İçeriğe atla

Klarceti

Klarceti (Gürcüce: კლარჯეთი; "k'larceti"), tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, tarihi Mesheti’nin bir parçası sayılan bölge.[1] Meydancık ve Ardanuç dereleri havzasını da içine alacak biçimde, Çoruh nehrinin Yalnızçam Dağlarından Karadeniz’e kadar uzanan aşağı havzasını kapsar.[1] Klarceti’nin en eski merkezi Tuharisi kalesidir. Klarceti bölgesi, Kartli kralına bağlı bey (ერისთავი) tarafından yönetiliyordu ve bu beyin ikametgâhı 5. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük olasılıkla Ardanuç kalesi idi. Kral Vahtang Gorgasal (5. yüzyıl) burada geniş ölçekli kültürel ve mimari çalışmalara başladı. Kilise ve manastırlar inşa etti. Merkezi Ahiza’da bulunan yeni piskoposluk merkezi kurdu. Bu dönemde Klarceti, İran saldırılarına karşı mücadelenin köprübaşı mevziisi haline geldi. 8. yüzyılda Bagratlılar hanedanı buraya yerleşti. 9. yüzyılın başında Büyük I. Aşot, Arap saldırıları ve salgın hastalıklarla gerilemiş olan bu bölgeyi canlandırdı ve buraya yeni nüfus yerleştirdi. Bu sırada burada, Grigol Handzteli’nin öncülüğünde yaygın biçimde manastırların inşasına başlandı. 11-13. yüzyıllarda Klarceti’de kültür ve eğitim alanında önemli çalışmalar gerçekleştirildi. Bölge kilise ve manastırlarıyla ünlü hale geldi. Buraya Klarceti’nin “On İki Issız Yeri” („ათორმეტი უდაბნო“) adı veriliyordu. 16. yüzyılda Klarceti, Güneybatı Gürcistan’ın başka yerleriyle birlikte Osmanlıların eline geçti. 1918-1921 arasında Demokratik Gürcistan Cumhuriyeti sınırları içindeydi. 1921 yılından itibaren ise yeniden Türkiye sınırlarına katıldı.

Coğrafya

Klarceti bölgesi tarihsel olarak Mesheti bölgesinin bir parçasıdır. Çoruh Nehrinin aşağı havzasını kapsar ve Yalnızçam Dağlarından Karadeniz’e kadar uzanır. Tarihsel olarak Meydancık ve Ardanuç dereleri havzaları da Klarceti bölgesinin içinde yer alır.

Klarceti kayalık vadilerle kaplı dağlık bir bölgedir. Bu yörenin engebeli arazi yapısı ve dağ kütleleri bir yandan tarımsal gelişimini olumsuz yönde etkiliyor, diğer yandan ise düşmanlara karşı doğal bir engel oluşturuyor ve halkı saldırılardan koruyordu. Leonti Mroveli şöyle yazar:

“Hiç kimse korkutucu Klarceti’ye giremezdi. Klarceti, dağlarından ve kayalıklarından dolayı girilemeyen bir yer idi. Ve buranın sakini Klarcetliler iyi biniciler ve ayağına çabuk insanlardı.”

Belirtmek gerekir ki Gürcüce kaynaklarda “Klarceti kayaları”, işgalcinin zor ulaştığı yer anlamında bir tür metafora dönüşmüştür. Günümüzde Klarceti bölgesi Türkiye sınırlarında yer alır. Bu adı taşıyan bir bölge veya bir ilçe bulunmamaktadır. Klarceti Türkiye'nin bugünkü idari birimleri içinde, Karadeniz Bölgesi'nde, Artvin ili olarak adlandırılmaktadır. Bu il bugün Ardanuç, Artvin merkez, Murgul ve Borçka ilçelerini kapsar. Karadeniz kıyısındaki Hopa ilçesi de bu il sınırları içinde yer alır.

Bu bölgenin adı halk arasında son döneme kadar varlığını korumuştur. Ardanuç'un 10 km kadar güneyinde bulunan Klarceti köyü, Bereket köyü adıyla varlığını korumuştur. Bu köyün bugünkü adına bakarak Türk araştırmacı Mine Kadiroğlu Klarceti bölgesine de Bereket adı vermiştir. Tao-Klarceti için de buna paralel olarak “Oltu-Bereket” adını uydurmuştur.

Araştırmalar

Klarceti kiliseleri ve manastırları hakkında kısa bilgi veren ilk kişilerden, Dimitri Bakradze.

Klarceti'ye, özellikle onun Hristiyanlık mimarisine karşı ilgi 19. yüzyılda ortaya çıktı. Klarceti kiliseleri ve manastırları hakkında kısa bilgi veren ilk kişiler Karl Koch, Dimitri Bakradze, Giorgi Kazbegi ve Praskovya Uvarova idi. Aleksandr Pavlinov ise, Klarceti mimarisi araştırmalarının temelini attı. Bu döneme ait Niko Mar'ın “Şavşet-Klarceti’de Yolculuk Günlükleri” de dikkate değer bir eserdir. Bu yapıt, bir tür bölgesel ansiklopedidir ve bugün de Klarceti ile bir başka tarihsel bölge olan Şavşeti'nin tarihi, coğrafyası, mimarisi ve yazıtları üzerine araştırmacıların vazgeçilmez kaynağıdır. Paleografi açısından, Ekvtime Takaişvili'nin inisiyatifiyle ise, Tao, Kola-Artaani, Eruşeti gibi, Türkiye’deki başka tarihi Gürcü bölgeleri eski eserleri de incelenmiştir.

Gürcü sanat tarihi okulunun kuruluşunun ilk aşamalarında Tao-Klarceti, özellikle de bu bölgenin öncelikli konusu sayılan mimarisi araştırılmış olmakla birlikte, çeşitli nedenlerden dolayı gerektiği gibi araştırılmış değildi. Giorgi Çibunaşvili’nin 1930-1940’lardaki çalışmalarından Orta Çağda Gürcü mimarisinde Tao-Klarceti’nin çok özel bir rol oynadığı sonucuna varılmıştı. Bu rolü Vahtang Beridze daha da ön plana çıkardı ve özel araştırmalarda Tao-Klarceti mimarisi hakkında görüntüler de ilk kez o zaman yayınlandı. O dönemde Güneybatı Gürcistan üzerine yapılmış araştırmaları Parmen Zakaraia kendi çalışmasında bir araya getirdi. Vahtang Cobadze’nin Klarceti üzerine yapılan çalışmalarda özel bir yeri vardır ve onun “Tao, Klarceti ve Şavşeti’de Erken Ortaçağ Gürcü Manastırları” adlı kitabı dikkate değer. Öte yandan Avrupalı ve Amerikalı yazarların da çalışmaları yayımlandı. Bunlar arasında Nicole ve Jean-Michel Thierry (Karı-koca Türkiye'deki Gürcü eserler üzerine birden çok çalışma yapmıştır); David Winfield, Robert Edwards, Bruno Baumgartner ve başka araştırmacıların çalışmaları sayılabilir. Batılıların araştırma ve çalışmalarının yanı sıra Vahtang Cobadze'nin Klarceti üzerine çalışmaları çok önemlidir. Çünkü 1950'lerden başlayarak en az otuz yıl boyunca Klarceti ve Türkiye'deki diğer Gürcü tarihsel bölgeleri Gürcü araştırmacılara kapalıydı. 1980'lerde bu çalışmalara Türk araştırmacılar da aktif olarak katıldılar. Önceleri Mine Kadiroğlu ve daha sonra başkaları da Klarceti üzerine araştırmalar yaptılar.[2][3]

Tarih

Klarceti tarihinin araştırılması asıl olarak anıtlar üzerine Gürcü ve başka yabancı yazılı kaynaklar sayesinde mümkün olmaktadır. Bu bölgede günümüze değin hiç arkeolojik kazı yapılmamıştır. Bundan dolayı, Klarceti tarihi, özellikle de erken dönem tarihi üzerine elimizde çok az bilgi vardır.

