Karahallı

Karahallı
İlçe
Türkiye'deki yeri
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	Uşak
Coğrafi bölge	Ege Bölgesi
İdare
• Kaymakam	Funda Hamza Çaldağı
• Belediye başkanı	Ramazan Karakaya (CHP)
Yüzölçümü
• Toplam	323 km²
Rakım	873 m
Nüfus  (2018)
• Toplam	10.457
• Kır	4,317
• Şehir	5.729
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	64700
İl alan kodu	0276
İl plaka kodu	64
Resmî site Belediye

Karahallı, Uşak ilinin bir ilçesidir.

Karahallı ismi Bozulus Türkmenleri'nin Danişmendli ormağının Karahalillü adlı cemaatinden gelmektedir.^[1] Konar-göçer yaşayan Karahalillü cemaati üyelerinin yerleşik düzene geçmesiyle de günümüz yerleşimi oluşmuştur. Bundan 700 yıl önce Danişmentliler Süleymanlı Oymağı'nda tabi Karahaliloğulları Ömerlisi ve diğerleri Karahallı bölgesine iskan edildiler. Bu bölgeye yerleşen Kara Halili Türkmen oymağı tarihi süreç içerisinde konar-göçer hayat şeklinden yerleşik hayata uyum sağlamış ve kültürel yapılarında göçebe hayat tarzının motiflerini de barındırmışlardır. Kara Halil Oğulları, Karahallı bölgesine yayılarak civar bölgelerde de yerleşim birimleri oluşturmuşlardır. Böylece Karahalil'in yerleştiği köyün adı Karahallı, Garib Hasan'ın yerleştiği köyün adı Karbasan, Kara Bedir'in yerleştiği köyün adı Karabedirler, Deli Hıdır'ın yerleştiği köyün adı Delihıdırlı Köyü olarak zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır.^[]

Kuzeydoğusunda Sivaslı (Uşak), batısında Ulubey (Uşak), güneydoğusunda Çivril (Denizli) ve güneybatısında Bekilli (Denizli), güneyinde Çal (Denizli), kuzeyinde Uşak merkez ilçeleri bulunmaktadır. İlçenin toplam yüzölçümü 337 km² olup rakımı 873 m'dir. İlçeden geçen tek akarsu Banaz Çayı'dır ve Ege Denizi'ne Didim civarlarından dökülür.

Karahallı'da karasal iklim hüküm sürer. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlıdır. Yağışlar kışın ve ilkbaharda görülür. Yıllık sıcaklık ortalaması 12,9 °C'dur.

İlçenin tarihini ortaya koyacak kesin bilgiler yoktur. MÖ 4000 yıllarda bölgede yerleşilmeye başlanmıştır. MÖ 1800 yıllarda Hititler bölgeye gelmişlerdir. MÖ 1200'lü yıllarda Frigyalıların egemenliğine geçmiştir. Bölge MÖ 547'de Pers imparatoru Kirus ile Perslerin eline geçmiştir. MÖ 324 Büyük İskender Persleri mağlup ederek Makedonya devletini kurmuştur. MÖ 260'da Bergama Krallığı ve M.Ö. 132 ile MS 395 yılları arasında bölge Roma İmparatorluğu hakimiyetinde kalmıştır. Bölgede MS 165 yılında Pepouza şehri kurulmuştur. Bölge 395'ten 1072'ye kadar Bizans hakimiyetinde kalmıştır. 1071 yılında Malazgirt'te Selçuklu Türkleri ile Bizanslılar arasındaki Türklerin zaferi ile sonuçlanan savaştan sonra bölge Selçuklu Devleti hakimiyetine girmiştir. 13. yüzyılda da Türkler bölgeye gelip bugünkü Karahallı şehrini kurmuşlardır. 13-14. yüzyıl Germiyanoğulları hakimiyetindeki ilçe 1429 yılından itibaren Osmanlı İmparatorluğu'na bağlanmıştır.

