İçeriğe atla

Karakum Çölü

Karakum Çölü
Karakum Çölü, Türkmenistan(2011)
NASA WorldWind'den Karakum Çölü
Coğrafya
Ülke(ler)Türkmenistan
KonumOrta Asya
Koordinatlar39°0′K 60°0′D / 39.000°K 60.000°D / 39.000; 60.000
Özellikler
BiyomKurak çöl
Biyocoğrafik bölgePalearktik
Hayvan türüFelis margarita, Karakulak, Varanus griseus
AkarsuKarakum Kanalı
Yüzölçümü350.000 km2 (140.000 sq mi)
Sıcaklık-18-49 °C (0-120 °F)
Yağış miktarı100 mm - 150 mm
Nüfus yoğunluğu1/6,5 km²
Wikimedia Commons
Karakum Çölü

Karakum Çölü (Türkmence: Garagum, Rusça: Каракумы) Orta Asya'da yer alan bir çöl.

Karakum Çölü Türkmenistan'da 350,000 km2 bir alan kaplar. Çöl bölgesinde nüfus çok seyrektir, 6,5 km2'ye ancak bir insan düşer. Alan olarak dünyanın en büyük çöllerindendir. Ülkenin 4/5'ini kaplar.[1]

Dünyanın en geniş kanalı olan Karakum Kanalı bu çölden geçer. 1.375 km uzunluğundaki kanal ile yılda 13–20 km3 su taşınır.

Oluşumu

Birûni, 10 yüzyılda çölün eskiden deniz olduğunu ileri sürmüştür. Günümüz bilim adamları çölün kumlarının güneyde bulunan dağlardan akarsular tarafından taşındığı ileri sürülmüştür.

200 milyon yıl önce alanda Tetis Okyanusu yer alıyordu. Güneyde oluşan dağlar Tetis Okyanusu'nu küçülterek kurutmuştur. Bu durumda Ceyhun Nehri Hazar Gölü'ne doğru akmaya başlamıştır. Nehrin taşıdığı kumlar çöl alanında birikmeye başlamıştır. Tecen ve Murgap nehirleri Ceyhun ile birleşerek kum birikimini hızlandırmıştır. İklimin kuraklaşması ile bu kumul alanı üzerinde Karakum Çölü oluşturmuştur. Murgap ve Tecen nehirleri zamanla çöl içinde kaybolmuştur.[1]

Yerşekilleri

Rüzgarlı ve kuru hava ile kumlu arazinin etkisi ile farklı şekiller oluşmuştur. Kumul tepeleri arasında tuz bataklıkları ve takırlar görülebilir. Genel olarak düz bir görünüme sahip çölde kumul tepelerinin üzerinde zayıf bitki örtüsü oluşur. Yüzlerce kilometre uzayabilen kumul tepeleri ve sırtları arasında 200–300 m uzaklık bulunur. Yükseklikleri 5–60 m arasındadır.[1]

Çöl topoğrafyasına barkan, ripple mark, parabolik kumullar, inselberg, hamada, deflasyon çukuru, playa, regler hakimdir.[1]

Mary ve Tejen şehirlerinin yer aldığı çölde önemli miktarda petrol ve doğalgaz rezervi bulunmaktadır.

Ünüz ötesi Garagum

Ünüz ötesi Garagum Amuderya ile Uzboyun ünüz ve Horezm pesliği arasında yer alıyor. Kuzey Garagum olarak da anılıyor. Jeolojik olarak bu bölge Garagum en eski bölgesidir. Zaman olarak neojen dönemine ait olan rengi kızıl olan kumlardan ve kireçli topraklardan ibarettir. Bu bölgede kum rölyefi olarak geriş kumullar meridyenler boyunca uzuyor. Yükseklikleri ise 30–60 m’yi bulmaktadır. Burada ekstra olarak KÜKÜRT madenide bulunuyor.

Merkezi Garagum

Merkezi Garagum. Diğer adıyla Alçak Garagum, Garagum’un en büyük bölgesidir. Bu bölge bugünkü görünümüne kavuşana kadar çok jeolojik devirleri atlatmıştır. Miyosen devrinde bu alanlarda SARMAT denizi varlığını sürdürmüştür. Sonra pliyosende Pamir, Altay ve Kompetanlarının yükselmeleriyle Sarmat denizi küçülmüştür. Bölgenin rölyefini barkan kumulları ve geriş kumulları oluşturuyor. Bu kumulların yükseklikleri 60–70 m dir.

