Knut Hamsun
Knut Hamsun  | |
|---|---|
 Knut Hamsun (1944) | |
| Doğum | Knud Pedersen 4 Ağustos 1859 Vågå, Gudbrandsdal, Norveç |
| Ölüm | 19 Şubat 1952 (92 yaşında) Grimstad, Nørholm, Norveç |
| Meslek | Yazar, şair, oyun yazarı |
| Milliyet | Norveçli |
| Dönem | 1877-1949 |
| Önemli ödülleri | Nobel Edebiyat Ödülü (1920) |
Etkiledikleri
| |
Etkilendikleri
| |
| Resmî site | |
Knut Hamsun (d. 4 Ağustos 1859, Gudbrandsdal – ö. 19 Şubat 1952, Grimstad), Norveçli yazar ve 1920 yılı Nobel Edebiyat Ödülü sahibi.
Yaşam öyküsü
İlk yılları
Daha sonraları Knut Hamsun adını alacak olan Knud Pedersen, Norveç'in kuzeyinde Gudbrandsdal sınırları içinde Vågå kasabasında doğdu. Bir terzi olan babası, kalabalık ailesini alarak, daha kuzeye, Hamaröy kasabasına göç etti. Babası çalışkan ve işine bağlı olmasına rağmen, ailesini terzilikle zar zor geçindiriyor, üstelik oturdukları yerin sahibi olan rahibe de borçlanıyordu.
Sekiz yaşında iken dayısının isteği üzerine annesiyle babası onu bir rahibin gözetimine verdiler. On dört yaşında, doğduğu kasabaya dönerek bir tüccar yanında tezgahtarlık yaptı. Bir yıl sonra da Tranöy'de daha büyük bir tüccarın yanında kalfalığa başladı. Tüccarın kızına aşık oldu fakat tüccar iflas edince işinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu sıralarda Esrarengiz Adam adında küçük bir aşk romanı yazdı. Bu roman, gezginlik yıllarında tanıştığı bir kitapçı tarafından bastırıldı. Daha sonra bir arkadaşıyla birlikte kibrit, mum gibi ucuz eşyalar satmaya başladı. Bir müddet sonra ayrılmaya karar verdiler ve arkadaşı güneye Knut kuzeye gitti.[1]
İş bulamayınca zanaat öğrenmek amacıyla bir ayakkabıcının yanında çalışmaya başladı.
Bir yıl sonra daha büyük, epik bir eser kaleme aldı. Henrik Ibsen'i okumuştu, onun etkisi altında bulunuyordu. Bir Karşılaşma adındaki bu kitabını da, Bodö'de bir kitapçı yayımladı. Daha sonra bir aşk hikâyesi daha yazdı.
Ailesi kitaplarını okumasına rağmen bir taraftan da çalışmasını istiyorlardı. Onu bir bucak müdürünün yanına yardımcı olarak verdiler. Bu bucak müdürünün zengin bir kütüphanesi vardı. Björnson'un toplu eserlerini okumasına izin verdi. Knut bu heyecanla kitaplara sarıldı ve gözleri bozulana kadar okudu.
Bu kitapların etkisiyle Knut bir kitap daha yazdı fakat yayıncılar basmaya yanaşmadılar. Knut'un bu kitapları bir yayınevinin desteği olmadan basabilmesi için bir zenginin desteği gerekiyordu.[2]
Aradığı kişiyi buldu. Erasmus Zahl adında bir tüccardı bu. Knut ona yazar olmak istediğini söyledi. Son yazdığım hikâye diye başka bir kitap verdi. Tüccar kâğıtlara değil yüzüne baktı Knut'un. Genç Hamsund tüccardan çıkarken kitaplarını yayınlaması için bin kron almıştı bile.
Frida adında bir köy hikâyesi ve şiirler yazmaya başladı. Adını Knut Pederson diye değiştirdi.
Hikâyesini tamamlayınca bir vapur bileti alarak Kopenhag'a gitti. Bir kitapçıya, sonra da Norveçli bir şaire eserlerini kabul ettirme çabaları boşa çıkınca Oslo'ya döndü. Sonra göçebe olarak uzun bir yolculuğa çıktı.
