Kip

Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıptır. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.

Kip halindeki bir fiilde şahıs eki olmak zorunda değildir. Şahıs eki almamış kipler genellikle ilgili fiilin 3. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:

• geldi, gitmiş, çalışır, duyacak, koş, yapmalı, alışsa vs.

Fiil çekiminde kipe şahıs ekleri de eklenir:

• geldim, geldin, geldi, geldik, geldiniz, geldiler

Haber kipleri bir fiilin (eylemin) hangi zaman aralığında (geçmişte, şu anda, gelecekte veya geniş zamanda) gerçekleştiğini bildirir. Haber kiplerinin ekleri fiil köklerine zaman kavramı kazandırır. Bu nedenle haber kiplerine zaman kipleri de denir. Ekleri: -ecek, -r, -di, -miş, -yor olan zaman kipleri beşe ayrılır:

-ar/-er/-ır/-ir/-ur/-ür/-r ekleriyle oluşturulur:

• bakarsın, öderler, sever, geliriz, okurum, başla"'r"'lar

-ecek/-acak eki ile oluşturulur:

• Yazacak

-(i)yor ve -mekte ekleri ile oluşturulur:

• geliyor, yüzmekte

-dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü/ ekleri ile oluşturulur:

• baktı, doydum

-mış/-miş/-muş/-müş ekleri ile oluşturulur

• Öğrenmişler

İstenilen veya tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Bu kiplerde açıkça bir zaman ifadesi bulunmaz. Dilek kipleri dörde ayrılır:

Emir kipinin eki yoktur ancak şahıs eki alabilir. Emir kipinde çekilen bir fiilde yalnızca fiil kökü ve şahıs eki bulunur. Bütün dillerde bu kip, acil durumlarda da kullanıldığından fiilin en kısa şeklidir. 1. tekil (ben) ve çoğul (biz) için çekimi yoktur:

• gel, gel-sin, gel-in(iz), gel-sinler
• git, git-sin, gid-in(iz), git-sinler
• yap, yap-sın, yap-ın(ız),yap-sınlar

Türkçede -meli/-malı ekleriyle oluşturulur.

• düş-meli, git-meli, al-malı,yap-malı

Türkçede -a/-e ekleriyle oluşturulur.

• gel-e-y-im, gel-e-sin, gel-e (3. tekil), gel-e-l-im, gel-e-siniz, gel-e (3. çoğul)

Türkçede -se/-sa ekiyle oluşturulur.

• O gelirse ben de gelirim.

Çekimli fiil, kip halindeki bir fiilin herhangi bir şahıs ekiyle ifade edilmiş halidir:

• Gör+dü+m (bilinen geçmiş zaman, 1. tekil şahıs)

Çekimli bir fiilde sırayla şu üç bölüm bulunur:

1. Fiil kök veya gövdesi
2. Kip eki
3. Şahıs eki

Kip ekleri, fiil kökünden sonra gelerek ona zaman manası veya tasarlanan, istenen bir hareketle ilgili mana kazandırır. Sadece kip eki almış olan bir fiil, o fiilin üçüncü tekil şahıs için çekilmiş haliyle aynıdır:

• Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zaman kipi)
• Gitti (gitmek fiilinin bilinen geçmiş zamanda 3. tekil şahıs çekimi

Bu kuralın bir tek istisnası vardır. Emir kipinin kip eki olmadığı için yalın haldeki kök, emir kipinin 2. tekil şahıs çekimi ile aynıdır:

• Dinle (dinlemek fiilinin emir kipi)
• Dinle (dinlemek fiilinin emir kipinde 2. tekil şahıs çekimi)

Çekim örneği:

Bir çekimli fiilde iki kip eki de bulunabilir. Bu tür fiillere bileşik zamanlı fiiller denir.

Birleşik zamanlı fiiller bir kip eki ve bir ek fiil almış fiillerdir.

Ana kipin sonuna -di ek fiili eklenerek oluşturulur:

• Giderdi (geniş zamanın hikâyesi)
• Okuyordu (şimdiki zamanın hikâyesi)
• Gelecekti (gelecek zamanın hikâyesi)
• Duymuştu (geçmiş zamanın hikâyesi)
• Öğrenmeliydim (gereklilik kipinin hikâyesi)

Ana kipin sonuna -miş ek fiili eklenerek oluşturulur:

• Bakarmış (geniş zamanın rivayeti)
• Yazacakmışsın (gelecek zamanın rivayeti)
• Boyuyormuş (şimdiki zamanın rivayeti)
• Bulsaymış (istek kipinin rivayeti)

Ana kipin sonuna -se ek fiili eklenerek oluşturulur:

• Atıyorsa (şimdiki zamanın şartı)
• Alacaksan (gelecek zamanın şartı)

Emir kipinin bileşik zamanı yoktur. İstek ve dilek-şart kiplerinin şartı yoktur. Görülen geçmiş zamanın ise rivayeti yoktur.

Altay ve Ural dillerine dâhil olmayan dillerde kipler genellikle kelimenin sonlarına gelen eklerle oluşturulmazlar. Türkçedeki bazı kipler, mesela Hint-Avrupa dillerinde yoktur. Hint-Avrupa dillerinden Almancada istek kipi (Almanca: optativ) incelenecek olursa, Türkçede tek başına bir cümleyi oluşturan geleyim kelimesi, Almancaya şu şekillerde tercüme edilebilir:

• Ich soll (mal) kommen.
• Ich komme (mal).
• Ich möchte (mal) kommen.
• Ich darf (mal) kommen. …

Başka bir örnek:
Eski Yunanca: εἰ γὰρ πορεύοισθε, Latin harflerle: Yunanca: ei gar poreuoisthe, Türkçe: „Seyahat etseydiniz ya!“.

Sümerce gibi bazı dillerde dilek-şart kipi, birinci tekil şahıs için başka şekilde oluşturulmaktadır: