İçeriğe atla

Karakalpakça

Karakalpakça
Қарақалпақ тили
TelaffuzQaraqalpaq tili
Ana dili olanlarÖzbekistan
Dönem1993[1]
Dil ailesi
Dil kodları
ISO 639-1-
ISO 639-2kaa
ISO 639-3[[ISO639-3:kaa|kaa]]

Karakalpakça (Qaraqalpaq tili / Қарақалпақ тили), Türk dillerinin Kıpçak grubuna bağlı bir dildir.[2] Aynı gruba mensup olduğu Kazakça ile aralarında karşılıklı anlaşılabilirlik vardır.[3][4]

Alfabe

Karakalpakça için Özbek-Latin alfabesi de kullanılır.[5]

LatinKirilOTAIPA   LatinKirilOTAIPA   LatinKirilOTAIPA
A aА аA a/a/Q qҚ қQ q/q/W wЎ ўW w/w/
Á áӘ әÄ ä/æ/L lЛ лL l/l/Y yЙ йY y/j/
B bБ бB b/b/M mМ мM m/m/Z zЗ зZ z/z/
D dД дD d/d/N nН нN n/n/Sh shШ шŞ ş/ʃ/
Щ щ
E eЕ eE e/e/Ń ńҢ ңÑ ñ/ŋ/C cЦ ц(ts)/t͡s/
Э э
F fФ фF f/f/O oО оO o/o/Ch chЧ чÇ ç/t͡ʃ/
G gГ гG g/ɡ/Ó óӨ өÖ ö/œ/(Yu yu)Ю ю(Yu yu)/ju/
Ǵ ǵҒ ғĞ ğ/ɣ/P pП пP p/p/(Ya ya)Я я(Ya ya)/ja/
H hҲ ҳH h/h/R rР рR r/r/ Ъ ъ (ses değeri yok)
Ь ь
X xХ хX x/x/S sС сS s/s/ 
Í ıЫ ыI ı/ɯ/T tТ тT t/t/
I iИ иİ i/i/U uУ уU u/u/
J jЖ жJ j/ʒ/Ú úҮ үÜ ü/y/
K kК кK k/k/V vВ вV v/v/

Kazak alfabesiyle farkları

Kazak alfabesinde bulunan "Ii" harfi Karakalpak Kirilinde görünmemektedir. Ayrıca Karakalpaklar'ın Özbek latinine geçme eğilimleri vardır. Karakalpakça'da "Ii" yerine "Ии" vardır.

Özellikler

  • y>j (c) olayı bu lehçede de görülebilir. жазыўшы (jazıwşı)- yazar, yazıcı
  • Eski Türkçe'deki "ğ"'lerin y'ye dönüştüğü söylenebilir. Mesela eski Türkçe mastar eki olan "-ığ" Karakalpakça'da "-ıw" şeklindedir.
  • Özbekçe'den Arapça-Farsça kelimeler almıştır.
  • Çoğul eklerinde Kazakçadaki gibi -lar, -ler'in dışında -dar, -der, -tar, -ter şekilleri yoktur. Yani Karakalpakçada bu ek sadece -lar, -ler şeklindedir. Örneğin Kazakçada "kendilerinin" anlamındaki "өздерінің (özderiniñ)" Karakalpakça'da "өзлериниң (özleriniñ)" şeklindedir.
  • Bazı değişmeler Kazakçadan farklı olarak olmamıştır. Mesela Kazakçada "söylesetin" "konuşacak" anlamdadır. Mesela "söylesetin adam", "konuşacak, söyleşecek adam". Bu kelimedeki -tin kısmı Eski Türkçe'deki -tuğın şeklindeki ekten gelir. Karakalpakçadaysa bu ek değişmemiştir ve tek şekillidir: "söylesetuğın"
  • Karakalpakça'da ş>s değişmesi de vardır: söyleş->söyles- gibi...
  • Karakalpakça'da ç>ş değişmesi de görülür: qança>qanşa...

Ayrıca Vikipedi'nin Karakalpakça sürümü de bulunmaktadır.