Edebiyatta yükselişi
Parası tükenen Hamsun tekrar aynı tüccarın yolunu tuttu. Tüccar yardımını esirgemedi. Hamsun bu parayla bir oda kiralayıp daha önce yazdığı yazıların pek çoğunu yaktı. Makaleler, hikâyeler yazıyor bunları satmaya çalışıyordu. Parası tekrar tükenince aç kaldı ve bunu romanlaştırdı. Açlık romanı şöhretinin ilk basamağı oldu.
Ciddi ekonomik sıkıntılar çekerken, yol yapımında çalışmaya başladı. Kum ocağında kâtiplik edecek, çekilen kumların hesabını tutacaktı. Zor değildi bu iş. Çalışma ve dinlenme saatlerinde bol bol kitap okuyordu. Müsveddelere şiirler, makaleler karalıyordu. Zamanla bir hatip gibi konuşabildiğini keşfetti işçilerle sohbet ederken. Tanıştığı bir rahip ona konferans vermesini tavsiye etti. Bunun üzerine Gjövik şehrinde bir salon kiralandı. Konferans edebiyat alanında olacaktı.
Konferansı dinlemeye sadece altı kişi geldi. Altı kişiden biri olan bir yazı işleri müdürü konferansı beğendi. Çevreye konferansı övdü. Bir sonraki konferansta dinleyici sayısı bir kişi arttı. Anlaşılan bu yörenin edebiyatla ilgilendiği yoktu. Knut evine geri döndü.
Yirmi bir yaşındaydı ama çalışmaktan ziyade yazmak istiyordu. Noelde bir arkadaşı onu çiftliğine davet etti. Arkadaşının annesi Knut'u çok sevdi ve ona bir rahip olmasını öğütledi. Ama Knut'un Amerika'ya gitmek istediğini öğrenince bu aile, Knut'a yol parası dört yüz kronu borç verdi. O da, hemen İngilizce öğrenmeye koyuldu. Ünlü yazar Björnson'a gidip ondan bir tavsiye mektubu aldı. 1882'de Knut Amerika'ya gitti.
Amerika'da Björnson'un mektubu bir işe yaramamıştı. Burada kimse onu tanımıyordu. Henry Johnson adında bir öğretmenle ahbap olup ondan İngilizce dersleri aldı. Onun kütüphanesini taradı. Özellikle Mark Twain onu etkilemişti. Önceler Norveççe daha sonra da, İngilizce konferanslar hazırladı. Geceli gündüzlü çalışmalardan sonra Minesota'ya geçti ve orada muhasebe işine başladı.
Sağlık problemleri
Arkadaşı Johnson karısıyla bir Avrupa gezisine çıkınca işler Knut'a kaldı. 1884 yazı ile güzü bu şekilde geçti. Bir açık arttırmada yüksek sesle konuşurken göğsünde bir sancı duydu. Öksürük nöbetiyle yere yığıldı. Doktor hızlı ilerleyen verem teşhisi koydu ve ona birkaç aylık ömrü kaldığını söyledi.[3]
Sürpriz iyileşmesi
Knut birkaç ay hasta yattı. Ölürsem Norveç'te gömüleyim diyerek Norveç'e doğru yolculuğa çıktı. Ne kendisinin ne de dostlarının anlayamadıkları bir şekilde yol süresince kendiliğinden iyileşti. Deniz havası iyi gelmişti.
Hastalık sonrası edebiyatı
İsminin Knut Hamsun olması
Norveç'e döndüğünde bir gazete ile anlaştı. Oraya makaleler yollayacak hiç değilse böylece dinlenecekti. Çalışıyor, yazıyordu. 1885'te Mark Twain ile ilgili bir yazısında imzası Knut Hamsund, bir matbaa hatası yüzünden Knut Hamsun şeklinde basıldı. O da düzeltmeye yanaşmadı. O tarihten itibaren ismi böyle kaldı.
