Kiş Kilisesi

Mukaddes Yelisey Kilisesi Müqəddəs Yelisey kilsəsi
Konum	Şeki
Ülke	Azerbaycan
Koordinatlar	41°14′56″K 47°11′35″D / 41.24889°K 47.19306°D / 41.24889; 47.19306
Mezhep	Alban Havari
Açılış	12. yüzyıl
Durum	Müze
İşlev	Kilise
Mimarî tarz	Kafkas Alban mimarisi

Kiş Kilisesi (Azerice: Kiş kilsəsi) veya Kutsal Yelisey Kilisesi (Müqəddəs Yelisey kilsəsi), Azerbaycan'nın Şeki iline bağlı Kiş köyünde bulunan bir Alban kilisedir.^[1][2] Kilisenin inşası 12. yüzyılda tamamlanmış olup günümüzde müze olarak kullanılmaktadır^[3].

Kiş Kilisesi veya Aziz Yelisey Kilisesi- Şeki ili Kiş köyü sınırları içinde yer alan bir tarihî ve mimari anıttır. Bazı yazarlar Kafkasya'nın ilk kilisesi olduğunu iddia etmektedir. Farklı dönemlerde Alban ve Gürcü kilisesi olarak hizmet verdiği yönünde çeşitli görüşler bulunmaktadır.^[4]

Kiş köyü, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Şeki ilinin aynı adı taşıyan köy idari bölgesinde bir köydür. Kiş Çayı'nın kıyısında, dağ eteklerinde yer alan bir bölgedir. Eski yerleşim yerlerinden biridir. Alban tarihçisi Movses Kalankatlı'nın "Alban Tarihi" eserinde adı Kis olarak geçmektedir. Onun yazdığına göre, ilk Hristiyan misyonerlerinden biri olan Yelisey, yaklaşık olarak M.S. 74 yılında Uti bölgesinin Kis köyüne gelmiş ve bir kilise inşa etmiştir. Bu, tüm Güney Kafkasya bölgesinde inşa edilen ilk Hristiyanlık mabediydi. Kilise, daha önce burada var olan eski bir ibadet yerinin üzerine inşa edilmiştir. Farsçada "kiş" kelimesi "kült, ibadet yeri" anlamına gelmektedir. Erken Orta Çağ'da, Alban devletinde (şimdiki İsmayıllı ve Hocavend illeri bölgesinde) Kiş adlı başka yerleşim yerleri de kaydedilmiştir.^[5]

Alban Ülkesinin Tarihi'ne göre İsa'nın din kardeşi olan Aziz Yakup tarafından Hristiyanlığı yaymak için Albanya'ya gönderilen Aziz Yelisey önce bir süreliğine Çola ve Uti bölgelerinde misyonerlik yaptıktan sonra "Giş" isimli köye gitmiş ve orada bir kilise inşa etmiştir. Modern Hristiyan ilahiyatçıları bu olayın 60. yıla yakın bir dönemde gerçekleştiğine inanmaktadır^[6].

Sadece Kafkasya Albanya'sının değil, tüm Güney Kafkasya’nın bu ilk Hristiyan kilisesinin inşa edildiği yer, birçok araştırmacıya göre günümüz Azerbaycan'ın Şeki ilinin Kiş köyüdür. Bu nedenle Şeki'nin Kiş köyündeki kilise günümüzde "Aziz Yelisey Kilisesi" adıyla bilinmektedir^[7].

Alban Apostol Kilisesi Kafkasya'da ve tüm Hristiyan dünyasında en eski kiliselerden biridir. Kafkas Albanyası'da Hristiyanlığın yayılması ve ilk kilisenin kurulması havarilerin adıyla ilişkilidir. Eski kaynaklar da bu kilisenin Kiş köyünde (Gis) inşa edildiği hakkında bilgiler vermektedir^[8].