Osmanlı kaynaklarına göre ilk defa II. Beyazıd döneminde yapılan tahrir kayıtlarında geçmektedir. Bu dönemde Göbek (Ulugöbek) nahiyesine bağlı Kara Halillü adında 23 haneli bir köy olan yerleşim 1520 yılı tahririnde Uşak kazasına bağlı 9 hanelik ve 1570 yılı tahririnde de 16 hanelik bir köy olarak kaydedilmiştir. II. Beyazıd döneminden 1520 yılına kadar geçen kısa süre zarfında 23 hanelik köyün 9 haneye düşmesinde bazı hanelerin civarda yeni köy kurmasından kaynaklanmış olmasını akla getirmektedir. Uzun yıllar köy statüsünde olan yerleşim, 14 Ocak 1907 tarihinde 24 köyün bağlı bulunduğu nahiye merkezi oldu. İdari anlamda 1907 yılında nahiye olan yerleşim, bu tarihten askeri olarak Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye ordusunun düzenlenmesi kapsamında oluşturulan "Uşak Redif Taburu"nun teşkilat yapısı içerisinde 4. Bölüğünün askeri nahiye merkezi konumundaydı. 1898 yılı kayıtlarına göre 397 haneli yerleşimde 2500 civarında kişi yaşıyordu. Köylüler 1889 tarihinde Denizli Sancağı'nın Çal Kazası'na bağlanmak için Dahiliye Nezaretine başvurmakla birlikte Şûrâ-yı Devlet tarafından bu talep kabul edilmemiştir.^[2]

Batı Cephesi harekâtı içinde Sandıklı, Çivril, Çal ve Uşak kesimi içinde Karahallı'nın da yeri vardır. 28 Ağustos 1920'de Yunan işgaline uğramış olan Karahallı ilçesi, 2 Eylül 1922 tarihinde Yunan işgalinden kurtarılmıştır.

1928 yılı kayıtlarına göre Uşak nahiyesi 15 köyden meydana gelmekteydi. Uşak 9 Temmuz 1953 yılında Kütahya'dan ayrılarak il statüsüne kavuştuktan sonra, Karahallı' da 9 Temmuz 1953 tarihinde Uşak iline bağlı ilçe merkezi olmuştur.^[3]

Karahallı'da Lidyalılar, Romalılar, Selçuklu Hanedanı ve Osmanlılar döneminden bazı kalıntılar olmakla birlikte, en önemli tarihî eser Clandras Köprüsü'dür. Ayrıca Hristiyanlığın 7 mezhebinden biri olan ve uzun süredir yerleşim yeri bulunamayan Montanism mezhebinin merkezi antik Pepuza kenti, ilçeye bağlı Karayakuplu köyünün 3 km güneyinde Banaz Çayı'nın kıyısında bulunmuştur.

2020 yılı nüfus verilerine göre ilçenin merkez nüfusu resmi kayıtlara göre 5.729 olup, köyleriyle birlikte toplam ilçe nüfusu 10.046'dır. Karahallı dışında yaşayan Karahallılılarla birlikte yaz aylarında ilçenin toplam nüfusunun 35-40 bin civarına çıktığı düşünülmektedir. Karahallı'ya bağlı 13 adet köy mevcut olup eskiden belde olan Karbasan, Karahallı merkez ilçeye 2014 yılında köy, 2018 yılında ise mahalle olarak bağlandı.^[4]

Karahallılı kadın, Türk-İslam inancına uygun, gösterişten ve şatafattan uzak, kadınlığını dışa vuran mütevazı bir şekilde toplumun, o dönemde öngördüğü normlar doğrultusunda giyinirdi. Giyimlerinde Anadolu motiflerini canlı tutan, doğal sanat eserlerini sergilemekten çekinmezdi. Önemli günlerde o güne has giyimleriyle, belli bir yapıda renk mozaiğini giyimiyle oluştururdu.

Önceleri Karahallı'da kadınlar yakası yuvarlak, uzun etekli uzun kollu dize kadar beyaz göğnek (gömlek denilen içe giyilen elbise) giyerlerdi. Onun altında ayaklarına kadar uzanan, kalçadan lastikli dizlik ve iç zıbın denilen önde bele kadar, arkada da kalçayı örten bir iç giyimleri vardı. Ayrıca kadınlar içlerine camadan denilen daha çok beyaz kumaş üzerine işlemeli ya da renkli kumaşlar ile diktikleri, işli yerler öne gelecek şekilde bir içlik giyerlerdi. Entariyle sıtma yeleğin boyun kısmı V şeklinde olduğu için boyundan yere kadar göğüslük takarlardı.

Entarinin altına acem şalı ya da gudulu/yörük kuşağı denilen uçkurlu diril kumaştan ipek ve pamuklu karışımlı kumaştan, paçaları lastikli şalvar tipinde olan guduludan giyerlerdi.^[23] Kadınlar dışarıya çıkacakları vakit önleri yanları yırtmaçlı, kolları uzun ve bol elbiseler giyip bunların üzerine işlemeli bir kemer takarlardı. Ayrıca kara çarşaf ve uzun bel kısmından büzgülü, koyu renkli bir başka sokak giysisi de vardı. Cumhuriyetin ilanından sonra car giyilmeyip pürgü adı verilen uçları saçaklı renkli bir şal örtülmeye başlandı.

Yeni gelinlerde ise, bu elbiselerin büzgülü olan kısımları pul ve boncuk işlemesiyle süslü olup, tepelik adı verilen daha çok altın paralarla ve çeşitli boncuk pullarla işlemeli alına takılan başlık, yazma ile tutturulup başa geçirilir ve saçla bir bütün oluşturulurdu. Normalde ise sade çeki ile aynı işlem yapılırdı. Bu elbiselerin üzerine yine ağır ve mütevazı altın bilezik, yüzük bele kadar sarkan kolye, altın-inci karışımlı küpe, cıngıl denilen gümüşten salkım zincirlerin ve paraların oluşturduğu bir göğüs takısı; ipe dizili boncuk takarlardı. Ellerine siyah eldiven takıp, içi aynalı çanta taşırlardı.

Evde nalın, dışarıda geçmeli ponponlu sivri burunlu bir ayakkabı, yaşlı kadınlar ise mest biçiminde ayakkabı, bunların içine de yün ve kıldan örülen nakışlı çorap giyerlerdi.^[24] Karahallı kadınındaki bu sadelik içeren giyimler, tarihten gelen bir mirasın sonucu ve yansımasıdır.

Erkekler kadınlardan farklı olarak giyim konusunda daha sade ve rahattır. Erkek iç giyiminde, kadınlarınkinden farklı olarak göğnek boyları kısadır. Diz kapağına kadar bele iple bağlamalı, genellikle kadife kumaştan, ön kısmı işlemeli uçkurdan giyerlerdi.^[25] Dış giyim ise kemerli dizlerine kadar bolca uzanan sonra ayak bileklerine kadar daralan düğmeli külot pantolon veya şalvardan oluşurdu. İşlemeli uzun kollu cepken bele bağlanan bir poçu ve yün çorap giysiyi tamamlardı. Gençlerin başında sadece kırmızı bir fes bulunurken yaşlılar bu kırmızı fesin üstüne tülbent sararak sarığın ucu yan tarafından sallanırdı. Cumhuriyetten sonra şapka inkılabıyla beraber fes ve sarığı bırakmak suretiyle fötr şapkaya geçilmiştir. Fötür şapka Karahallılı terziler tarafından dikilmiştir. Fakat fötr şapka tutulmamış ve altı köşeli kasketler yaygın olarak kullanılmıştır. Ayakkabı olarak lastik, kabarlı ve demirden yapılmış ayakkabılar kullanılmıştır. Ekonomik durumu iyi olan aileler Aydın ve Söke'den getirilmiş kunduralar giyerlerdi. Bu kunduraların ses çıkartması amacıyla alt tarafına lastik konulmak suretiyle gıcırdaması ve bu suretle gösterişli olması sağlanmıştı. Bu tür ayakkabılara gıncırdıklı ayakkabı denilmiştir. Dış cepken baştan düğmeli ve keçeden yapılmıştır. Pantolon ise paça kısmı dar ve düğmeli olurdu.

