İçeriğe atla

Kip

Örnekler
  • geldi
  • gidecekti
  • yazmışsa
  • okuyor
  • bakmalı

Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıptır. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.

Kip halindeki bir fiilde şahıs eki olmak zorunda değildir. Şahıs eki almamış kipler genellikle ilgili fiilin 3. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:

  • geldi, gitmiş, çalışır, duyacak, koş, yapmalı, alışsa vs.

Fiil çekiminde kipe şahıs ekleri de eklenir:

  • geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldiler

Haber kipleri

Haber kipleri bir fiilin (eylemin) hangi zaman aralığında (geçmişte, şu anda, gelecekte veya geniş zamanda) gerçekleştiğini bildirir. Haber kiplerinin ekleri fiil köklerine zaman kavramı kazandırır. Bu nedenle haber kiplerine zaman kipleri de denir. Ekleri: -ecek, -r, -di, -miş, -yor olan zaman kipleri beşe ayrılır:

Geniş Zaman

-ar/-er/-ır/-ir/-ur/-ür/-r ekleriyle oluşturulur:

  • bakarsın, öderler, sever, geliriz, okurum, başla"'r"'lar

Gelecek Zaman

-ecek/-acak eki ile oluşturulur:

  • Yazacak

Şimdiki Zaman

-(i)yor ve -mekte ekleri ile oluşturulur:

  • geliyor, yüzmekte

Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman

-dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü/ ekleri ile oluşturulur:

  • bak, doydum

Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman

-mış/-miş/-muş/-müş ekleri ile oluşturulur

  • Öğrenmişler

Dilek Kipleri

İstenilen veya tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Bu kiplerde açıkça bir zaman ifadesi bulunmaz. Dilek kipleri dörde ayrılır:

Emir Kipi

Emir kipinin eki yoktur ancak şahıs eki alabilir. Emir kipinde çekilen bir fiilde yalnızca fiil kökü ve şahıs eki bulunur. Bütün dillerde bu kip, acil durumlarda da kullanıldığından fiilin en kısa şeklidir. 1. tekil (ben) ve çoğul (biz) için çekimi yoktur:

  • gel, gel-sin, gel-in(iz), gel-sinler
  • git, git-sin, gid-in(iz), git-sinler
  • yap, yap-sın, yap-ın(ız),yap-sınlar

Gereklilik Kipi

Türkçede -meli/-malı ekleriyle oluşturulur.

  • düş-meli, git-meli, al-malı,yap-malı

İstek Kipi

Türkçede -a/-e ekleriyle oluşturulur.

  • gel-e-y-im, gel-e-sin, gel-e (3. tekil), gel-e-l-im, gel-e-siniz, gel-e (3. çoğul)

Dilek-Şart (Koşul) Kipi

Türkçede -se/-sa ekiyle oluşturulur.

  • O gelirse ben de gelirim.

Çekimli Fiiller

Çekimli fiil, kip halindeki bir fiilin herhangi bir şahıs ekiyle ifade edilmiş halidir:

  • Gör+dü+m (bilinen geçmiş zaman, 1. tekil şahıs)

Çekimli bir fiilde sırayla şu üç bölüm bulunur:

  1. Fiil kök veya gövdesi
  2. Kip eki
  3. Şahıs eki

Kip ekleri, fiil kökünden sonra gelerek ona zaman manası veya tasarlanan, istenen bir hareketle ilgili mana kazandırır. Sadece kip eki almış olan bir fiil, o fiilin üçüncü tekil şahıs için çekilmiş haliyle aynıdır:

  • Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zaman kipi)
  • Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zamanda 3. tekil şahıs çekimi

Bu kuralın bir tek istisnası vardır. Emir kipinin kip eki olmadığı için yalın haldeki kök, emir kipinin 2. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:

  • Dinle (dinlemek fiilinin emir kipi)
  • Dinle (dinlemek fiilinin emir kipinde 2. tekil şahıs çekimi)

Çekim örneği:

Şahıs Çekimi
1. tekilçalış-ı-yor-um
2. tekilçalış-ı-yor-sun
3. tekilçalış-ı-yor
1. çoğulçalış-ı-yor-uz
2. çoğulçalış-ı-yor-sunuz
3. çoğulçalış-ı-yor-lar

Bir çekimli fiilde iki kip eki de bulunabilir. Bu tür fiillere bileşik zamanlı fiiller denir.

