Kelt mitolojisi
| Makale serilerinden |
 |
Kelt mitolojisi en yalın tanımıyla Kelt politeizminin mitolojisidir. Kelt politeizmi Demir Çağı Keltlerinin diniydi. Demir Çağı'ndaki diğer Avrupalılar gibi erken dönem Keltleri de politeistik mitoloji ve dinî yapıyı benimsemişlerdi. Kelt insanlarının içinde, Roma ile yakın iletişimi olan Galyalıların ve İber Yarımadasındaki Keltlerin mitolojileri Roma İmparatorluğu altında devam edememiş, daha sonra ise bu insanlar Hristiyan olmuş ve Kelt(ik) dillerini de kaybetmişlerdir. İronik bir şekilde bu insanların inanç ve geleneklerine dair bilgiler çeşitli Roma ve Hristiyan kaynakları sayesinde bugüne kadar ulaşmıştır. Bir başka açıdan ise, kendi politik veya lenguistik (dilsel) kimliklerini korumuş olan Keltler Demir Çağı'ndaki atalarının mitolojilerinin en azından artakalan küçük bir kısmını iletebilmişlerdir. Bu iletilebilmiş kısım genellikle Orta Çağ'da kaydedilmiş ve yazılmıştır.
Tarihi kaynaklar
Galya dilinde yazılmış materyallerin azlığı nedeniyle pagan Keltlerde okuma yazmanın pek yaygın olmadığı düşünülmektedir, her ne kadar Galya dilinin Yunan, Latin ve Kuzey İtalik alfabelerini kullanan bir yazı(lı) çeşidi de kullanılmış olsa da. Sezar Galyalılarda okuma yazmanın var olduğu belirtse de, bu halkın din adamları olan druidlerin dini öneme sahip çeşitli parçaları (ayetleri) yazarak kaydetmelerinin yasak olduğunu da belirtmiştir. (Sezar, De Bello Gallico 6.14)
Roma fethettiği yerlerde druidlerin gücünü bozmakla kalmadı, yaygın bir kitabe alışkanlığı getirdi; hatta Galya (bugünkü Fransa), Büyük Britanya ve diğer eskiden (veya hâlâ) Keltik konuşulan bölgelerde keşfedilmiş tanrılara dair kitabelerin çoğunluğunun Romalıların fethinden sonra yapıldığı ortaya çıkmıştır.
İrlanda ve bugünkü Galler'in bölümlerinde yaşayan erken dönemdeki Keltler ise kısa yazınları (çoğunlukla kişi isimleri) kaydetmek için Ogham alfabesini kullanmışlarsa da, Romalılar tarafından fethedilmemiş bölgelerde Hristiyanlık'ın gelişine ve yayılışına kadar daha sofistike yazınlar mevcut değildi. Aslında, bu yörelerin çoğu mitini ilk kaydedenler Hristiyan rahiplerdir, fakat pek tabii ki bu kayıtlarda çoğu orijinal dini anlamlar bulunmaz.
Kelt dini konusundaki kaynaklardan birisi de Keltler tarafından yapılmış veya Keltlere bağlı tapınaklardan geriye kalanlardır. Fakat burada şöyle bir sorun çıkmaktadır; bulguların da gösterdiği gibi heykellerden, motif ve figürlere kadar bulunan şeylerin çoğu Greko-Romen gelenekten esinlenmiştir bu nedenle özgün Kelt kültür ve mitine dair sağlam çıkarımlar yapmak zorlaşır. Yazınsal verilerin azlığı da ikonografiyi tanımlamak ve açıklamak için yeterli düzeyde değildir.
Julius Sezar'ın Kelt dini üzerine yorumları
Sezar'ın Commentarii de bello Gallico'sunda Galya'nın Keltik tanrılarını konu alan bir metin vardır. Burada Sezar Galya'da tapılan beş baş tanrıyı zikreder (dönemin geleneğini takip ederek bu tanrıların Roma mitolojisindeki en denk figürlerinin isimleri ile) ve rollerini açıklar. Merkür (Mercury) içlerinden en önemlisidir ve birçok farklı temsili keşfedilmiştir. Merkür tüm sanatların yaratıcısı, kaynağı ve gezginler ile tüccarların koruyucusu olarak görülür. Ayrıca kâr ve ticaret konusunda da en büyük güç onundur. Galya'da bu tanrıdan sonra gelen dört tanrı ise (yine Roma'daki en denk tanrıların isimleriyle) Apollo, Mars, Jupiter ve Minerva'dır. Bu tanrılar konusunda Keltler de diğer topluluk ve kültürlerdekine benzer inançlara sahipti: Apollo hastalıkları def eder, Minerva yetenekleri arttırır, Jupiter göklere hükmeder ve Mars savaşı, savaşçılığı etkilerdi. Bu beşine ilaveten, Galyalıların kökenlerini Dis Pater'e bağladıklarını belirtir.
