Karluklar
| Makale serilerinden |
 |
Karluklar (Çince: 葛逻禄 veya 葛邏祿; Géluólù, alışılmış sesçil Gelolu, Gelu, Khololo, Khorlo, Harluut), 766-1215 yılları arasında, Orta Asya'da varlığını sürdüren Türk boylarıdır. "Karluk" adı Arap kaynaklarında "حارلوق Harluk", Farsça eserlerde "حاللوه Halluh", Çin yıllıklarında ise "Géluólù" biçimlerinde kullanılmıştır.[1] Kadim Türk çağlarında Karluklara "Üç Oğuz" yani "Üçboy" da denilmiştir.[2] Türkçe anlamı "karlık" (kar yığını) olan Karlukların Türk soyundan geldiği ve bir Gök-Türk boyu olduğu Çin kaynağında (T'ang-shu) belirtilmiş ve oturduğu saha olarak Altaylar'ın batısındaki Kara-İrtiş ve Tarbagatay havalisi gösterilmiştir.[3] Karluklar burada üç kabileden kurulu bir birlik halinde bulunuyorlardı. Daha İstemi zamanında Türk hakimiyetinin Hazar'ın kuzeyi ve Maveraünnehir'e doğru genişlemesinde şüphesiz büyük rolleri vardır. 630-680 yılları arasında, diğer Türk boyları gibi kendi başlarına buyruk olarak zaman zaman Çin'e karşı geldikleri görülmektedir.[4]
Onoklar soyundan gelen Karluklar Türgiş Devleti'ni bertaraf ederek Batı Türkistan'da devlet kurdular. Karluklar Talas Muharebesi'ne kadar Karluk Devleti olarak devam etti. Daha sonra Karahanlılar'a dönüştü. İslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluğudur. Divân-ı Lügati't-Türk'te; "قرلق Karluk" "Göçebe Türklerden bir bölük adıdır. Oğuzlardan ayrıdırlar. Oğuzlar gibi Türkmen'dirler."[5]
Karluk boylarının bilinen Tarihi
- 665-681 bağımsız yaşama;
- 682 Göktürklere katılma;
- 745 Uygurlara katılma;
- 766- 840 bağımsız;
- 840 Karahanlılara katılma.
- 1212-1300 beylik düzeyinde yaşama.
Karlukların tarihi
640-682 yılları
Kaynaklarda üç kabileye ayrılan Karluklar'ın ilk defa Altay Dağları'nın güney batısında ve Beşbalık'ın kuzey batısındaki topraklarda yaşadığı belirtilmektedir. 627 yılı dolaylarında Sir Tarduşlar'ın Doğu Göktürk Kağanlığı topraklarına göçüyle, onlardan boşalan Tanrı Dağları'nın kuzeyindeki Tarbagatay bozkırlarına Karluklar yerleşti. Daha sonra Batı Göktürk Kağanlığı'na isyan ederek kağanlığın zayıflamasına sebep oldular.[6]
640 sıralarında Turfan'ın kuzeyine kayan Karluklar, Çinliler tarafından mağlup edilerek (650-654) P'ei-ting eyaleti (Tanrı Dağları'ın kuzey sahası)'ne bağlandılar. Fakat her kabile kendi reisinin kontrolü altında idi. Bu haberi veren Çin kaynakları, 665'e doğru tekrar toparlanan Karlukların Çin nüfusundaki ne Batı, ne Doğu Göktürk kanadına tabi olmaksızın yaşadıklarını kaydetmiştir. Bu dönemde devletin merkezi Balasagun idi. Önceden "Kül-Erkin" unvanını taşıyan Üç Karluk beyi bu tarihlerde "Yabgu" unvanını almış ve kuvvetli bir orduya sahip olmuştur. Daha sonra Kapgan Kagan tarafından II.Göktürk Kağanlığı'na bağlandığını gördüğümüz Karluklar, Çin'in teşvik ve tahriki ile Göktürk'lere karşı ayaklanarak şiddetli mücadelelerde bulunmuşlardır.[7] Karluklar bir süre Göktürk Devleti'ne bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler.