Alban Ülkesinin Tarihi'nde belirtilmiştir ki^[9]:

"Adalet Güneşi'nin ortaya çıktığı günlerde ve kurtarıcımız, Anlaşılmaz Varlığın şan ve önemi olan Babamızın ortaya çıkıp, tüm insanlarla ilgilenerek ve asla ayrılmadığı, kendi varlığının şanına sahip olduğu dönemde, o, kutsal ve sevgili öğrencilerini (havarileri) tüm dünyaya vaazcı olarak gönderir ve bize, Doğu halkına Aziz Faddey tayin edilmiştir. Faddey Artaz vilayetine gelir ve burada Kral Sanatürk tarafından şehit edilir. Faddey’in öğrencisi olan Aziz Yelisey Kudüs’e geri dönüp din kardeşi havarinin ilham verici şehadeti hakkında konuşur. Bundan sonra Yelisey Kudüs'ün birinci patriği olan, Efendimizin kardeşi Aziz Yakup'un önerisiyle kutsal Ruh adına Doğu'ya atanır. Yelisey görevini Doğu’da (Albanya’da) yapar. Kudüs’ten ayrılıp İran’a gider ve oradan Ermenilerin gözünden kaçarak Mesküt eline geçer. Vaazlarına Çola'da başlar ve çeşitli yerlerde öğrenci toplayarak onlara Kurtarıcı’yı hatırlatmaya çalışırdı. Aziz Patrik Gisa gelip burada bir kilise inşa eder ve kansız bir kurban sunar. Bu yer Doğu'nun tüm kiliselerinin ve şehirlerinin başlangıcıdır ve biz Doğulular için Hristiyanlığın kabul edilmesinin kaynağıdır.”

1824 yılında Şeki eyaletinde yapılan ilk nüfus sayımında Kiş köyünde tek bir Hristiyan dahi, dolayısıyla Hristiyan din adamı da kaydedilmemiştir. Reşit Bey Efendiyev'in tanıklığına göre 20. yüzyılın başlarında Kiş köyünde tek bir Hristiyan bile yoktu, ancak o, Şeki şehrinde yerleşik Zuğ (Tuğ) Ermenileri kendilerinin olmayan bu kiliseyi sahiplenmiş ve duvarlarına sıva çekip üstüne demir eklemiş olduklarını belirtmiştir. Böylece kilise dış görünüşü dolayısıyla tarihî eser niteliğinden çıkarılmıştır. Reşit bey ayrıca bu kilisenin "havariler döneminden kalma" olduğunu vurgulamakla birlikte abidenin çevresinde kazılar yapılırsa güzel sonuçlar vermesinin şüphesiz olduğunu ifade etmiştir^[10].

Araştırmacıların Yelisey'in kilse inşa ettiği Kiş köyü hakkında çeşitli varsayımları bulunmaktadır. Z. N. Yampolski bu yerleşim biriminin Şeki'de bulunan Kiş köyü, R. B. Göyüşov ise bu köyün Hocavend ilindeki Kiş köyü olduğunu iddia etmiştir^[11].

Strabon antik Albanların dini hakkında bilgi verirken, onların Helios, Zeus ve Selene'ye tapındıklarını, Selene'ye ise özel bir saygı gösterdiklerini yazmıştır. "Selene tapınağı İberya sınırları yakınında yer alır. Buradaki rahip, kraldan sonra ikinci kişidir. O, geniş ve iyi yerleşmiş kutsal toprakları ve tapınak kölelerini yönetir."

Z. N. Yampolski M.Ö. V. yüzyıldan M.S. II. yüzyıla kadar olan kaynakları inceleyerek Albaniya'da tapınak, Tanrı'ya adanmış bir vilayetin var olduğunu belirtmiştir. A. E. Krımski Selene tapınağının Şeki vilayetinde yer aldığını, K. V. Trever ise Şeki vilayetinin M.Ö. I. yüzyılda İberya sınırlarından uzakta bulunduğunu ve bu tapınağın Kum Bazilikası'nın yerinde olduğunu söylemiştir^[12].