Dönemin tipik bir Romalısı olarak Sezar da bu tanrıların orijinal Keltik isimlerini yazmaktansa onları kendisinin denk veya eşit gördüğü Roma tanrılarının isimleriyle yazmıştır. Ayrıca ortaya koyduğu titiz küçük şemada yer alan denk tanrı ve görev/roller yaygın yazından biraz ilgisizdir. Yine de, tüm kısıtlamalarına rağmen, Sezar'ın küçük listesi kesin bir gözlem oluşunun yanı sıra faydalıdır da. Onun tanımlamaları var olan sözlü gelenek ile dengeli biçimde harmanlandığında kişi rahatlıkla bu tanrılarının rollerinin ve çevrelerinin ayrılığını hatırlayabilir.
Kelt mitolojisinin dalları
Kelt mitolojisi kendi içinde birkaç farklı alt gruba ayrılabilir. Bunların çoğu ile Keltik dillerinin dallarıyla denklik kurulabilir:
- Antik Keltler
- Antik Galya ve İngiltere tanrıları
- Godelik
- Mitolojik döngü
- Ulster döngü
- Fenian döngü
- Tarihi döngü
- İskoçya mitolojisi
- Manx mitolojisi
- Adasal Britonik
- Galler mitolojisi
- Korniş mitoloji
- Briton mitolojisi
Kelt tanrıları
Antik Keltlerin tanrıları
Her ne kadar, en yaygın olduğu zamanda, Kelt dünyası Batı ve Orta Avrupa'nın çoğunu kaplıyorduysa da, herhangi bir politik birlik veya belirli kültürel etkinin merkezi bir kaynağı vardır. Antik Keltlerin homojen olmayan bir kültürel çeşitlilik yaşadıkları söylenebilir. Sonuç itibarıyla, her ne kadar bazı belirli motifler (örneğin tanrı Lugh) Kelt dünyasının her tarafına nüfuz etmiş olsa da, Kelt dininin uygulama ve kaidelerinde büyük bir çeşitlilik vardı; uygulama ve kaideler her yerel grupta farklılık arz etmekteydi. Roma mitolojisindeki denkleri ile birlikte, toplamda 300'den fazla tanrıya dair bilgi içeren kitabeler bugüne kadar gelmiştir. Fakat çoğu genii locorum, yerel veya kabilesel tanrılar, sadece küçük bir kısmı yaygın olarak tapınılan daha genel tanrılardır.
Bu antik tanrıların görev ve doğaları hakkında isimlerinden, kitabelerinin bulunduğu yerlerden, ikonografilerinden, onlarla denk olduğu düşünülmüş/yazılmış Roma tanrılarından ve daha sonra Kelt mitolojisinde yer almış benzer figürlerden bilgi edinilebilir.
İrlanda tanrıları
En eski mit parçaları İrlanda'dan, erken dönem Orta Çağ'da yazılmış yazmalardandır. Bunlar Hristiyanlar tarafından kaleme alındığı için, karakterlerin önceden sahip olduğu ilahi doğaları belirsizdir. Temel mit iki ilahi ırk olan Tuatha Dé Danann ve Fomoriler arasındaki bir savaş hakkındadır.[1] Bu mit Cath Maige Tuireadh (Mag Tuireadh Savaşı) metninin temelini oluşturmaktadır.
Galler tanrıları
Büyük Britanya'daki tanrılara dair bilgiler, Hristiyan bakış açısı nedeniyle karartılmış bir şekilde de olsa, Galler yazmalarından gelmiştir. Burada iki temel tanrılar grubu Dôn'un çocukları ve Llyr'in çocuklarıdır. Fakat bu grupların görevleri arasındaki farklılık ve ayrılık tam olarak belli değildir.