Güney-Doğu Garagum

Güney-Doğu Garagum. Bu bölge kuzeyde Tejen-Türkmenabat tren yolu boyunca uzanıyor. Alüvyal çökellerden oluşmuştur. Bölge tren yolu boyunca uzandığı için kumullardan korunması lazımdır. Bunun içinde tren yol kenarlarına sıkı bitki örtüsü dikiliyor ve yeken isimli bitkiyle dörtgenler şeklinde yapılar yapılıror.

İklimi

Garagum çölü sıcaklık açısından zengindir. Bu sıcaklıklar elektrik üretiminde kullanılmaktadır. En yüksek derece +49 °C, en düşük derece -18 °C. Yıl boyunca yağan nemin miktarı 100- 200mm’dir. Kışın kar çok nadir yağıyor ve yağdığı takdirde de hemen eriyor. Havanın ortalama yıllık derecesi Temmuz ayında +32 °C, ocakta ise +2 °C’dir. Yazın çok sıcaktır, kışın ise az nemlidir. Bu çölde esas olarak “Afgan rüzgarları”hükmünü sürdürüyor.

Hidrograf yası

Çölde yer altı suları 6-10 metre derinlikte bulunur. Tatlı su olarak linzalar var. Güneyde, Murghab ve Tejen nehirleridir. Nehirlerin kaynakları batı deki Hindu Kuş Dağları'ndan alırlar ve çölün içine boşalır ve sulama suyu sağlarlar.

Garagum Kanalı

Dünyadaki ikinci büyük sulama kanalı olan Garagum Kanalı Garagum çölünden geçiyor. Kanal 1954 yılında başladı, 1,375 km uzunluğunda ve yılda 13–20 km3 su taşıyor. Kanaldan sızıntılar kanal boyunca göl ve göletler yarattı ve yeraltı sularındaki yükselme yaygın toprak tuzlanmasına neden oldu.

Murgap Nehri

Kaynağını Türkistan dağlarının arasında bulunan bir platoda yer almaktadır. Darband-ı Kilrekht ile Mukhammedkhan arasında Murghab, Band-ı Türkistan'ın batı kesimini geçmektedir. Daha sonra derin bir kanyonda kuzeybatıya doğru ilerlemektedir. Mukhammedkhan'da, Jaokar'ın geçitlerini geçmektedir. Bundan sonra vadi biraz kademeli olarak genişleyerek Türkmenistan'da 2 kilometre genişliğe ulaşmaktadır. Mukhamedkhan'ın ötesinde, Murgap suyunun küçük bir kısmı sulama için kullanılır. Murghab, Kaysar nehri sularını alıyor, daha sonra Türkmenistan ile Afganistan arasındaki sınırı 16 kilometre uzunluğunda (10 mil) oluşturuyor. Türkmenistan topraklarında 25 kilometre (16 mil) uzunlukta olup, Merv vahasına ulaşan Murgap, sularını Amu-Darya'dan bir miktar su çeken Karakum Kanalı ile karıştırıyor.

Tejen nehri

Mevsimlik bir nehirdir. Tejen nehrinin mansabı kış ayları Karakum çölünde kayıb olmakta yazınsa sürekli akmakta.Mevsimlik nehir olmasının nedeni, Kaynağının dağ buzullarının erimesidir.

Türkmen Gölü

Türkmen gölü garagum çölünde bulunan göldür, yapaydır. Göl yapımının amacı garagum çölündeki bitkilerin hayvanların sudan yararlanabilmesi için ve çöle serinlik getirilmesi için yapılmıştır.

Bitki Örtüsü

Çölde bitki olarak sazak, patlak, gyrtyç ve mevsimlik step bitkileri yer alıyor. Kumulların tepelerinde selin gandym alçak kısımlarında ise borjak isimli bitkileri bulunmaktadır.

Garagum Çölün Milli Koruma Parkları

Repetek milli parkı başta olmak üzere, Batı garagum milli parkı, Bathyz-Garabil ve Gaplangır milli koruma parkları bulunmaktadır.

Arkeoloji

Garagum çölünde arkeologların Taş Devrinden kalma insan kalıntılarını bulunmuş. Dağ sırası olan Büyük (Büyük) Balkanlar oluşumu holosen çağında bitmiştir.