Selene tapınağının yerinde Kiş kilisesini inşa eden, Şeki yakınlarında öldürülen Havari Aziz Yelisey, ikona, Cotaari kilisesi Şeki vilayetinin günümüzdeki Şeki-Zaqatala bölgesini kapsadığını göz önünde bulundurduğumuzda, bu kutsal bölgenin Şeki vilayeti olduğu tahmin edilmektedir. Şeki vilayeti Güneydoğu'da Kebele, Batı ve Güneybatı'da Kambisena, Kuzeydoğu'da Lpina ile sınır komşusuydu. Onun kuzey sınırı İberya'ya kadar uzanıyordu. Şeki vilayetinin kutsal bir bölge olduğu fikrini destekleyen bir başka gerçek de eski Şeki vilayeti içinde yer alan Şeki-Balaken bölgesinde Kum Bazilikası (IV. – V. yüzyıllar), Lekit Kilisesi (V. – VI. yüzyıllar), Zeyzid (VI. – VII. yüzyıllar) gibi tapınakların bulunmasıdır; bunlar da daha önce dini törenlerin gerçekleştirildiği eski tapınak kalıntıları üzerine inşa edilmiştir. Bu süreç Ermenistan ve Gürcistan'da da aynı şekilde gerçekleşmiştir. Araplar Azerbaycan'ı işgal ettikten sonra onlar da pagan veya Hristiyan tapınaklarının üzerine camiler inşa etmiş veya bu tapınakları camiye dönüştürmüşlerdir. Buna örnek olarak İçerişehir'deki Cuma Camii ve Katuk Manastırı (V. – XII. yüzyıllar) gösterilebilir^[13].

Kiş tapınağının inşası hakkında da araştırmacılar arasında çelişkili görüşler bulunmaktadır. 2000-2001 yıllarında Kiş tapınağında yapılan arkeolojik kazılarda Norveç tarafını temsil eden arkeolog-danışman Prof. Bernard Sturfiel tapınağın XI. – XII. yüzyıllarda inşa edildiğini iddia etmiştir.

O, görüşünü şu üç hipoteze dayandırarak kanıtlamaya çalışmıştır:

• Kiş tapınağının inşası sırasında temel kazılan toprak katmanından alınan örneklerin radyokarbon analiz sonuçlarının 990-1160 yıllarına ait olduğunu belirterek tapınağın temelinin en alt katmanının da bu tarihlerde atıldığını;
• Tapınağın en alt mezarlarının bu bölgeye gelen ilk Hristiyanlara ait olduğunu ve bu mezarlardaki insan kemiklerinin radyokarbon analiz sonuçlarının 980-1060 yıllarına ait olduğunu belirterek Kiş'e Hristiyanların bu tarihte geldiğini;
• Mihrabın arkeolojik incelemesinden elde edilen sonuçlara dayanarak Kiş tapınağının üç aşamalı faaliyet döneminin ilk aşamasında diofizit, ikinci ve üçüncü aşamalarında ise monofizit mezhebine bağlı olduğuna dayanarak tapınağın havariler tarafından değil, XI. – XII. yüzyıllarda gelen Hristiyanlar tarafından inşa edildiğini öne sürmüştür.

Bir diğer Norveçli bilim insanı Byon Veggi Kiş'te Hristiyanlığın varlığını kanıtlayan yazılı bir kaynağın V. yüzyıldan daha eski olmadığını belirterek tapınağın inşasını bu tarihten sonraya tarihlendirmiştir.

2000-2001 yıllarında Kiş tapınağında yapılan arkeolojik kazılara başkanlık eden mimar Prof. Dr. Vilayet Kerimov arkeolojik kazıların sonuçlarına dayanarak Kiş tapınağının basit teknefli bazilikadan kubbeli mimariye kadar beş inşa aşamasını belirlemiştir. Prof. Dr. V. Kerimov Kiş tapınağının mimari özelliklerinin Kafkasya Albaniyası'nın erken Hristiyanlık dönemine ait olduğunu belirtmektedir.