Görünüşe göre Kelt panteonunun en önemi ve baş tanrısı Dagda'dır.[2] İsminin anlamı "İyi Tanrı"dır[3] ki burada iyi ahlâki anlamda değil de, her şeyde iyi olmak veya bir başka deyişle her şeyde (yani en) güçlü olmak anlamındadır. Eşi tanrıça Morrígan'dır.[2] Dagda bir baba figürüdür, kabilenin koruyucusudur ve temel tanrıdır ki diğer eril Kelt tanrıları onun bazı değişikliklere uğramış formlarındandır. Kelt tanrıları genellikle herhangi bir şeyle belirlenmiş, ilişkilendirilmemiş karakterlerdi ve bu nedenle belki de düzgün bir panteondan çok bir kabile gibi görülmelidirler. Bir açıdan tüm Kelt tanrı ve tanrıçaları Yunan tanrı Apollo gibidirler, yani hiçbir belirli şeyin tanrısı olarak yalınca tanımlanamazlar.
Morrígan ("Büyük Tanrıça" veya "Hayalet Tanrıça"[4] antik İrlandalı Keltlerin, üçlü (üçe ayrılmış) savaş tanrıçasıydı. Bütün olarak (üç parçası beraber) Morrigu olarak anılırdı, fakat parçalarına da Nemhain, Macha ve Badh denirdi. Bunların her biri savaşın bir yönünü temsil etmekteydi. Çoğunlukla bir karga veya kuzgun olarak görünürdü, fakat birçok farklı formu da alabilirdi, inek, kurt ve yılanbalığı dahil.
Belenus daha çok bölgesel bir tanrıydı ve çoğunlukla kuzey İtalya ve Galik Akdeniz sahili boyunca ona tapınılırdı. Her şeyden öte bir tarım tanrısıydı. Ayrıca onunla özdeşleşmiş Beltaine ("Bel[in] Ateşi"[5]) isimli büyük bir festival (bayram) da mevcuttu.
Onun gerçekten bir tanrı olarak tapınılıp tapınılmadığına dair hâlâ tartışmalar vardır. İsmi "parlak ve parlayan"[5] gibi bir anlama sahiptir ve bazılarına göre 'o' sadece Beltaine bayramında yakılan büyük ateşleri temsil etmekteydi.
Lúgh/Lug
Tanrı Lug'un Kelt dininde büyük bir alana nüfuz etmiş olduğu adının Galya'dan İrlanda'ya kadar Kelt dünyasının birçok bölgesinde anılmasından bellidir. Kelt mitlerine Lug genç bir adam olarak görünür. Mızrak ve sapan silahlarıdır.[6] İrlanda'da Lughnasa (modern İrlanda dili ile lúnasa) isimli onun onuruna yapılan bir festival (bayram) bulunmaktadır.
Sezar'ın Roma mitolojisindeki Merkür'e denk gördüğü Lugh görünüm açısından ve detaylar yönünden Merkür ile birebir aynı sayılmasa da benzerdir.[6] Merkür'den farklı olarak bir eşi de bulunur; Maia veya Rosmerta.
| Kelt dini serisinden |
|---|
 |
Kelt mitolojisi |
| Antik Kelt Dini |
Druidler · Bardlar · Vates |
| İrlanda Mitolojisi |
Tuatha Dé Danann |
| Galler Mitolojisi |
Mabinogion · Taliesin |
| Ayrıca bakınız |
Keltler · Galya |
Diğer tanrılar
Keltlerin taptığı ama bugün isimleri haricinde haklarında pek bir şey bilinmeyen birçok tanrı vardır. Bunlara Dagda'nın kızı tanrıça Brigit (veya Brigid), doğa tanrıçaları Tailtiu ve Macha ve at tanrıça Epona[7] dahildir. Ayrıca bereket tanrısı Damara, Cu Roi ve demirci tanrı Goibniu[8] gibi eril tanrılar da bunlara dahildir.
Tanrıçaların Kelt mitolojisinde Greko-Romen mitolojiden farklı bir yeri vardır; ilahi eş olarak tanrıları tamamlarlar. Bu kıtasal ikonografide de sık sık görülür. Eril eşlerini tamamlayıcı yönleri dışında bu tanrıçalar bereket ve mevsimsel döngü ile de ilişkilidir. Belirli, isimlendirilmiş tanrıçalar ile matres (anatanrıça)[9] veya matronae arasında belirgin bir ayrım yapmak mümkün değildir. Ayrıca tanrıça ve matronaenin ilişkilendirilmiş olduğu belirli bölgeler vardır ve bu yerlerin genel olarak koruyucusudur.