Birleşik zamanlı fiiller

Birleşik zamanlı fiiller bir kip eki ve bir ek fiil almış fiillerdir.

Hikâye Birleşik Zamanı

Ana kipin sonuna -di ek fiili eklenerek oluşturulur:

  • Giderdi (geniş zamanın hikâyesi)
  • Okuyordu (şimdiki zamanın hikâyesi)
  • Gelecekti (gelecek zamanın hikâyesi)
  • Duymuştu (geçmiş zamanın hikâyesi)
  • Öğrenmeliydim (gereklilik kipinin hikâyesi)

Rivâyet Birleşik Zamanı

Ana kipin sonuna -miş ek fiili eklenerek oluşturulur:

  • Bakarmış (geniş zamanın rivayeti)
  • Yazacakmışsın (gelecek zamanın rivayeti)
  • Boyuyormuş (şimdiki zamanın rivayeti)
  • Bulsaymış (istek kipinin rivayeti)

Şart Birleşik Zamanı

Ana kipin sonuna -se ek fiili eklenerek oluşturulur:

  • Atıyorsa (şimdiki zamanın şartı)
  • Alacaksan (gelecek zamanın şartı)

Emir kipinin bileşik zamanı yoktur. İstek ve dilek-şart kiplerinin şartı yoktur. Görülen geçmiş zamanın ise rivayeti yoktur.

Diğer Dillerde Kipler

Altay ve Ural dillerine dâhil olmayan dillerde kipler genellikle kelimenin sonlarına gelen eklerle oluşturulmazlar. Türkçedeki bazı kipler, mesela Hint-Avrupa dillerinde yoktur. Hint-Avrupa dillerinden Almancada istek kipi (Almanca: optativ) incelenecek olursa, Türkçede tek başına bir cümleyi oluşturan geleyim kelimesi, Almancaya şu şekillerde tercüme edilebilir:

  • Ich soll (mal) kommen.
  • Ich komme (mal).
  • Ich möchte (mal) kommen.
  • Ich darf (mal) kommen.

Başka bir örnek:
Eski Yunancaεἰ γὰρ πορεύοισθεLatin harflerleYunancaei gar poreuoisthe, Türkçe: „Seyahat etseydiniz ya!“.

Sümerce gibi bazı dillerde dilek-şart kipi, birinci tekil şahıs için başka şekilde oluşturulmaktadır:

Kişi Örnek(Sümerce) Tercümesi
1.ga-na-b-dugOna söyleyeceğim.
2./3.ḫe-mu-ù-zuÖğreneceksin.

Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Grekçe</span> Yunancanın İlk Çağda konuşulan hali

Grekçe veya Antik Yunan dili, Antik Yunanistan'da ve Doğu Akdeniz havzasında MÖ 9. yüzyıldan MS 6. yüzyıla kadar konuşulmuş olan ölü bir dildir. Arkaik, Klasik ve Helenistik dönemleri vardır. Antik Yunanca olarak da bilinir.

Birleşik zamanlı fiiller, Türkçede herhangi bir haber ya da dilek kipine "-di", "-miş" veya "-se" ek-fiilleri eklenerek oluşturulan fiiller.

Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.

Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılır. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için ekler Türkçedeki en önemli dil yapılarındandır. Yabancı kökenli bazı sözcükler hariç, Türkçede ön ek bulunmaz. Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılır.

Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.

Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere "Fiil Cümlesi" denir.