Kiş Kilisesi kubbe ile örtülmüş salon tarzı kiliseler grubuna ait olup Doğu tarafından yarım daire şeklindeki apsisle tamamlanmaktadır. Kilisenin planlama çözümü Erken Orta Çağ Kafkasya Albanya mimarisi için karakteristik özellikler taşımaktadır. Biraz uzun olan ibadet salonu bir çift pilaster ile iki bölüme ayrılmaktadır. Doğu tarafından salona apsisle birleşen bir altar eklenmiştir. Pilasterler aracılığıyla T şeklindeki mekân kesişen kemerlerin taşıdığı kemerli bir çatı ile örtülmektedir. Apsisin triumf kemeri de bu tür bir geometrik yapıya sahiptir. Yan duvarların pilasterler ve apsis arasındaki derin bölümleri de benzer bir görünüme sahip iki katlı kemerlerle tamamlanmaktadır. Dört kemer aracılığıyla oluşturulan dikdörtgen küresel pandantifler sayesinde tamburun oval tabanına geçilmekte ve bu tabanın üzerine kubbe yükselmektedir^[14].

Kilisenin en ilginç özelliklerinden biri ibadet salonunun dikdörtgen hacmine eklenen yarım silindirik altar apsisidir. Bir diğer önemli özellik ise yan duvarların kubbe altındaki bölümde yer alan ve haç-kubbe planlı kiliselerin transeptini andıran duvar kemerleri oluşturan üçgen şekilli bölümlerdir. Bu tür bir psödotransept sadece Kafkasya Albanya mimarisinde değil, aynı zamanda Kafkas ülkeleri mimarisinde de benzersiz bir durumdur^[15].

Kilise büyük kireçtaşı bloklarından inşa edilmiştir. Pencere kenarları ortada olanı dıştakilerden iki kat geniş olan üç parçalı yarım dairelerle çevrilmiştir. Tamburun yarım silindirik hacmi tabanda ve kornişten biraz aşağıda yarım daire profiline sahiptir. Binanın mevcut planlama çözümü altar apsisi ile birlikte IV–V. yüzyıllarda şekillenmiş, daha sonraki dönemde kubbe inşa edilmiştir^[16].

2000'li yıllarda Azerbaycanlı ve Norveçli araştırmacı-arkeologlar tarafından gerçekleştirilen "Kiş" projesi kapsamında kilise mimari, arkeolojik ve tarihi açıdan incelenmiş, restorasyon ve müzeye dönüştürme çalışmaları yapılmış, ana inşaat evreleri belirlenmiştir. Bu kazılar sınırlı bir alanda gerçekleştirilmiş olmasına rağmen Kiş tapınağının kullanım döneminin tüm aşamalarını izlemeye olanak sağlamıştır. Arkeolojik araştırmalar sonucunda belirlenmiştir ki Kiş Kilisesi I–II. yüzyıllarda Tunç ve Erken Demir Çağı'na ait malzemelerle zenginleşmiş eski bir ibadet yerinin üzerinde inşa edilmiştir. Kiş Tapınağı basit teknefli bazilikadan kubbeli mimariye kadar beş inşaat aşamasından geçmiştir. Tapınağın en alt katmanlarının arkeolojik incelemesi tartışmalara yol açan onun ilk inşa tarihini belirlemeye olanak tanımıştır. Anıt günümüze yenilenmiş haliyle ulaşmıştır. Tapınağın duvarları hem içten hem de dıştan kısmen sıvanmıştır (B. Sturfiel'in de vardığı sonuç bu sıva tabakasının radyokarbon analizine dayanıyordu)^[17].

Kapı ve pencerelere göre yeniden inşa çalışmalarının büyük ölçüde yapının üst kısmında gerçekleştirildiği belirlenmiştir. Basit tek salondan oluşan kilise ilk ve sonraki inşaatların ilginç detaylarını barındırmaktadır. Kiş Tapınağı kireçtaşından yapılmıştır. Tapınağın iç kısmı çift sütunla ikiye bölünmüş olup Doğu kısmı Batı kısmından daha küçüktür. Tapınağın duvarlarında hiçbir yazı bulunmamaktadır. Kilisenin duvarlarının çıkıntıları nal şeklinde olup iki derin deliği vardır. Mihrap merkezde yer almakta ve dikdörtgen formundadır. Tapınağın orta kısmında değişiklikler yapılmış olup bu değişiklikler yapının tamamını kaplayan iki sütun ve mihrap çıkıntısı üzerine oturtulan kubbenin eklenmesiyle ilgilidir. Tüm bu değişiklikler nedeniyle o dönemde Hristiyan mimarisinde yapı sorunlarının çözülmüş olduğu ve Alban Hristiyan tapınağı örneğinde dini yapıların inşa edildiği fikri ortaya atılmıştır. Kiş Tapınağı eski bir temel üzerine inşa edilmiştir. III-V. yüzyıllarda bu temel üzerine küçük, tek salondan oluşan bazilika tipi bir kilise inşa edilmiş ve VI-VII. yüzyıllarda bu kilise mimari formunu değiştirmiştir.

1,08-1,12 cm derinlikte, tapınak binasının en alt katmanında eski temel ortaya çıkarılmış olup bu temel üzerine Kiş Kilisesi'nin erken duvarları inşa edilmiştir. Temel büyük olmayan kaya ve nehir taşlarından örülmüştür. Arkeolojik araştırmalar sonucunda üzerinde tapınağın inşa edildiği bu temelinin M.Ö. IV. yüzyılda yapıldığı belirlenmiştir. Eski temel dikdörtgen planlı inşa edilmiş ve duvarın Batı kısmında dikkat çeken oval şekilli bir form oluşturmuştur. Temelin derinliği 110 cm'dir.

Üçüncü inşaat aşaması VI-VIII. yüzyılları kapsamaktadır; bu dönemde tapınağın üst kısmında yeniden inşa çalışmaları yapılmış ve yapıya çadır örtülü bir tambur eklenmiştir. Arkeolojik kazılar sonucunda tapınağın giriş kapısının altında eski temelin kalıntıları bulunmuş olup bu temel üzerine I-II. yüzyıllarda Kiş Tapınağı inşa edilmiştir^[18].

A.S. Hahanova Kafkasya'ya yaptığı seyahatler hakkında bilgi verirken Ortodoks Kiş Tapınağı'na Gregoryen Ermenilerin iddia ettiği ve tapınağın Gürcü-Ermeni mimarisinde sıkça rastlanan kubbeye sahip olduğunu belirtmiştir. O, "…tapınağın mihrabı yarım daire şeklindedir ve görünüşe göre yakın geçmişte Ermeni mihrabına benzetilerek tapınağın yapısının kasten değiştirilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır" diye yazmıştır.

B. Sturfiel tapınağın kullanım döneminin ilk aşamasında diyofizit, son iki gelişim aşamasında ise monofizit mezhebine bağlı olduğu görüşünü şöyle açıklamaktadır: VI. yüzyılın başlarında, VII. yüzyılda Güney Kafkasya'da Bizans'ın siyasi etkisinin artmasıyla birlikte, Alban ve Gürcü kiliseleri diyofizit mezhebine katıldılar. Bu dönem tapınağın üçüncü inşaat aşamasına karşılık gelmektedir; bu dönemde tapınak diyofizit mezhebinin kurallarına göre yeniden inşa edilmiştir. 705 yılında Arap Hilafeti siyasi amaçlarla kendi hâkimiyetindeki Hristiyan nüfusun kilise faaliyetlerini düzenlemeye ve kontrol altında tutmaya çalışmış, Ermeni kilisesinin doğrudan yardımıyla Alban kilisesini monofizit kiliseye dönüştürmüş ve hiyerarşik olarak onu monofizit mezhepli Ermeni kilisesine tabi kılmıştır.

Bu dönemde tapınak monofizit mezhebinin kurallarına uygun olarak yeniden inşa edilmiştir. B. Sturfiel'in belirlediği üçüncü aşama, A. Hahanova'nın belirttiği "pek uzak olmayan bir dönemde yapılmış yeniden inşa çalışmaları" ile aynı döneme denk gelmektedir. Bu yeniden inşa çalışmalarının 1836 yılında Rusya'nın Alban kilisesini feshetme kararından sonra Kiş Tapınağı'nın Ermeni mimarisine uygun hale getirilmesi amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Arkeolog Nesip Muhtarov'un verdiği bilgiye göre kilise 1864 ve 1930'lu yıllarda Ermeniler tarafından onarılmış ve sonucunda yapının görünümü önemli ölçüde değiştirilmiştir.