Amerika'ya geri dönüş
Norveç'te işinden ayrılınca tekrar aç kaldı. Bu açlığa bir yıl katlandı. Daha sonra, bir zenginin yardımıyla tekrar Amerika'ya döndü (1888).
Amerika'da tramvaylarda biletçilik yaptı. Biletçilik işini becerememişti. Çünkü durakları aklında tutamıyordu. Kitap okumaya daldığı için yolculara haber vermiyordu. Bu yüzden işinden ayrılıp Kuzey Dakota'ya gidip tarlalarda çalıştı.
1887 sonbaharını kapsayan bu çalışmalarda cebinde biraz parayla Amerika'ya ilk geldiğinde kaldığı yerlere döndü. Artık yazmaya başlayabilirdi.
Edebiyata dönüş
Bu sürede Danimarka'ya gitti. Yazmaya azimle başladı.
"Yumruğunu yemedikçe kimsenin bırakıp gitmediği o garip şehir, Kristiania'da aç gezdiğim günlerdeydi. Tavan arasında uyanık yatıyordum. Alt katta bir saatin altıya vurduğunu duydum. Hafif aydınlanmıştı ortalık; insanlar merdivenleri inip çıkmaya başlamışlardı..." diyordu bütün büyülenmişliğiyle.
Kağıtları üst üste yığıyor sürekli yazıyordu. Ne yazdığını iyi biliyordu. Açlık romanıydı bunlar. Yazdığı kısımları Politiken gazetesi yazı işleri müdürlerinden Edvard Brandes'e götürdü. Brandes bu karşılamayı daha sonra şöyle anlatıyordu: "Ondan daha düşkün bir başka insan pek az görmüşümdür. Düşkünlüğü elbisesinin yırtık pırtık olduğundan değildi. Ya o yüzü! Çok uzundu müsveddeler. Kendisine geri veriyordum ki, birdenbire kelebek gözlüğü gerisinde gözlerindeki ifadeyi gördüm."[4]
Behçet Necatigil tarafından dilimize çevrilen Göçebe adlı kitabını elli yaşlarında tamamlamıştır. Üç bölümlük büyük romana yazarın verdiği genel isimdir. İlk kitap Sonbahar Yıldızları altında 1906'da, Hüzünlü Havalar 1909'da, Son Mutluluk 1912'de Göçebe'de toplanmıştır ve yazarın ağzından anlatılmıştır. Bu defa kitabında evliliğin zor temasını işlemeye yönelir.
1920 yılında Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazanmıştır.
Savaş Yılları
Norveç İşgalinden önce başladığı Nazi taraftarlığını ülkesinin işgali sırasında da devam ettirmesiyle ünü ciddi şekilde lekelenmiştir. Hatta 1940 yılında "Almanlar bizim için savaşıyor ve şimdi İngiltere'nin bizim ve tüm tarafsızlar üzerindeki zulmünü eziyor" iddiası da dahil olmak üzere birçok gazete makalesi yazdı. Aldığı Nobel ödülünü 1943 yılında Goebbels'e göndermiştir.[] 1943 yılında Hamsun, Hitler'le görüşmeye davet edildi; Toplantı sırasında Hitler'den Norveç'teki Alman sivil yönetici Josef Terboven'den şikayetçi olması ve tutuklu Norveç vatandaşlarının serbest bırakılmasını istedi. Otto Dietrich, anılarında bu buluşma için, "yabancı bir kişinin Hitler'le ilk kez bu kadar ters bir şekilde konuşabildiği tek zamandı" diyor. Hitler'in ölümünden bir hafta sonra Hamsun: "O bir savaşçıydı, insanlık için bir savaşçıydı ve tüm uluslar için adalet müjdesinin bir peygamberiydi."[5] dedi. Savaşın sona ermesinin ardından, kitapları evinin önüne atıldı. Hatta Norveç'in büyük şehirlerinde öfkeli kalabalıklar kitaplarını herkesin önünde yaktı ve Hamsun bir süre bir psikiyatri hastanesinde tutuldu.