Ek-fiil, ek-eylem veya cevher fiil, Türkçede isimlerin sonuna eklenerek onları yüklem haline getiren bir ektir. Bu ek Eski Türkçe "ér- : olgunlaşmak, yetişmek, tamam olmak" fiilinden evrilip zaman içinde "i-mek" haline gelmiş ve zamanla kökünün de erimesiyle bugün sadece “şu veya bu durumda bulunmak” manalarını cümleye katan (i)-di, (i)-miş, (i)-se ve (i)-dir halleri kalmıştır. Diğer dillerden muadil olarak İngilizce "to be",Latince "esse" fiilleri örnek verilebilir.

Mansice veya eski adıyla Vogulca, Rusya'nın Hanti-Mansi Özerk Okrugu'nda ve Sverdlovsk Oblastı'nda yaşayan Mansilerce konuşulan bir dildir. Obi Nehri çevresi, Mansi dilini konuşulduğu yer olarak gösterilmektedir. 1990 sayımlarına bakıldığında Rusya'da 3.184 kişinin anadili Mansi dili idi. Ancak bu sayı 2002'de 2.746'ya kadar düştü.

Haber kipi veya bildirme kipi, Türkçede fiillerin zaman eklerinden birini taşıyan, yani zaman anlamı taşıyan hallerinden her biri. Türkçede beş haber kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.

Gramerde subjonktif kip, genelde yan cümlelerde kullanılan bir fiil kipidir. Dilek, his, ihtimâl, hüküm, görüş, ihtiyaç veya henüz gerçekleşmemiş bir fiil gibi çeşitli gerçekleşmemiş durumları ifade etmek için kullanılır. Bazen konjonktif kip veya şart kipi olarak da değinilebilir, konjonksiyonları (bağlaçları) izlediği için. Subjonktifin kullanımına dair ayrıntılar dilden dile değişir.

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Geniş zaman</span> Türkçede bulunan haber kipi

Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.

Bildirme eki veya bildirme koşacı, Türkçede yükleme kesinlik, belirsizlik, ihtimal gibi anlamlar katan -dir eki. Türkçedeki dört ek-fiilden biridir. Eklendiği kelimedeki ses kurallarına uyarak -dır, -dur, -dür, -tir, -tır, -tur ve -tür hâllerine dönüşebilir:

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Gelecek zamanın hikâyesi, Türkçedeki bileşik zamanlardan biridir. Gelecek zaman kipine "-di" ek-fiilinin ses uyum ve olaylarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulur. Kip eklerinden sonra -varsa- şahıs eki gelir:

fiil + ecek + ti + şahıs eki

Emir cümlesi, konuşmacının/yazarın bir eylemin gerçekleştirilmesini buyurduğu cümle türü. Emir cümlelerinin tamamına yakını emir kipinde oluşturulur. Nadiren gelecek zaman kipinde emir cümlelerine de rastlanır.

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.

Grekçe fiiller, haber, emir, dilek-şart ve istek kipi olmak üzere dört farklı kipe; etken, edilgen ve dönüşlü/orta olmak üzere de üç farklı çatıya sahiptir.

Bükümlü dil, çoklu dilbilgisel, sözdizimsel veya anlamsal özellikleri belirtmek için tek bir çekimsel morfem kullanma eğilimleriyle sondan eklemeli dillerden ayrılan bir tür sentetik dildir. Örneğin, İspanyolca comer fiili ("yemek") birinci tekil geçmiş zaman kipli comí ("Yedim") biçimine sahiptir; tek eki, her özellik için ayrı bir eke sahip olmak yerine, hem birinci tekil şahıs uyumunun özelliklerini hem de geçmiş zaman kipini temsil eder. Bükümlülüğün bir başka örneği Latince bonus ("iyi") kelimesidir. Biten -us eril cinsiyeti, yalın hali ve tekil sayıyı belirtir. Bu özelliklerden herhangi birinin değiştirilmesi, -us ekinin farklı bir ek ile değiştirilmesini gerektirir. Bonum biçiminde, -um bitişi eril tekil ve belirtme durumunu veya nötr tekil veya nötr belirtme hali ve tekil durumunu veya nötr yalın hal ve tekil durumu belirtmektedir.