İÖ I. Yüzyıl Öncesi

Gürcü yazılı kaynakları ve tarih geleneği Klarceti'yi Kartli’nin bir parçası olarak ele alır. “Kartlis Tshovreba” ya (“Kartli Tarihi”), Targamos’un ülkeyi çocukları arasında paylaştırmasından sonra Klarceti Kartlos adlı oğluna kaldı. Kartlos’un oğlu Mtshetos “Tasi Kapısından denize kadar olan Speri” bölgesini, yani Klarceti'nin de içinde olduğu Güneybatı Gürcistan eyaletlerini oğlu Odzrhos'a bıraktı. Klarceti'nin en eski idari merkezi olan kale-kent Tuharisi'nin kurcusu da Odzrhos kabul edilir.

İÖ IV-III. yüzyılların kesişme noktasında, İberia Krallığı kurulduğunda, Klarceti de bu krallık içinde yer aldı. Ancak, Klarceti'nin bu krallığa katılması kolayca olmamıştır. Leonti Mroveli'nin yazdığına göre, Kral Parnavaz'ın bu bölgeyi ele geçirmesi için güç kullanmaya ihtiyacı oldu. "Gürcü Krallarının Yaşamı"nda Parnavaz'ın Kartli'nin tamamını ancak bir yılda ele geçirebildiği, ancak Klarceti'ye giremediği yazar. Çünkü Klarceti kalelerinde onun rakibi, Büyük İskender'in Kartli eristavisi olarak atadığı Azon Patriki kendini sağlama almıştı. Parnavaz, gelecekte damatları olan Egrisi eristavisi Kuci, öte yandan Osetler, Lezgiler ve Azon'un uzaklaştırmış olduğu seçkin bin atlı savaşçı müttefikleri olmasına karşın, Selevkid kralı Antiochus I. Soter'den (İÖ 293-261) asker yardımı istemek zorunda kaldı. Ancak böyle bir askeri ittifak sonucunda ertesi Azon'u yenmeyi ve Klarceti'yi sınırlarına katmayı başardı.

"Gürcü Krallarının Yaşamı"nda mevcut bilgi "Moktsevay Kartlisay"da yer almıyor ve bu yapıt Klarceti etrafında Parnavaz ile Azo arasında bir mücadele olduğundan bile söz etmiyor. "Moktsevay Kartlisay"a göre Azo (Azon ile aynı kişi) Kartli'nin ilk kralıdır ve krallığını barış içinde geçirdikten sonra ölmüştür. Parnavaz ise ondan sonra tahta çıkmıştır. Burada Klarceti'den hiç söz edilmemektedir. Bu yapıta göre Azo'nun şeceresi de önemlidir. Ondan Arian-Kartli kralının oğlu olarak söz edilmektedir. Bir görüşe göre Arian-Kartli, Güneybatı Kafkasya veya Kuzeydoğu Anadolu'dur. Buna göre bu bölge Klarceti de içine almakta veya Klarceti bu krallığa komşudur. N. Hazaradze Klarceti'nin Azo'nun ülkesi olduğunu ileri sürer.

Parnavaz, İberia Krallığı'nın sekiz idari bölgeye ayırdı ve her birinin başına eristavi geçti. Eristavinin yönettiği yerlerden biri de, Klarceti eyaletinin yanı sıra Şavşeti ve Trans-Tao'yu da kapsayan Klarceti idi.

Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Tayk (tarihsel bölge)</span>

Tayk, Çoruh Nehri'nin orta havzasında, bugün Türkiye sınırları içinde bulunan Ermenistan Krallığı'nın tarihsel bölgelerinden biridir. Tarihte ilk kez MÖ 1112’de, Asur kralı I. Tiglat-Pileser'in yazıtında “Diaeni” adıyla söz edilmiştir. Bölge, Urartu kaynaklarında Diaohi, Gürcü kaynaklarında Tao adıyla geçer. MÖ 401 yılında Yunan tarihçi Ksenofon, bu topraklarda yaşayan insanlardan "Taohiler" adıyla söz etmiştir. Ksenefon, batıdaki Kartveli boyları Halibler ve Skvitinlerden de söz etmiştir. MÖ 1. binyılın başlangıcında Tayk, Kolhis Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Doğudaki Kartveli boylarının batıya göçünün ve kültürel etkisinin bu dönemde başladığı sanılır. Sonraki dönemde Doğu Kartveli devleti olan Kartli Krallığı'nın sınırları içerisinde yer aldı. MÖ 2. yüzyılın başlangıcında Ermeni devletinin denetimine geçti. Sonraki yüzyıllarda, Kartli ve Ermenistan arasında sınır çatışmalarının yaşandığı bir yer oldu. MS 1-2. yüzyıllarda Kartli sınırlarına bağlandı. Sonrasında Ermeniler Tayk'ı yeniden ele geçirdi. Tayk, 4.-7. yüzyıllarda Mamikonyan ailesinin mülkü olarak kaldı. Mamikonyan ailesi, Nicholas Adontz ve Cyril Toumanoff gibi bazı tarihçilere göre Çan (Laz) kökenlidir.

<span class="mw-page-title-main">Tao-Klarceti</span>

Tao-Klarceti, çağdaş tarih yazıcıları tarafından eski Tao-Klarceti Krallığı'ndaki tarihi ve coğrafi bölgeleri tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Tao-Klarceti olarak ifade edilen yerler Gürcistan tarihi açısından önemli tarihsel bölgelerdi ve Gürcü Boğazı’ndan başlayıp Küçük Kafkaslar’a değin uzanıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Ardanuç</span> Artvinin ilçesi

Ardanuç, Karadeniz Bölgesi’nin doğu ucunda, Artvin iline bağlı ilçe ve bu ilçenin merkezidir. Ardanuç adı Gürcüce Artanuci’den gelir. Ardanuç kenti, tarihsel Klarceti bölgesinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Ortaçağda Gürcü hanedanı Bagrationilerin önemli merkezlerinden biri olmuştur. Ardanuç kasabası Artvin kentine 39 kilometre uzaklıktadır. İlçenin rağbetle tüketilen yemeklerinden birisi de çağ kebabıdır.

<span class="mw-page-title-main">Pırnallı</span> Artvin ilinde bir köy

Pırnallı, Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür.

<span class="mw-page-title-main">Bağlıca, Ardanuç</span> Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köy

Bağlıca, Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydür.

<span class="mw-page-title-main">İncilli, Ardanuç</span>

İncilli, Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydür.

<span class="mw-page-title-main">İberya Krallığı</span> Antik Gürcü Krallığı

Greko-Romen Coğrafya'da İberya, Gürcü Kartli Krallığı için bir egzonim idi. Doğu ve Güney Gürcistan’da M.Ö. 4. yüzyıl - M.S. 6. yüzyıl tarihleri arasında 882 yıl var olmuş Gürcü krallığıdır.

<span class="mw-page-title-main">Doliskana Manastırı</span>

Doliskana Manastırı, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, tarihsel Klarceti bölgesinde, Doliskana köyünde orta çağ Gürcü manastırıdır. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Hamamlı köyünde yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Ança Manastırı</span>

Ança Manastırı, tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı ve eski adı Anca olan İncilli köyünde Orta Çağ'da inşa edilmiş Gürcü Ortodoks manastırıdır. Ança Manastırı, Tao-Klarceti bölgesindeki beş Gürcü piskoposluğundan biri olan Ança Piskoposluğu'nun da merkeziydi.