Savaş sonrası hesaplaşma mahkemelerinden "akli denge" sebep gösterilerek muaf tutulmuş ama akıl hastanesine kapatılmış, daha sonra da savaş sırasında propaganda suçu nedeniyle Norveç Hükûmeti tarafından para cezasına (325.000 kron-65.000 $) çarptırılmıştır. Bu süreçte başına gelenleri tek otobiyografik ve en son eseri På gjengrodde stier (Ot Bağlamış Patikalarda) kitabında anlatmıştır. Kitabın son cümlesi "Yüksek mahkeme suçlu buldu, yazarlığıma son veriyorum" şeklindedir.
19 Şubat 1952 yılında, 92 yaşında banyoda ölü bulundu. Cenazesi yakılmıştır.
Danimarkalı yazar Thorkild Hansen biyografisini ve davayı araştırdı ve Hamsun Davası (1978) adlı kitabı yazdı. Kitap Norveç'te spekülasyonlar yarattı. Hansen'e göre Hamsun'a bu şekilde muamele edilmesi doğru değildi.
Norveç'te savaştan 50 yıl sonraki nesiller, savaş sonrası hesaplaşmaları orantısız bulup, Hamsun'a daha bir anlayışla ve sahip çıkarak yaklaşmaktadırlar. 2009 yılında doğumunun 150. yılı Hamsun yılı olarak kutlanmıştır. Adı okullar, sokaklar, heykeller ve başka vesilelerle yaşatılmaktadır. Hakkında bir müze (Hamsunsenteret), bir film (Hamsun 1996[6]) ve bir televizyon dizisi (Gåten Knut Hamsun[7][8][9]) yayınlanmıştır. Jan Troell'in yönetmenliğini yaptığı filmde Hamsun'u İsveçli aktör Max von Sydow canlandırmıştır.
Kronolojik biyografisi
- 1859 Knut doğdu babası: Peder Pedersen (1825-1907) ve annesi Tora Pedersen (1830-1919), Garmo kilisesinde vaftiz edildi.
- 1862 Hamarøy'e göç ettiler.
- 1868 -Halası ile birlikte kaldı ve kız kardeşi doğdu.
- 1873-1874 Okulu bitirip Lom şehrine göç etti. Torsten Hesthagen (büyükbabası)nın dükkânında çalıştı.
- 1875 Kuzey Norveç'e gitti.
- 1876 Bodø'de ayakkabıcılığa başladı.
- 1877 İlk kitabı "Den gaadefulde" (gizemli) yayınlandı. Daha sonra Bodø'yü terk etti.
- 1878 "Et gjensyn" (bir tekrar görüşme) ve "Bjørger" (Bjørger) yayınlandı.
- 1879 Bir tüccardan yardım alıp Norveç'i terk etti. Kopenhag'a gitti.
- 1880/1881 Strindberg okudu ve Gjøvik hakkında konferanslar verdi.
- 1882/1883 ABD'ye gitti.
- 1884/1885 Kristopher Janson'un yardımcısı oldu.
- 1886 Norveç'e döndü. Sene sonunda tekrar ABD'ye gitti.
- 1887 Kum işinde çalışmaya başladı.
- 1888 ABD'yi terk edip Kopenhag'a döndü. Kasımda "Sult" (Açlık)'ın ilk bölümü radikal "Ny Jord" dergisinde isimsiz olarak yayınlandı.
- 1889 "Fra det moderne Amerikas Aandsliv" (Amerika'da düşünsel yaşam) adlı eseri yayınlandı. onu "Lars Oftedal" takip etti.
- 1890 "Sult" Knut'un ismiyle yayınlandı. Lillesand şehrine gitti. Orada "Smaabyliv" (kasaba hayatı) ve "Fra det ubevidste Sjæleliv" (Bilinçaltı ruhsal yaşamdan)'ı yazdı.
- 1891 Norveç şehirlerini gezdi. "Açlık" Berlin'de basıldı.
- 1892 Kopenhag'a gitti. "Mysterier" (Gizemler) yayınlandı. Daha sonra Samsø adasına gitti ve orada "Redaktør Lynge" (editör lynge)yi yazdı.