1 - bir 2 - eki 3 - üş 4 - tört 5 - bes 6 - altı 7 - jeti 8 - segiz 9 - toğız 10 - on 20 - jigirma 30 - otız 40 - qırıq 50 - eliw 60 - alpıs 70 - jetpis 80 - seksen 90 - toqsan 100 - jüz 1000 - mıñ

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2013. 
  2. ^ Johanson, Lars (2021). Turkic: Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521865357. 
  3. ^ Robbeets, Martine (2020). The Oxford guide to the Transeurasian languages (1. bas.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0198804628. 
  4. ^ Johanson, Lars (1998). The Turkic languages. Londra: Routledge. ISBN 978-0415412612. 
  5. ^ Öztopçu, Kurtuluş (1996). Dictionary of the Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek. Londra: Routledge. ISBN 978-0415160476. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kazakça</span> Kazakistanın resmî dili olan Türk dili

Kazakça veya Kazak Türkçesi, Kıpçak öbeğine ait, Kazakistan'da konuşulan çağdaş Türk dillerinden biridir. Nogayca ve Kırgızcaya yakındır.

Osmanlı alfabesi, 1928'de Latin tabanlı Türk alfabesi kabul edilinceye dek Osmanlı Türkçesini yazmak için kullanılmış bir Fars-Arap alfabesi uyarlamasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Ural-Altay dil ailesi</span> Ural ve Altay dillerini bir arada toplayan hipotez

Ural - Altay Dil Ailesi, 19. yüzyılda ve bazı ülkelerde 20. yy ortalarına kadar yaygın biçimde kabul edilen, Ural ve Altay dillerini bir arada toplayan hipotezdir. Günümüzde ise dil bilimciler arasında bu dillerin birbiriyle alakası olmadığı ve Ural-Altay dil ailesinin gerçek olmadığı konusunda fikir birliği vardır.

<span class="mw-page-title-main">Türk dilleri</span> Çinin batısından, Sibirya ve Doğu Avrupaya dek uzanan bir alana yayılmış dil ailesi

Türk dilleri veya Türkî diller, Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alana yayılmış ve içerisinde 35 yaşayan dil barındıran dil ailesi. Toplamda yaklaşık 180 ile 200 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dillerinin en çok konuşulan lehçesi Türkçe olup tüm Türk dili konuşurlarının %40'ı bu dili konuşmaktadır. Bu dili Azerice, Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Türkmence ve Tatarca takip etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kıpçak grubu</span> Türk dillerinin bir kolu

Kıpçak dilleri, Ukrayna'dan Çin'e kadar uzanan Orta Asya ve Doğu Avrupa'nın çoğunda yaklaşık 28 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dil ailesinin bir alt koludur. Bu grupta en çok konuşulan dillerden bazıları Kazakça, Kırgızca ve Tatarcadır.

Hazarca, Orta Çağda, Orta Asyalı yarı göçebe Türk boyu olan Hazarların konuştuğu dildir. Hazarca, tarihî Türk dillerinden biri olmasına karşın Türkî dillerin hangi koluna ait olduğu tartışmalıdır. Bazı araştırmacılar Hazarcanın İran dilleri veya Kafkas dilleriyle yakın ilişkisi olduğunu varsayarlar.

<span class="mw-page-title-main">Kumukça</span> Türki dil

Kumukça veya Kumuk Türkçesi Türk dillerinin Kıpçak öbeğine ait bir Kumukların dildir. Ancak Batı Türk dillerinden de özellikler taşımaktadır ve çok kez Güney Türk dillerine de kategorize edilir.

Fuyü Gırgıs dili ya da Fuyü Kırgızcası, bazı Çin kaynaklarında "Heilongjiang Kırgızcası" veya "Dongbei Kırgızcası" olarak da bilinir, Çin'in en doğusunda konuşulan Türk dilidir. Fuyü Kırgızlarının ana dilidir. "Kırgızca" olarak bilinmesine rağmen, Fuyü Gırgıs dili Orta Asya'da konuşulan Kırgızcadan çok farklıdır ve Hakasça ya da diğer Sibirya Türk dillerine daha çok benzer.