<span class="mw-page-title-main">Samtshe Atabeyliği</span>

Samtshe Atabeyliği ya da Samtshe-Saatabago, Samtshe Prensliği olarak da bilinir, Gürcistan'ın Zemo Kartli bölgesinde hüküm sürmüş Orta Çağ Gürcü prensliğidir. 1268'de kurulan prenslik 1334 yılından itibaren "atabagi" unvanı taşıyan Gürcü hükümdarlar tarafından yönetilmiştir. En geniş sınırlara sahip olduğu dönemde sınırları Taşiskari’den Erzurum’a kadar uzanan Samtshe-Saatabago, Cavaheti’nin bir kısmı ile Eruşeti, Kola, Artaani, Acara, Tao, Klarceti ve Şavşeti bölgelerinden oluşuyordu. Osmanlıların eline geçtikten sonra Çıldır Eyaleti’ne dönüştürülen bölge, 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı kayıtlarında Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Opiza Manastırı</span>

Opiza Manastırı, tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı ve eski adı Opiza olan Bağcılar köyünde Orta Çağ'da inşa edilmiş Gürcü manastırıdır.

"Didi Turkoba", Gürcü tarih yazıcılığında, Kral II. Giorgi’nin hükümdarlığı döneminde Selçukluların öncülüğünde Türk kabilelerinin Gürcistan topraklarında sürekli saldırılarını ve ele geçirdikleri yerleri yağmalamalarını ifade eden bir terimdir. Kelime kelime çevirisi “Büyük Türklük” olsa da bu terim “Büyük Türk istilası” anlamında kullanılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Daba Manastırı</span> Artvin, Çimenli köyünde bulunan 9. yüzyıl yapımı  Gürcü manastırı

Daba Manastırı, eski Klarceti bölgesindeki Cmerki köyünde, günümüzde ise Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Çimenli köyünde bulunan 9. yüzyıla ait Gürcü manastırıdır. Manastır yapı topluğundan sadece ana kilise ile küçük kilisenin varlığı bilinmektedir. Köyün adından dolayı manastır Cmerki Manastırı olarak da bilinir. Ancak Cmerki'de Meryem Ana'ya adanmış olan Cmerki Manastırı ile Aziz Giorgi'ye adanmış Daba Manastırı'nı birbirine karıştırmamak gerekir.

<span class="mw-page-title-main">Tao-Klarceti Krallığı</span>

İberlerin Krallığı ya da Tao-Klarceti Krallığı İberya Prensliği'nin ardılı olarak güneyde Gürcü Kapı’dan kuzeyde Küçük Kafkas Dağları’na kadar uzanan modern Türkiye’nin kuzey doğusu ve modern Gürcistan’ın güney batı bölgelerini kapsayan tarihi Tao-Klarceti ya da Zemo Kartli bölgesinde 888 yılında Bagrationi hanedanlığı hükümdarlığında ortaya çıkmış Orta Çağ avrasya monarşisidir.

Kveli Kalesi Savaşı, Gürcü ordusu ile Büyük Selçuklular arasında 1080 yılında meydana gelen savaştır. Adını bugün Posof ilçesi sınırları içinde kalan Kveli Kalesi'nden alır.

Mere Manastırı, tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde erken Orta Çağ'da inşa edilmiş Gürcü manastırıdır. Yeri tam olarak tespit edilememiş olan manastırın inşa edildiği yer günümüzde Artvin ili sınırları içinde kabul edilmektedir.

Şindoba Kilisesi veya Şindobani Kilisesi, Artvin ilinin Şavşat ilçesine bağlı Dalkırmaz köyünün sınırları içinde erken Orta Çağ'dan kalma ve eski Şindobani köyüne ait Gürcü kilisesidir.

Ahiza Kilisesi, tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı ve eski adı Ahiza olan Ferhatlı köyünde Orta Çağ'da Gürcülerden kalma kilisedir. Köyde günümüze kalıntıları ulaşan iki kiliseden biridir.

Ahiza Kilisesi, tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı ve eski adı Ahiza olan Ferhatlı köyünde Orta Çağ'da Gürcülerden kalma kilisedir. Köyde günümüze kalıntıları ulaşan iki kiliseden biridir.

Ahiza Kilisesi veya Ahiza Piskoposluk Kilisesi, tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı ve eski adı Ahiza olan Ferhatlı köyünde erken Orta Çağ'da inşa edilmiş Gürcü piskoposluk kilisesiydi.