- 1893 "Redaktør Lynge" ilkbaharda yayınlandı. Parise gitti "Ny Jord" (yeni toprak) yayınlandı.
- 1894 Pan (pan) yayınlandı. Verlaine, Gauguin, Herman Bang, Johan Bojer ve Albert Langen ile tanıştı.
- 1895 "Ved rikets port" (kraliyetin girişinde) yayınlandı. Norveç'e döndü ve "Livets spill" (hayat oyunu) eserini yazdıktan sonra tekrar Paris'e yöneldi.
- 1896 Edvard Munch ile buluştu. Almanya'ya gidip birçok yayıncıyla tanıştı. Eserlerinin yayın haklarını verdi.
- 1898 İlk eşi Bergljot Bassøe ile evlendi. "Aftenrøde" (akşam kızılı) "Victoria" (Viktoria) yayınlandı.
- 1899 Helsingfors Universitesi hocalarıyla tanıştı. Rusya ve Türkiye'yi[10] gezdi.
- 1900 Orta Doğu'yu gezdi ve Norveç'e geri döndü.
- 1901 Doğu ile ilgili yazılar yazdı.
- 1902 Kızı Victoria doğdu. "Munken Vendt" (derviş döndü) yayınlandı. Bjørnson'a taşındı.
- 1903 "I Æventyrland" (masallar ülkesinde), "Kratskog" (çalı ormanı) ve "Dronning Tamara" (kraliçe tamara) yayınlandı.- Gustav Vigeland Knut Hamsun'un bir büstünü yaptı.
- 1904 "Det vilde kor" (yabani koro) şiir koleksiyonu yayınlandı. Onu makalelerinin koleksiyonu olan "Sværmere" (pervaneler) takip etti. Houens Legat ödülünü aldı
- 1905 "Stridende liv" (kavgacı yaşam) yayınlandı.
- 1906 Boşandı, "Utsikten" (manzara) adındaki kısa hikâyelerinin derlemesi yayınlandı.
- 1907 Babası öldü. "Ærer de unge" (gençlere şan olsun) eserleri "Under høststjernen" (güz yıldızı altında) yayınlandı.
- 1908 "Benoni og Rosa" (Benoni ve Rosa) yayınlandı.
- 1909 Kendinden 22 yaş küçük son eşi Marie Andersen ile evlendi.
- 1911 Kuzey Norveç'te Hamarøy'de Skogheim çiftliğini devraldı
- 1912 Tore adında bir oğlu oldu. "Den siste glæde" (son sevinç) yayınlandı.
- 1913 "Børn av tiden" (zamanın çocukları) yayınlandı.
- 1914 Arild adında bir oğlu oldu. Birinci dünya savaşı başlayınca Hamsun Almanların tarafında savaştı.
- 1917 Cecilia adında bir kızı oldu.
- 1918 "Sproget i fare" (dilimiz tehlikede) yayınlandı. Güney Norveç'te Grimstad'da Nørholmen çiftliğini devraldı; gittikçe artan yazarlık gelirleriyle bunu örnek bir çiftlik haline getirse de kitaplarını genellikle pansiyon ve otellerde bitirdi.
- 1919 Hamsun'un annesi öldü.
- 1920 Nobel Edebiyat Ödülü'nü aldı.
- 1923 "Siste kapitel" (son bölüm) yayınlandı.
- 1926 Bygdø'ye taşındılar.
- 1927 Nørholmen'e geri döndüler. "Landstrykere" (gezginler) yayınlandı.
- 1928 Çeşitli şiir araştırmalarında bulundu.
- 1929 Tüm dünyada Hamsun'un yetmişinci yaşı kutlandı.
- 1930 "August" (Ağustos) yayınlandı.
- 1933 "Men livet lever" (ama hayat devam ediyor) yayınlandı.
- 1934 10.000 Alman markı ödüle layık görüldü fakat kabul etmeyip Metal Goethe ödülünü almayı tercih etti.
- 1935 Almanya ve Fransa'yı gezdi.
- 1936 "Ringen sluttet" (daire tamamlandı) yayınlandı.