Karahallı'da terzilik mesleğinin yaygın olması elbise dikimini ve bulunmasını kolaylaştırmış aynı zamanda tertiplilik muhafaza edilmiştir. O dönem itibarıyla Karahallı'da her ne kadar tekstil yapılsa da kumaş Uşak'tan getirilmiştir.

Karahallı'nın Yunan işgalinden kurtuluş tarihi olan 2 Eylül'de Karahallı'da Clandras Festivali düzenlenir. Bu festival Dokuma Festivali olarak da bilinir. Festival adını Karahallı'daki Frigyalılar döneminden kalma tarihi Clandras Köprüsü'nden almıştır.

Karahallı'da cumartesi günleri pazar kurulur. Bu pazara çevre köy ve ilçelerden müşteriler gelir.

14. yüzyıldan sonra başlayan Ulu Camii ismi geleneğine göre yerleşim biriminin oluşmasıyla beraber Türk İslam kültürü gereğince ilk olarak cami yapılır ve şehirleşme bu cami etrafında teşekkül eder. Bu cami Ulu Camii olarak nitelendirilir. Karahallı da bu geleneğe uygun olarak Ulu Camii etrafında yerleşim alanını oluşturmuştur. Ulu Camii merkez olmak üzere yakın bölgeler çarşı olarak nitelendirilmiş ve uzaklaşıldıkça da evler teşekkül etmiştir.

Daha önce konar-göçer hayata uygun olarak büyük oranda hayvancılıkla geçinen Türkmen grubu, geldikleri ilk zamanlarda buna devam etmiş ve aynı zamanda yerleşik hayata uygun olarak tarımla da meşgul olmuşlardır. Bu ekonomik faaliyet sadece kendi geçimlerini sağlamaktan ibaret olmuştur. Gelişen ve ileride Uşak'ın en büyük köylerinden olan Kara Halili'de coğrafyanın, tarım ve hayvancılığı karşılayamaması halkın farklı geçim kaynaklarına yönelmesine sebebiyet vermiştir. Geldikleri yöreye hemen hakim olan ve birbirine bağlı Türkmen grubu tarım ve hayvancılıktan farklı olarak, günümüzde Karahallı'nın en önemli geçim kaynağı olan tekstile yönelmişlerdir.

Tekstil o zamanın metotlarıyla, çadır dokumak için kullanılan küçük el tezgâhlarında kumaş dokuyarak yapılmıştır. Bu metot zamanla gelişim göstermiştir. Tarım alanlarının yetersiz, içme suyunun az oluşu hayvancılığın bitmesine sebep olmuş, tarım ise sadece ailevi ihtiyaçları karşılamak için az da olsa devam etmiştir. Tarım ürünleri içinde coğrafyaya uygun olarak buğday, az da olsa pamuk, bostan, üzüm ve çeşitli sert coğrafyaya uygun meyve ağaçları vardır.