Ekonomi Kaynakları

Mary ve Tejen oasisleri pamuk ve Kavun, Karpuz yetiştirilmekte dikkat çekiyor. Bölgede önemli petrol doğal gaz ve kükürt yatakları bulunmaktadır.

Jeoloji

Garagum Çölü, Darvaza Gaz Krateri'ne ev sahipliği yapmakta.

Ulaşım

Çölde, Trans-Hazar Demir yolları geçer.

Kaynakça

  1. ^ a b c d ARBATOV, Nurgeldi; KARATEPE, Doç. Dr. Akif (Ocak 2016). "Karakum Çölü ve Oluşumu". TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ. MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ. 22 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2016. 

Dış bağlantılar


İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Taklamakan Çölü</span> Dünyanın ikinci, Çinin en büyük kum çölü

Taklamakan Çölü,, Rub' ul-Hali'den sonra Asyanın ikinci büyük aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Anaasya'dan kuzeybatı Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden Tarım Havzasının batı bölgesinden 218 numaralı Anayola kadar uzanır. Bu anayolun doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur. Önceleri Taklamakan Çölü ve Lop Nur Çölü Tarım Nehri, Konçe Derya ve Çerçen Derya nehirleri ile ayrılırdı, fakat Tikenlik'in güneyi son on yıldan beri kurudu.

<span class="mw-page-title-main">Aral Gölü</span> Kazakistanda çoğu kurumuş olan bir göl

Aral Gölü, Kazakistan - Karakalpakistan (Özbekistan) sınırları içinde olan göldür. Önceki yıllarda 68.000 km² yüz ölçümüyle Asya'nın ikinci, dünyanın dördüncü büyük gölüydü. Son yıllarda aşırı sulama nedeniyle eski yüzölçümünün %90'ını kaybetmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Kumul</span>

Kumullar, rüzgâr tarafından uçurularak bir yerde yığılan ve toplanan kum yükseltileridir. Kumul oluşumu için, ortamda kum'un bulunması ve çevrede kapalı bir bitki örtüsünün olması gerekir. Bazı çöl kumulları kilometrelerce uzunlukta ve birkaç yüz metre yükseklikte olabilir. Gevşek yapılı kumullar sürekli yer değiştirir. Bazı çöllerde kumulların yer değiştirme hızları yılda 100 metreye kadar çıkar. Kumullar Dünya'da yoğunluklu olarak sıcak ekvator kuşağında bulunurlar ve Venüs'te Mars'ta ve Satürn'ün uydularından Titan'da farklı karışım ve yoğunlukta bulunabilirler.

<span class="mw-page-title-main">Ceyhun</span> Orta Asyanın en uzun nehirlerinden biri

Ceyhun Alp ya da Amuderya, Orta Asya'nın en uzun ırmaklarından biridir. Ceyhun, Afganistan'dan, Pamir ve Hindukuş dağlarının kesiştiği yerden, yaklaşık 4950 m rakımdaki kaynağından Aksu adı altında doğarak batıya doğru ilerler ve kuzeyden, başlıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vahş/Uranovodsk), Kâfirnihân ve Surhân, güneyden de Kökçesu kollarını kendisine katarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya döner. Bu dönüşten sonrası bir bölümü çöller ve stepler içinde kurak iklim kuşağından geçerek, hiçbir kol kendisine katılmadan kuzeybatı yönünde ilerler ve sonunda değişik kollara ayrılarak Aral Gölü'ne suyunu boşaltır. 2540 km uzunluğundaki ırmağın kıyılarında tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri kurulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Özbekistan coğrafyası</span>

Özbekistan Orta Asya'da bir ülkedir.447,000 kilometrekarelik yüz ölçümüne sahip olan ülke 1,425 kilometre doğu-batı, 930 kilometre ise kuzey-güney yönünde uzanır. Komşuları güneybatıda Türkmenistan, kuzeyde Kazakistan, güneyde ve doğuda Tacikistan ve Kırgızistan ile güneyde Afganistan'dır.