Zoomorfizm
Kelto-Romen ikonografi yoğun biçimde hayvan betimlemesi içerir. Sıklıkla zoomorfik ve antropomorfik formların kombinasyonundan oluşan ilah betimlemeleri görülebilir. Belki de en sık betimlenen ve en tanınmış (boğa kaynaklı) boynuzlu tanrı imgesi dışında da çok çeşitli betimlemeler mevcuttur.[10]
Ayrıca bakınız
- Kelt politeizmi
- İrlanda mitolojisi
- Gundestrup kazanı
- Kelt
Notlar
- ^ Lindemans, Micha F., "Fomorians". 30 Mart 1999 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 22 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ a b Lindemans, Micha F., "Dagda". 20 Temmuz 1999 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 8 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Lindemans, Micha F., "Dagda". 3 Mart 1997. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 8 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Dee, Daniella, "Morrigan". 25 Temmuz 1999 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 1 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ a b Lindemans, Micha F., "Belenus". 28 Ağustos 1999 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 5 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ a b Buchert, Dave, "Lugh". 22 Ekim 2000 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 9 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Lindemans, Micha F., "Epona". 25 Temmuz 1999 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 25 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Lindemans, Micha F., "Goibniu". 31 Temmuz 1997 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 30 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Lindemans, Micha F., "Matres". 29 Temmuz 1997 sürümü. Encyclopedia Mythica: Celtic mythology. 30 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- ^ Encyclopedia of Religion, Second Edition, Thomson Gale, s.1487, Celtic Religion: An Overview - Zoomorphic gods.
Kaynakça
- Encyclopedia of Religion, Second Edition, Thomson Gale, s.1478 - 1500, Celtic Religion
- Encyclopedia Mythica5 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. URL erişim tarihi: 3 Temmuz 2007.
- de Vries, Jan, Keltische Religion (1961)
- Duval, Paul-Marie, Les Dieux de la Gaule, new ed. updated and enlarged (1976).
- Ellis, Peter Berresford, Dictionary of Celtic Mythology (Oxford Paperback Reference), Oxford University Press, (1994): ISBN 0195089618
- Green, Miranda J. Dictionary of Celtic Myth and Legend New York: Thames and Hudson, 1992. ISBN 0500279756.
- MacCana, Proinsias. Celtic Mythology. New York: Hamlyn, 1970. ISBN 0600006476.
- Mac Cana, Proinsias, The Learned Tales of Medieval Ireland (Irish Literature - Studies), Dublin Institute for Advanced Studies (1980): ISBN 1855001209
- MacKillop, James. Dictionary of Celtic Mythology. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 0192801201.
- Matthews, John. Classic Celtic Fairy Tales. Blandford Books, 1997. ISBN 0713727837.
- Monaghan, Patricia. The Red-Haired Girl from the Bog: The Landscape of Celtic Myth and Spirit.New World Library, 2002. ISBN 1577311906.
- O'Rahilly, Thomas F. Early Irish History and Mythology (1946, reissued 1971)
- Rhys, John, Lectures on the Origin and Growth of Religion as Illustrated by Celtic Heathendom 3rd ed. (1898, reprinted 1979).
- Sjoestedt, M. L. Gods and Heroes of the Celts. 1949; translated by Myles Dillon. repr. Berkeley, CA: Turtle Press, 1990. ISBN 1851821791.
- Stercks, Claude, Éléments de cosmogonie celtique (1986)
- Vendryès, Joseph, Ernest Tonnelat, and B.-O. Unbegaun Les Religions des Celtes, des Germains et des anciens Slaves (1948).
- Wood, Juliette The Celts: Life, Myth, and Art Thorsons Publishers (2002): ISBN 0007640595
Dış bağlantılar
- Encyclopedia Mythica - Celtic Mythology Kelt mitolojisine ilişkin ansiklopedik bilgi (İngilizce)
- Galatlar: Anadolu Keltleri 4 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkçe ve İngilizce)
- Timeless Myths - Celtic Mythology 24 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İrlanda ve Galler literatüründen bilgi ve hikâyeler barındırmaktadır (İngilizce)
- Gundestrup cauldron 21 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gundestrup kazanı'nın detaylı tanımı ve anlatımı (İngilizce)
- Celtic Religion - What information do we really have? (İngilizce)
- What we don't know about the Ancient Celts 21 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- CyberSamurai Encyclopedia of Celtic Mythology (İngilizce)