Karahallı'nın sarp, aynı zamanda ulaşım yollarına uzak oluşu, ekonomik faaliyetlerin gelişmemesine sebep olmuştur. Tekstil hayatına giren Karahallı halkı, kumaş dokuma aletlerinin yetersiz olmasından dolayı yakındaki Denizli ve Uşak'tan kumaş getirip işleyerek terzilik sanatını geliştirmişlerdir. Bu kumaşları hazır elbise haline getirip yakın yerleşim bölgelerine (Alaşehir, Dinar, Uşak, Manisa) giderek ürettikleri ürünleri satmışlardır. Bu vesile ile ticaret hayatına giren Karahallı halkı, ilerleyen zamanlarda Uşak'tan deri getirmek suretiyle ayakkabıcılık sektörüne de girmişlerdir. Meslek grupları teşekkül etmiş ve aynı zamanda çeşitli meslekler Karahallı'ya getirilmiştir. Bu mesleklerin Karahallı'ya gelişlerinin temelinde, Karahallı halkının akıllı bir politika güderek dışarıdan gelen bekar meslek erbaplarını, Karahallı içinden bir kızla evlendirip onun evini yaptıktan sonra Karahallı'da kalmasını sağlamaları yatmaktadır. Bu suretle çeşitli meslekler ve kültürel motifler Karahallı'ya girmiştir. Örneğin Berberler sülalesinden merhum Hafız Veli Çimen'in babasının dedesi Denizli'ye bağlı Süller kasabasından her ay Karahallı'ya tıraş için gelen bir bekar olup, Karahallı'da evlendirilerek berberlik mesleğini Karahallı'ya getiren ve yaygınlaştıran kişidir. Tekstil bu dönemde daha üretim aşamasına tam manasıyla geçmiş değildir. Tekstil, önemini Cumhuriyet'in ilanından sonra kazanacaktır.

Karahallı'da ticaretin yaygınlaşmasında lonca adı verilen, dışarıdan gelen tüccarların konaklayıp satış yapmaları için yapılmış yarı kapalı pazarların da etkisi çoktur. Karahallı'da Şeyhlü ve Kasab adıyla Uşak Salnameleri'nde geçen iki pazar olduğu bilinmektedir. Develerle gelen tüccarlar bu loncalara yerleşirdi. Yüksek Türk kültürünün getirmiş olduğu yardımlaşma ve misafirseverlik sonucu olarak bu tüccarların yiyecek ihtiyaçları lonca etrafında bulunan evlerde oturanlar tarafından karşılanırdı. Pazar günleri Ulu Camii imamı tarafından dua edilir ve pazar açılırdı. Tüccarlar, birbirlerini denetlemek suretiyle asayiş ve ticaret ahlakının devamını sağlarlardı.

Gelişen meslek adabına göre yetiştirilmiş ve sonunda usta olan çırak, ustası tarafından kuşak bağlanıp, makas verilerek ustalığı belgelenirdi. Çırak herkese yemek dağıtarak artık usta olduğunu ilan ederdi. Bu ve benzeri gelenekler Karahallı'da ticarete ve mesleğe duyulan saygıyı göstermektedir. Ticari hayattaki bu gelişim kısa zamanda halkın refah düzeyini arttırmıştır.

Karahallı'da ticaretin bu denli gelişmesi, Cumhuriyet'in ilanından günümüze kadar Karahallı için ticareti tek geçim kaynağı haline getirmiştir. Tüccarların dışarıya çıkarak ürünlerini pazarlamaları, onların değişik hayat tarzlarını görmeleri, ilerleyen zamanlarda tek geçim kaynağı olan dokuma tezgâhlarının Karahallı'ya girmesine vesile olacaktır.

İlerleyen süreçte Osmanlı Devleti'nde meydana gelen gerileme ile beraber tüm Anadolu'da olduğu gibi Karahallı'da da ekonomi gerilemiştir. I. Dünya Savaşı yıllarında üretim durmuş, yurt içine giren ucuz mallar el sanatlarını yok olma tehlikesiyle karşı karşıya getirmiştir. Savaş yıllarındaki ağır savaş masrafları ve insan gücünün yok oluşu, Karahallı'da yaşamı güçleştirmiştir. Un bulamayan Karahallı halkı dağdan topladığı bıtırak denen yabani otu öğüterek un haline getirmiş ve bunu yemiştir. Yağ ise sadece hayvan, haşhaş ve susamdan az miktarda elde edilerek kıt kanaat kullanılmıştır. Değişen ekonomi ancak Cumhuriyet sonrasında yeniden hayat bulabilmiş ve gelişmiştir.^[26]

Karahallı da ekonomi tekstile dayanmaktadır. İlçedeki tekstil üretimi Osmanlı İmparatorluğu döneminde el tezgâhları ile başlamıştır. Dokumacılık temel gelir kaynağıdır.