<span class="mw-page-title-main">Acarlar Longozu</span> Sakaryada subasar ormanı

Acarlar Longozu, Sakarya'nın kuzeyinde Karasu ve Kaynarca ilçeleri arasında yer alan Türkiye'nin tek parça halindeki en büyük longoz (subasar) ormanı. Genişliği 250–1250 m, uzunluğu 7,5 km'dir. Oluşumu açısından tipik bir kıyı set gölüdür. Karadeniz'le arasında 20–25 m yüksekliğinde kumullar, güneyinde ortalama 100 m yüksekliğinde alçak tepelerle sınırlanır. Sakarya nehrinin 6 km batısında yer alır, fazla suları Okçu deresiyle Sakarya Nehri'ne dökülür. Ulaşım açısından Karasu ile arasında yaklaşık 26 kilometre, Sakarya ile arasında yaklaşık olarak 50 kilometre mesafe vardır.

<span class="mw-page-title-main">San Luis Vadisi</span>

San Luis Vadisi, ABD'nin Colorado ile New Mexico eyaletleri arasındaki güney Rocky Dağları'nda bulunan ve 180 km uzunluğundaki bir vadidir. Batısında San Juan Dağları ile güneyinde Sangre de Cristo Sıradağları arasında yüksek rakımlı bir Alpin havzadır.

<span class="mw-page-title-main">Akyatan Gölü</span> Çukurova delta ovasındaki Türkiyenin en büyük lagün gölü

Akyatan Gölü, Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin oluşturduğu Çukurova delta ovasında yer alan Türkiye'nin en büyük lagün gölüdür. Delta alanlarının deniz kıyısına yakın alanlarda göller, bataklıklar ve lagünler oluşur. Göl Adana ilinin Karataş ilçesi sınırlarında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Nefud Çölü</span>

Nefud Çölü, Arabistan yarımadasının kuzeyinde bir çöldür. Nefud Çölü büyük bir eliptik depresyonda bulunmaktadır. Uzunluğu 290 km ve genişliği 225 km olup kapladığı yüzölçümü yaklaşık 80,000-103,600 km² arasındadır.

Kızılırmak Deltası, diğer adıyla Bafra Ovası, Kızılırmak'ın Karadeniz'e döküldüğü yerde, taşıdığı alüvyonlarla oluşturduğu, delta ovası ve sulak alanlar kompleksidir. Samsun ilinde Ondokuzmayıs, Bafra ve Alaçam ilçeleri sınırlarındadır. 56.000 hektarlık alanıyla Türkiye'nin en büyük deltalarındandır.

<span class="mw-page-title-main">Karakum Kanalı</span> kanal

Karakum kanalı türkmenistan'da bulunan yaklaşık 1400 km uzunluğundaki bir su yoludur. Yapımına 1954 yılında başlanan kanal sulama ve balıkçılık gibi ekonomik faaliyetler için önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Aralkum Çölü</span>

Aralkum Çölü, bir zamanlar Aral Gölü'nün kuruması ile göl tabanında 1960'tan sonra ortaya çıkan çöldür. Kuzeyi Kazakistan, güneyi Özbekistan topraklarında bulunur. Dünyanın bu en genç çölüne Ağkum adı da verilir. Karakum Çölü ve Kızılkum Çölü ile komşudur. 40 m derinliğe, 60.000 km2 alana sahip gölden geriye ancak %10'u kalmıştır. Bölgede "Karakum Çölü ve Kızılkum Çölüne bir de Aralkum Çölü eklendi" denilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Sandıklı Çölü</span>

Sandıklı Çölü, Orta Asya'da Türkmenistan ve Özbekistan toprakları arasında uzanan bir kum çölüdür. Türkmenistan'ın doğusundaki Lebap eyaleti, Özbekistan'ın Buhara ve Kaşkaderya bölgeleri arasında uzanır. Kızılkum Çölünün devamıdır. Uzunluğu 70–90 km, genişliği 50–70 km, rakımı 200–300 m arasındadır.

<span class="mw-page-title-main">Aral Gölü'nün kuruması</span>

Aral Gölü'nün kuruması - Aral Gölü'ndeki su seviyelerindeki yıllık düşüşle ilişkili ekolojik, biyolojik, sosyal sorunlar ortaya çıkaran bir toprak ve iklim felaketi. Aralkum Çölü bu sürecin sonucunda meydana gelmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Repetek Biyosfer Devlet Tabiatı Koruma Alanı</span>

Genellikle Repetek Doğa veya Çöl Tabiatı Koruma Alanı olarak anılan Repetek Biyosfer Devlet Tabiatı Koruma Alanı, Amu Derya yakınlarındaki Lebap ilinde, Karakum Çölü'nün doğusunda bulunan Türkmenistan'ın çöl doğa koruma alanıdır (zapovednik). Türkmenabat'ın yaklaşık 70 kilometre (43 mi) güneyindedir ve zemzeniyle bilinir. 1928 yılında kum-çöl ekosisteminin incelenmesi ve korunması için kurulmuş olup 346 kilometrekare (134 sq mi) alanı kaplamaktadır..