- 1938 İtalya ve Yugoslavya'yı gezdi.
- 1939 Sekseninci yaşı tüm dünyaca kutlandı. Fakat II. Dünya Savaşı başladı.
- 1940 Alman birlikleri Norveç'i işgal ettiler.
- 1941/1942 Alman hayranları onu baskıdan kurtardılar.
- 1943 Hitler ile görüştü.
- 1944 Norveçlileri Alman cezalarından korumaya çalıştı.
- 1945 Alman birlikleri Norveç'ten çekildi.
- 1946 Bakımevine yattı.
- 1949 Savaş sonrası yazdığı "På gjengrodde stier" (Ot bağlamış patikalarda) kitabını yayınladı.
- 1949 /1951 hastalandı ve durumu kötüleşti.
- 1952 19 Şubat'ta öldü. Nørholmen'de yakıldı.[11]
Türkçeye tercüme edilen eserleri ve hakkında yazılanlar
Eserleri
- Açlık
- Pan
- Göçebe
- Victoria
- Rosa
- Gizemler
- Hilâlin Altında
- Segelfoss Kenti
- Toprağın Bereketi
- Otların Bürüdüğü Patikalarda
- Sonbahar Yıldızları Altında
- Dünya Nimeti
- İstanbul'da İki İskandinav Seyyah (Hilâl'in Altında-Çev. Banu Gürsaler Syvertsen)[10]
- Uçarı
Knut Hamsun Festivalleri
- Hamarøy 2006
- Hamarøy 2004
- Hamarøy 2002
- Hamarøy 2000
- Grimstad 2007
- Grimstad 2006
- Grimstad 2005
- Grimstad 2004
- Grimstad 2003
- Grimstad 2001
- Lom 2005
- Lom 2003
- Melbu 2007
- Hamarøy 11.04.2007
- Hamsunsenteret, Oslo 05.03.2007
- Oslo,16.09.2006
- Milano 2005
- Georgia 2005
- Tromsø 2003
Kaynakça
- ^ Rowohits Monographien 3, 1958, Takibinde alıntılar yapılmıştır.
- ^ Göçebe, Önsöz, Behçet Necatigil, sf:6
- ^ Göçebe, Knut Hamsun, Önsöz, Behçet Necatigil, sf:8
- ^ Göçebe, Knut Hamsun, Önsöz, Behçet Necatigil, sf:10
- ^ Gibbs, Walter (28 Şubat 2009). "Norwegian Nobel Laureate, Once Shunned, Is Now Celebrated". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 8 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2024.
- ^ http://www.bodilprisen.dk/aar-for-aar/1997-2/ 17 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bodilprisen 1997
- ^ http://www.dagbladet.no/tekstarkiv/artikkel.php?id=5001970001103 NRKs Hamsun-film julas kinotaper
- ^ Hvem Hva Hvor 1998, s 148
- ^ http://www.vg.no/vg/96/anm/film/1224hamsun.html 4 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. GÅTE UTEN MYSTERIER
- ^ a b "İstanbul'da İki İskandinav Seyyah". YKY - Yapı Kredi Yayınları. 16 Mart 2017. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Robert Ferguson: Enigma. The life of Knut Hamsun, 1987. Hutchinson. With one Authograph von der Author.
Dış bağlantılar
- Biyografi.net27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Norveççe
- Birkaç dilde Knut Hamsun29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hamsun araştırmaları17 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hamsun Norveç Araştırmalar8 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Lom şehri Hamsun kulübü18 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hamaroy şehri Hamsun kulübü22 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hamsunsenteret hos Nordlands fylkeskommune[]
- Tromso Üniversitesi Hamsun Araştırmaları
- Tromso Üniv. Kütüphanesi Hamsun Bölümü3 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Oslo Ulusal Kütüphanesi Hamsun Bölümü26 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hamsun's Kingdom24 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Norsk Rigs Kringkastning5 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Gyldendal Norsk Forlag
- Hamaroy araştırmaları11 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Grimstad araştırmaları2 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Lom şehri araştırmaları3 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