Arkeolojik kazılar sırasında tapınağın Kuzeydoğu duvarlarının yarım kemer çıkıntısının altında toprak mezar ortaya çıkarılmıştır. Mezarın örtüsü üç katmandan oluşuyordu: Birinci katman kil, kömür, kül ve toprak, ikinci katman kil, üçüncü katman ise birinci katmana benzer bir karışımdan ibaretti. Killi toprakta oval şekilli, 90 x 60 cm ölçülerinde olan toprak mezar Doğu-Batı yönündeydi. Mezar tapınağın Doğu duvarının temeline doğru uzanmıştı; bu alan düzleştirilmiş ve köşeleri basılmıştı, külle kaplı zeminin üzerinde ise iki küçük öküz kafası defnedilmişti. Kafalar kırmızı çömlek parçalarının büyük kırıkları üzerine yerleştirilmiş ve yüzleri Doğu'ya yönlendirilmişti. Kafaların üzerinde ve çevresinde çeşitli çömlek kırıkları, boynuz kırıkları, yuvarlak taş, diğer hayvan kemikleri ve bir kemik ok bulunmuştur^[19].

Mezarın çömlek ekipmanları büyük kap parçalarından oluşuyordu ve bu parçalar Kür-Araz kültürüne aittir. Meme şekilli kulplar, yumurta benzeri gövdeye sahip çömlekler, tarak şekilli süslemeler vb. Son Eneolitik döneme özgü çömlekçilik özellikleridir. Çömlek ürünleri yerel karakter taşımaktadır. İki öküz başlı toprak mezar şüphesiz ki ritüel amaçlıdır. Azerbaycan'da yapılan arkeolojik kazılarda Alikömektepe ve Babaderviş anıtlarında da benzer ritüel amaçlı defin adetleri kaydedilmiştir. Toprak mezar M.Ö. IV-III . binyılın kavşağına aittir. Tapınak inşa edilirken ustaların mezarın varlığından haberdar oldukları düşünülmektedir. Bu alanın eski bir kutsal yer olarak kabul edilmesi burada bir mezarlık veya yerleşim yerinin bulunmasıyla bağlantılıdır^[20].

Kiş'teki arkeolojik araştırmalardan sonra Şeki bölgesinin Kiş köyü alanında bulunan tapınağın gerçekten de Aziz Yelisey tarafından inşa edildiği, Doğu kiliselerinin anası ve metropolit olduğu, Kiş'te Hristiyanlık öncesinde Kafkasya Albanya'sında özellikle saygı gören Selene tanrıçasına adanmış bir tapınağın var olduğu ve burada Gis-Kürmük başpiskoposluğu, daha sonra Yelisey, Çuketi ve Şeki piskoposlarının merkezi bulunduğu sonucuna varılmıştır.

Günümüze kadar ayakta kalmayı başaran kilise tarihi Azerbaycan topraklarının eski ve zengin kültürü hakkında modern nesillere maddi kanıtlar sunmuştur. Kiş'teki tapınak sadece Kafkasya Albanya'sında değil, aynı zamanda tüm Kafkasya'da yaklaşık iki bin yıl önce Hristiyanlığın başladığını simgeleyen önemli bir tarihi anıttır.

Wikimedia Commons'ta Kiş Kilisesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• "About the Kish Church Reconstruction Project"17 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Azerbaijan International, Vol. 11:1 (Spring 2003), p. 33.
• The Kish Church: Digging up History: Norwegians Help Restore Ancient Church16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Azerbaijan International, Vol. 8:4 (Winter 2000), pp. 18–19.
• "The Church in Kish: Carbon Dating Reveals its True Age," Azerbaijan International, Vol. 11:1 (Spring 2003), pp. 33–39.
• Trip to Kish church^[]