<span class="mw-page-title-main">Kazakistan coğrafyası</span>

Kazakistan, Orta Asya ve Doğu Avrupa'da 48°K 68°D koordinatlarında yer almaktadır. Yaklaşık 2.724.900 km2 bir alana sahip olan Kazakistan, diğer dört Orta Asya ülkesinin toplam büyüklüğünün iki katından ve Alaska'dan %60 daha büyüktür. Ülke güneyde Türkmenistan, Özbekistan ve Kırgızistan ile; Kuzeyde Rusya; Batıda Hazar Denizi; Doğuda ise Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile sınır komşusudur.

<span class="mw-page-title-main">Aramoana</span> Yeni Zelandanın Otago bölgesinde yerleşim birimi

Aramoana, Yeni Zelanda'nın Güney Adası'nda, Dunedin'in 27 kilometre kuzeyinde küçük bir kıyı yerleşimidir. Yerleşimin 2001 nüfus sayımındaki nüfusu 261'dir. Buna ek olarak şehrin mevsimlik ziyaretçileri de vardır. Aramoana, Māori dilinde "deniz yolu" demektir. Otago Harbour Board tarafından 1880'lerde Otago Limanı ağzı çevresinde pilot istasyon olarak kurulmuştur. Bu alan zaman geçtikçe küçük bir çiftçi köyüne dönüşmüştür. 1950'lerde, Otago Limanı ağzında gelgit kumlarının yayılmasını engellemek için bir dalgakıran inşa edilmiştir. Bir süre sonra bölge Port Chalmers ilçesi ile birleştirilmiştir. 13 ve 14 Kasım 1990'da Aramoana katliamının gerçekleştiği yer burasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Türkmenistan coğrafyası</span>

Türkmenistan, Orta Asya'da karayla çevrili bir ülkedir ve batıda Hazar Denizi, güneyde İran ve Afganistan, kuzeydoğuda Özbekistan ve kuzeybatıda Kazakistan ile komşudur. 1991'in sonunda Sovyet sonrası devletlerin çoğu tarafından oluşturulan gevşek federasyon olan Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) en güneydeki cumhuriyetidir.

<span class="mw-page-title-main">Suriye coğrafyası</span> Suriyenin coğrafi özellikleri

Suriye, Batı Asya'da, Arap Yarımadası'nın kuzeyinde, Akdeniz'in doğu ucunda yer almaktadır. Kuzeyde Türkiye, batı ve güneybatıda Lübnan ve İsrail, doğuda Irak ve güneyde Ürdün ile komşudur. Batıda sıradağlardan ve iç kesimlerde sarp bir alandan oluşur. Doğuda Suriye Çölü, güneyde ise Cebel el-Dürzi Sıradağları yer almaktadır. İlk bölge Fırat Vadisi tarafından ikiye bölünür. Fırat üzerinde 1973 yılında inşa edilen bir baraj, Suriye'nin en büyük gölü olan Esad Gölü adında bir rezervuar oluşturur. Suriye'nin en yüksek noktası Lübnan sınırındaki 2,814 metre yüksekliğindeki Hermon Dağı'dır. Nemli Akdeniz kıyısı ile kurak çöl bölgeleri arasında, ülkenin dörtte üçüne yayılan ve çöl boyunca esen sıcak ve kuru rüzgarları alan yarı kurak sarp bir bölge yer alır. Suriye'de toprakların yüzde 28'i ekilebilir, yüzde 4'ü kalıcı ürünlere ayrılmış, yüzde 46'sı çayır ve mera olarak kullanılırken sadece yüzde 3'ü orman ve ağaçlıktır.

<span class="mw-page-title-main">Aksu (Balkaş Gölü)</span> Kazakistanda bir nehir

Aksu, Kazakistan'da Jetisu eyaletinin Aksu ve Sarkant ilçelerinden akan bir nehirdir.