Kopet Dağları

Kopet Dağları, Türkmenistan ile İran arasındaki sınır bölgesinde dağ sırası.

Kuzeybatıda Hazar Denizinden başlayarak güneydoğuda Herirud (Tecen) Irmağına kadar 650 km boyunca uzanır. Türkmenistan sınırları içinde en yüksek nokta başkent Aşgabat'ın güneybatısında kalır (2,940 m). İran tarafındaki en yüksek nokta ise 3,191 m yüksekliğindeki Kuh-ı Kaçan doruğudur.Türkmenistan'ın başkenti Aşgabat, Kopet Dağlarının eteklerinde yer alır.^[1]

Bölgenin göze çarpan ilk özelliği levha tektoniği modeli ile açıklanmaktadır. Prof. Şengör'ün 1990 tarihli makalesine göre İran'ın merkez ve kuzey bloku Avrasya plakasıyla bir çarpışma izi gösterir. Bu açıklamadan yola çıkarak jeologlar Kopet dağı sırası'nın iki büyük tektonik olayla ilişkili olduğunu vurgulamaktadırlar. Öncelikle erken Jura döneminde Paleotethys denizinin kapanmasıyla oluşan Cimmerian kıvrım kuşağı ve akabinde Neotethys'in kapanışıyla başlamış Alpine kıvrım kuşağı bu dağ oluşumunda etkide bulunmuştur. Paleotethys okyanusu kabaca bugünkü merkezi İran blokunu, Avrasya levhasından ayırmaktaydı. Paleotethys'in sütür zonu Kopet dağ sırası ile Alborz dağ sırasına denk gelmektedir. ilk olarak geç Triyas-erken Jura döneminde Cimmerian dağ oluşumu ile kopet dağ sırası havzası Turan platosu'nun güney tarafından çökelmeye başlamıştır. Kopet dağ sırasının evrimi ile ilgili anlayış çok önemlidir, zira Ceyhun nehri havzası ile hazar denizi havzası arasında doğrudan bir bağ kurmaktadır. Mezozoyik boyunca Ceyhun havzası Paleotethys'in kapanmasıyla batma yaşadı. Ceyhun havzası bugün Türkmenistan ve Özbekistan arasındadır ve güneybatıda İran, doğudan Afganistan üzerine genişlemiştir. Bu havza çok yüksek petrol ve doğal gaz potansiyeline sahiptir. bu dağ sırası Alp-Himalaya orojenisinin (dağ oluşumu) kuzey sınırını da belirler ve 600 km'yi aşkın bir hat boyunca türkenistan ve iran'ı ayırır. Jeolojik olarak kıta içi sıradağ hattı olan Kopet dağları yapısal olarak 3 parçaya ayrılmıştır. N90 yönelimli kuzeybatıbatı parçası, Türkmenistan sınırları içinde kalan kuzey kısmı ve N120 yönlü doğu kısmı.^[2]

İran ile Türkmenistan sınırını 600 km'den fazla oluşturan bu dağ sırası Turanid ve Akdeniz iklimsel özelliklerini birleştiren bir bölgedir. Bölgenin oldukça zengin bir flora ve fauna varlığı mevcuttu. Özellikle 332 endemik bitki türüne ev sahipliği yapmıştır. Zambakgiller, gülgiller ve orkidegiller olmak üzere çok sayıda ender türe sahiptir; ancak son yıllarda habitat kaybından ötürü 68 nadir bitki türünün yarısından fazlası yok olmuştur. Kurulan koruma alanları dışında vahşi yaşam büyük zarar görmüştür. özellikle koruma altına alınan ormanlık kesimlerde yaban domuzu, gelincik, çakal, porsuk ve orman faresi gibi türler yaşamaktadır. Kuş, sürüngen ve amfibi varlığı da güçlü olan bölgede çayır kertenkelesi, çayır kuşu, şahin, çaylak, geko, tavşan yılanı ve kara kurbağası ünlü türlerdir. Özellikle bölgeye özgü endemik memeli türleri ciddi anlamda yok oluşla karşı karşıyadır. Bu türler arasında leopar, sakallı keçi ve yaban koyunu sayılmaktadır, doğrudan insan etkisi nedeniyle habitatları daralmıştır. Ormanlık alanların ağaç çeşitleri konusunda ise, 1000-1500 metre arası rakımlarda ufak ölçekli ceviz ağacı varlığına sahiptir. Nemli yamaçlarda orman gelişimi daha fazladır. Genel manzara ise kuraklığa dayanıklı çalılar ve belli tür ağaçlarla domine edilmiştir. Bu türler şunlardır: ardıç, kiraz, çitlembik, geyik dikeni ve efedra.^[3]