Karlukların Yıkılışı
Uzun bir süre Çin'e bağlı olarak yaşayan Karluklar'ın 682'den sonra yeni kurulan İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'na tabi olmuşlardır. 711 yılından sonra Kapgan Kağan idaresine başkaldıran Karluklar, 714'te Çin İmparatorluğu'na bağlılıklarını bildirdiler. 720 yılına kadar Karluklar ile Göktürkler arasında mücadele devam etti. Bilge Kağan'dan sonra Göktürkler'in gücünü yitirmeye başlamasından sonra Uygurlar, Basmıllar ve Karluklar birleşerek Göktürk yönetimiyle ortak mücadeleye giriştiler. Göktürk kağanını öldürdükten sonra Basmıllar'ın önderini kağan olarak seçtiler. 744 yılında da İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı tamamen ortadan kaldırdılar. Aynı yıl Karluklar ve Uygurlar birleşerek Basmıllar'ın liderini öldürmüşler ve Uygur Kağanlığı kurulmuştur. Ancak 746-747 yıllarında Uygurlar'a saldıran Karluklar yenilgiye uğrayarak Türgişlere sığınmıştır. Takriben 759 yılına kadar bazen kendi başlarına, bazen de Basmıllar ve Türgişler ile birleşerek Uygurlar'a saldırsalar da yenilgiye uğratılmışlardır. 751 yılında gerçekleşen Talas Muharebesi'nde Abbâsîler'in yanında yer aldılar.[8] 766 yılında, dağılan Türgişlerin önemli şehirlerini aldıktan sonra Batı Türkistan'da başkenti Balasagun olan bağımsız hakanlık kurdular. İlerleyen yıllarda Kaşgar ve Fergana gibi önemli şehirleri ele geçiren Karluklar, Oğuzlarla birlikte Peçenekler'i yenilgiye uğrattılar. 791 ila 812 yıllarında gerçekleşen savaşlarda Uygurlar'a yenilerek bir kısım topraklarını kaybettiler. İlerleyen yıllarda kuzeyden Kırgızlar, doğudan Uygular ve güneyden de Abbâsîler ile mücadele sonucu Karluklar 9. yüzyılın ikinci yarısından itibaren zayıflamaya başladı. 893 yılında Seyhun'un doğusuna sefer düzenleyen Sâmânîler, Karluklar'ı ağır bir yenilgiye uğratarak Talas'ı ele geçirdi. Devamında Oğuzlar ve Yağmalarla savaşan Karluklar devleti, 943 yılında gerçekleşen Karahanlı saldırısında yıkıldı.
Karahanlıların kuruluşu
İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlılar’ın kuruluşunda rol oynadılar.Uygurların 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla Uygurlara bağlı yaşayan Karluklar diğer Türk boyları ile birleşerek merkezi Balasagun olmak üzere Batı Türkistan'da Karahanlı devleti kuruldu. Devletin ismi kuvvetli “hükümdar” anlamına gelen Karahan unvanından gelmektedir. Devletin kurulma yıllarında İslamiyet Taşkent ve çevresinde yayılmaktaydı.
Moğol Egemenliği ve Beylik yılları
Devlet düzenini yıkan Moğollar sebebiyle, beylik düzeninde 1300'lü yıllara kadar gelebildiler. II. Arslan Han zamanında Cengiz Han'ın egemenliğini tanımışlardır. Cengiz'e itaat eden ilk Müslüman hükümdar olup, 1221'de ölen bu Karluk hanının oğluna da, Özkent şehri verilmişti. Cengiz zamanı Moğol devleti idaresinde vazife almış Karluklar görülmektedir.
| Karluk | Uygur (Dokuz Oğuz) | Basmil | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Uygur Kağanlığı (Kül Bilge Kağan) (744 - 840) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Karluk | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Karahanlılar (840 - 1041) | Karahoca Uygur (843 - 1211/1368) | Kansu Uygur (905 - 1226) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Batı Karahanlılar (1041 - 1089/1212) | Doğu Karahanlılar (1041 - 1212) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Bartold V.V., 1968, History of Turco-Mongolian peoples, Works Vol. 5. M. 547.
- ^ Gumilev L.N, 1967, Ancient Türks, sayfa 61-62.
- ^ Bk. Gy. Nemeth, MK, s 50; Oğuz Kağan Destanı, neşr. W. Bang R. R. Arat, s.25. Veya Qaraluq (qara-qarıl = karılmak, karışmış olmakT-'tan): "karışmış" halk, bkz.G. DOerfer, ayn. esr., III, s.385; buna karşı bk. Gy. Nemeth, Der Volksname Karluk und seinesemantisce Gruppe, s.14 vd.
- ^ Ed. Chavannes, ayn. esr., s.33, n. 4.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't-Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 473.
- ^ Taşağıl, A., Karlukların Coğrafi Dağılımı Üzerine. Türkiyat Mecmuası, Cilt: 24, Bahar, 2014. URL:http://dergipark.gov.tr/download/article-file/173126 9 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2017-01-08
- ^ Ed. Chavannes, ayn. esr., s. 85 n. 4, krş, Liu esr., ayn. esr., II, n. 800. Bu adları açıklama tecrübesi: bk. H. Ecsedy, Acta Orientalia; XVII, s. 83 n. 3
- ^ Salman, H., Katavan Savaşı’nda Karlukların Rolü. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, Sonbahar 2014. URL:http://dergipark.ulakbim.gov.tr/matad/article/view/5000147976 9 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2017-01-08
Dış bağlantılar
- Рассказ о стране халлухов (Khallukh) и ее городах 24 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- Karlukların Coğrafî Dağılımı Üzerine, Prof.Dr. Ahmet Taşağıl
