kuzeyinde İç Alaska bölgesinde Yukon–Koyukuk Census Area sayım ilçesinde Koyukonların coğrafyasında bulunan Koyukuk Nehrine dökülen bir nehir. Uzunluğu 282 km dir. Nispeten düz bir havzada aktıktan sonra Allakaket yakınlarında Koyukuk Nehrine karışmadan önce 370 m derinlikteki bir kanyona girer. Nehir havzasının büyük bölümünü Kanuti National Wildlife Refuge kaplar.

Hogatza Nehri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin orta kuzeyinde İç Alaska bölgesinde Yukon–Koyukuk Census Area sayım ilçesinde Koyukonların coğrafyasında bulunan Koyukuk Nehrine dökülen bir nehir. Uzunluğu 190 km dir.