<span class="mw-page-title-main">Halaçça</span>

Halaçça, İran'da konuşulan bir Türk dilidir. Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. 2017 sayımlarına göre 52.800 konuşanı vardır. Bu dil Alman türkolog Gerhard Doerfer'in dikkatini çekmesiyle o güne kadar dilleri açısından sıradan bir Türk halkı oldukları, Azericenin bir ağzını konuştukları düşünülen Halaçlar ve dilleri Türk dilbilim araştırmalarında önemli bir yere sahip oldu. Fakat daha sonra Halaçlar'ın bir Azeri halkı olmadığı gibi dilleri de Azericenin bir ağzı olmayıp Eski Türkçeden de özellikler gösteren bir Türk dili olduğu ortaya çıktı. Dil, günümüzde büyük ölçüde Farslaşmıştır. Dilde belirsiz kökenli yaklaşık 150 kelime vardır.

Hasan Eren. Türk sözlükçü ve etimoloji konusuna yoğunlaşmış Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">Kalpak</span> ters döndürülmüş kesik koni şeklindeki başlık

Kalpak, ters döndürülmüş kesik koni şeklinde, genellikle kürk, kumaş veya deriden imal edilen bir başlık türüdür. Genellikle Türkiye'de, Kafkasya'da, İran'da, Rusya'da ve Orta Asya ülkelerinde kullanılır. Tarihsel olarak çeşitli Türk topluluklarında yaygın olarak kullanılmıştır. Kalpak kışın başı sıcak tutmak, yazın ise başı güneşten korumak için kullanılır. Kışın kullanılan kalpaklar daha kalın, yazın kullanılanlar daha ince kumaşlardan, gölgelik için kullanılanlar ise daha geniş olmak üzere, mevsimlere göre farklı kalpak türleri bulunmaktadır.

Teleütçe, bir dil. Üzerinde nareçiye, diyalekt veya ayrı dil tartışmaları vardır.

Dil biliminde anadil veya proto dil, genellikle varsayımsal veya yeniden yapılandırılmış ve genellikle denenmemiş bir dildir; bu dilden, evrimle ortaya çıkarak bir dil ailesi oluşturduğuna inanılır. Tarihsel dil biliminin ağaç modelinde yer alan bir proto dil, soy ağacı metaforunda ana dil olarak adlandırılabilir. Bir diğer tanımla kendisinden başka dil veya lehçelerin türediği dil.

Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir. "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.

Yuriy Zuyev, Rus asıllı Kazak sinolog ve türkologdur.

Eynular Çin'in batı kesiminde yer alan Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşayan bir toplum. Nüfusları 30.000 kişidir. Çoğunlukla Taklamakan Çölü dolaylarında yaşarlar.

Bernt Brendemoen, Norveçli Türkolog.

<span class="mw-page-title-main">Batı Oğuz dilleri</span>

Batı Oğuz dilleri veya Batı Oğuzca, Türkî diller ailesine bağlı Oğuz dil grubunun batı kolunu oluşturan diller. Glottolog'a göre dil grubu Gagavuzca, Rumeli Türkçesi ve Türkçe olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bazı kaynaklarda, diğer kaynakların Orta Oğuz dillerine dahil ettiği Azerice de Batı Oğuz dili olarak ele alınmıştır. Gruba ait değişkeler, coğrafî açıdan Güney ve Doğu Balkanlar, Anadolu, Kıbrıs ve Suriye'nin kuzey sınır kısımlarında konuşulmaktadır.

Güney Azerbaycanca, Güney Azerbaycan Türkçesi, Güney Azerice veya İran Azericesi, Türk dillerinin Oğuz koluna bağlı, ağırlıklı olarak İran'ın Azerbaycan bölgesinde yaşayan İran Azerileri tarafından kullanılan bir değişke. Değişke, Azerice makrodilinin bir üyesi olarak ele alınır. İran'da konuşurları tarafından Türkçe olarak adlandırılır.

Türk dilleri, Doğu Avrupa, Orta Doğu, Orta Asya ve Sibirya'da konuşulan bir diller grubudur. Türk dilleri yaklaşık 170 milyon kişi tarafından anadil olarak konuşulmaktadır.