1940'lı yılların sonlarına kadar daha çok beyaz mal yani astar ve kaput dokunurdu. O dönemde renkli dokumalar da yapılıyordu. Kareli bez dokunurdu. Buna satranç tablasına benzediği için satrançda denirdi. El tezgâhlarında diril, peştamal, tülbent, keme, zifir, kutmu, üstlük, güvercin gözü, çarşaf ve hatta el havlusu da dokunurdu. Güvercin gözü denilen dokunmuş maldan pantolon dikilip çevre pazarlarda satılırdı. Üstlük dokunduktan sonra özel ipekle işleme yapılırdı. İşleme yapılan üstlükler ve diğer dokunan renkli bezler Kütahya çevrelerinde çokça satılır, atlarla gidilen köylerde de pazarlanırdı.

1950 sonrası el dokumacılığı aile geçimini sağlayacak düzeyden uzaklaştı. Ama yine de devam edilmek zorundaydı. Ancak yeni arayışlara girildi. Dokumacılık makinalaştı. Eskiden beri var olan seyyar manifaturacılığa biraz daha hız verildi. Kara vasıtaları çoğaldığı için bazı tüccarlar otobüs veya kamyonlarla pazarlara mallarını götürüp Uşak, Çivril, Banaz, Dumlupınar gibi yerlere gidip geldiler. Bu arada at sırtında gezerek ticaretini sürdürenler de az değildi.

Karahallı'ya dokuma tezgâhlarında kullanılabilecek elektrik 1960 yılında geldi. Bu tarihten önce 1954 yılında belediyenin çabası ile bir dizel elektrik üreticisi temin edildi. Bu yalnız ışıklandırmada kullanılıyor, akşam saatlerinde çalıştırılıp gece saat 24:00'te durduruluyordu. 28 Mart 1960 tarihinde Banaz Çayı üzerine kurulan hidroelektrik santrali üretime başladı. Daha sonra her alanda kullanılan kaput bezi üretimine hız verildi.

Kısaca el tezgâhları ile başlanılan tekstil sanayi zamanla teknolojiye ayak uydurmuştur. Bugün bilgisayarlı hızlı üreten bir yapıdadır.

İlçedeki tekstilci iş adamları teknolojik gelişmelere ayak uydurmuşlar ve Karahallı'da her türlü tekstil üretimi yapabilecek tecrübe, birikim ve imkânlara sahip olmuşlardır. Karahallı Türkiye'nin en önemli tekstil üretim merkezlerinden biri konumundadır.

İlçede tahminen 1000 - 1200 adet dokuma tezgâhı bulunmakta olup, üretim ufak atölye ve büyük modern fabrikalarda yapılmaktadır. İlçedeki pamuklu dokuma sanayi uluslararası piyasalarla iş yapma yönünde ilerlemektedir.^[27]

İlçe bölgesinde tarım ikinci planda kalmış olup, sulama olmaksızın tarım yapılır.

Bölgede buğday, tütün, mercimek, nohut, pamuk, haşhaş, susam ve üzüm gibi ürünler yetiştirilir. Bölgede çok çeşitli siyah ve yeşil üzüm bağları bulunur. Bölgede üretilen üzümler 17 km uzaklıktaki komşu ilçe Bekilli'de şarap yapılır. Bölge şarabı çok kaliteli ve meşhurdur.

Karahallı' da 12 ilköğretim okulu, 1 lise ve 1 meslek yüksekokulu bulunmaktadır. 1993-1994 yılı eğitim öğretim yılında eğitime başlayan meslek yüksekokulu Afyon Kocatepe Üniversitesi bünyesinde eğitim-öğretim devam etmekteyken 2006 yılında Uşak Üniversitesi' ne bağlandı.^[28]

Wikimedia Commons'ta Karahallı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Selim Gümüş-Karahallı Resimleri21 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Karahallı için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft