Karakutu
Karakutu veya uçuş kayıt cihazı (İngilizce: flight recorder), uçuş esnasında uçaktaki belli başlı verileri kaydetmeye yarayan araçtır. Hava olayları ve kazalarının soruşturulmasında kolaylık sağlaması amacıyla hava taşıtlarında bulunmaktadır. Çeşitli özelliklerine göre üç sınıfa ayrılır:
- Tip 1: Kokpit ile kule, diğer hava araçları ve mürettebatın kendi arasındaki konuşmaları kaydeden karakutu tipidir.
- Tip 2: Uçuş verilerini kaydeden karakutu tipidir.
- Tip 3: Hem ses hem de uçuş verilerini kaydeden cihaz, kısaca FDR/CVR olarak da bilinen ve günümüzde en yaygın kullanılan karakutu tipidir.
Karakutu,güvenliği açısından uçağın en dayanıklı kısmı[1] olarak bilinen kuyruk bölümünde bulunur.[2]
Uçaklardaki verilerin kayıt altına alınması
Uçuş veri kaydedici
Uçuş Veri Kaydedici ya da FDR (Flight Data Recorder), uçuş sırasında uçağın ürettiği verileri kaydeden önemli bir uçuş ekipmanıdır. FDR'ler, kullanıldıkları uçak türüne bağlı olarak farklılık gösterirler. En detaylı kayıtlar genellikle büyük yolcu uçaklarında yapılırken, küçük uçaklarda kaydedilecek parametre sayısı ve çözünürlükleri uçağın sınıfına göre değişir. Örneğin, 2 kişilik bir akrobasi uçağında kaydedilecek veriler, 15 ile 20 arasında değişebilir. Bu konuda SAE AS 8039A dokümanı referans alınabilir.
Büyük uçaklarda, kaydedilebilecek parametre sayısı 88 temel parametreye kadar çıkabilir. Yolcu uçaklarında bu sayı genellikle 250'ye yaklaşır. Bu parametrelerin türetilmesiyle bir uçakta kaydedilecek toplam veri miktarı belirlenir.
Bu kayıtlar, bir kaza durumunda incelenir ve kaza hakkında önemli bilgiler sağlar. Elde edilen veriler, kokpitte alınan ses kayıtlarıyla birlikte kullanılarak kesin sonuçlara varılabilir.
Uçuş sırasında bir arıza tespit edilirse, pilot bu durumu bildirmeye çalışır ve ses kayıtları da kayıt cihazına aktarılır.
Kazaların yanı sıra, bu veriler aynı zamanda öğrenci pilotların uçuş performansının değerlendirilmesinde de kullanılabilir.
Aşağıdaki liste, orta büyüklükte bir uçakta kaydedilebilecek 88 parametreden sadece birkaçını içermektedir:
- Zaman
- Basınç irtifası
- Hava hızı
- Baş doğrultusu
- İvme (Dikey)
- Yunuslama durumu
- Roll durumu
- Pilotun telsizi açma kapamaya elle müdahalesi
- Motor gücü
- Otopilot aktiflik durumu
- Uzunlamasına ivme
- Yunuslama Kontrol verisi
- Lateral Kontrol Verisi
- Rudder Pedal Verisi
- Asli yunuslama kontrol yüzey pozisyonu
- Asli lateral kontrol yüzey pozisyonu
- Asli yalpa kontrol yüzey pozisyonu
- Lateral ivme
- Yunuslama yüzey kontrol pozisyonu
- Kokpittte flap yüzey seçimi, firar kenarı
- Kokpittte flap yüzey seçimi, hücum kenarı
- Dış ortam sıcaklığı
- Otopilot durumu
- Radyo irtifası
- Hücum açısı
- Hidrolik basınç
- Yer hızı
- Fren basıncı
- DC elektrik dağıtıcı statüsü
Kokpit ses kaydedici
Kokpit Ses Kaydedici ya da CVR (Cockpit Voice Recorder) uçuş sırasında kabin içerisindeki sesleri kaydeden uçuş ekipmanıdır.
Dayanıklılık
- Karakutu her 3 eksende de aynı anda 1000 g kuvvetinde güçte yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır. (g=9.81 m/s²)
- Karakutu en zayıf olduğu eksende 6,5 milisaniye boyunca 1700 g kuvvetinde yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır.
- Karakutu 0,05 inç karelik bir alanda 250 kilogramlık ani bir baskıya dayanabilmelidir. (Bozuk para büyüklüğünde, 5 ton ağırlığında olan bir nesne yere düşecek olsa, kaldırabilecek güçte olması anlamına gelir).
- 18 inç derinliğinde kumun altında çalışabilmelidir. (45 santimetre)
- 1100 santigrat derece sıcaklıkta yarım saat çalışabilmelidir.
- 3 metre derinliğinde suyun içerisinde 30 gün çalışabilmelidir.
Yukarıda bulunan maddeler bir karakutunun kullanım izni alınmadan evvel geçtiği testlerin bir listesidir. Bu testleri geçemeyen bir karakutu aracının uçakta kullanılmasına izin verilmez. Bunların dışında pek çok test uygulanmaktadır.
Standartlar
- Büyük uçaklar için FAR Part 121 Appendix M (taşıma uçakları, minimum parametre listesi)
- Büyük uçaklar için FAR Part 125 Appendix E (12-19 kişilik yolcu uçakları, minimum parametre listesi)
- SAE AS8039 A (küçük uçaklar)
- CS23.1323, 1325, 1327. (Sertifikasyon gereksinimleri)
- TSO 123A, fiziksel ve genel gereksinimler.
- TSO 124A, fiziksel ve genel gereksinimler.
- RTCA/DO 160A, Çevresel şartlar.
- RTCA/DO 254B, Elektronik donanım şartları.
Bunun dışında karakutular askeri ve sivil olarak 2 sınıfa ayrılır. Sivil uçakların içerisinde kesinlikle verileri silmeye yarayan herhangi bir tuş bulunmaz. Sivil uçaklarda kayıt altına alınan karakutudaki veriler asla silinemez. Oysa askeri karakutular yüksek önem arz eden görevlerde de kullanıldıkları için farklıdırlar. Düşman bölge üzerinde vurulan bir askeri pilot, bilgilerin düşman eline geçmemesi için karakutudaki verileri uçakta bulunan tek bir tuşla ile silme yetkisine sahiptir. Böylece karakutuda depolanan tüm veriler temizlenmiş olur.
Rengi
Karakutu denildiği zaman her ne kadar akıllara karakutunun renginin siyah olduğu gelse de aslında karakutunun rengi turuncudur. Oluşacak herhangi bir kaza sonrası uçağın parçaları büyük bir alana yayılsa bile karakutuların oynadıkları rol gereği kolaylıkla bulunabilmesi gerekmektedir, bu yüzden de karakutunun rengi seçilirken doğada en az bulunan renklerden birisi olan turuncu seçilmiştir.[3] Doğada en fazla bulunan renk olan mavi ise uçağın denize düşme ihtimaline karşı seçilmemiştir.[4][5]
Kaynakça
- ^ "What Is the Safest Seat on a Plane?". Popular Mechanics (İngilizce). 18 Temmuz 2007. 7 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Karakutu: Kim, Ne Zaman İcat Etti?". TÜBİTAK Bilim Genç. 30 Aralık 2022. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023.
- ^ "Uçakların Kara Kutusunda Hangi Bilgiler Var? | Boarding Info". boardinginfo.com. 29 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2021.
- ^ July 05, Cailey Rizzo; 2017. "These Black Boxes Are Designed to Eject Themselves in a Plane Crash". Travel + Leisure (İngilizce). 13 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
- ^ "DSTO > Home > Further Information > Dave Warren - Inventor of the black box flight recorder". web.archive.org. 22 Mayıs 2010. 9 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2022.
