İçeriğe atla

Karadeniz kemençesi

Karadeniz kemençesi
TürüTelli çalgı
Hornbostel-Sachs sınıfı321.322
(boyunlu kutu lir)
Önemli müzisyenlerBahattin Çamurali, Hüseyin Dilaver, Kâtip Şadi, Yusuf Cemal Keskin, Picoğlu Osman, Yaşar Turna, Mehmet Sırrı Öztürk, Kemal İpşir, Kâtip Şadi

Karadeniz kemençesi (Yunanca: Ποντιακή λύρα; Pontiakí lýra, Lazca: ჭილილი; Çilili, Ermenice: քամանի; Qamani) veya Laz kemençesi,[1] Yunanistan ve Türkiye'de kullanılan yaylı müzik aletidir. Genellikle dörtlü aralıklarla B-E-A şeklinde akortlanmış üç teli vardır. Pontus Rumlarının önde gelen müzikal halk çalgısıdır. 11. ve 12. yüzyıllar arasında icat edildiği tahmin edilmektedir. Kemençe, birçok ahşap türünden yapılabilmektedir.

Ortaya çıkışı

Lir gibi ilk ortaya çıkan telli çalgılar parmak veya mızrapla çalınırdı. Yapımında at kuyruğunun kullanıldığı, dik olarak çalınan iki telli yaylı çalgıların, Orta Asya'daki göçebe binici topluluklar arasında ortaya çıkmış olma ihtimali yüksektir. Bu çalgılar günümüzde kullanılan Moğol Morin huur'una ve Kazak kobızına benziyorlardı. Bu yaylı çalgıların değişik formları Asya'dan Orta Doğu'ya[2][3] ve Bizans İmparatorluğu'na ticaret yolları boyunca yayılmıştı.[4][5]

Avrupa'da kullanılan tüm yaylı çalgılarının (kemençe de dahil olmak üzere) doğrudan atası, 9. yüzyılda kullanılan Bizans lirine ve daha sonra Avrupa rebek ine dönüşen Arap rebabıdır (ربابة).[6][7][8]

Karadeniz kemençesinin, Pontus bölgesinin Bizans İmparatorluğu'na bağlı olduğu 11 ve 12. yüzyıllar arasında icat edildiği, "Kemençe" adının ise (küçük yaylı anlamında) ilk kez 10. yüzyılda verildiği anlaşılmaktadır. Pavlos Hairopoulos'a göre, bu çalgı bizzat Pontus Rumları tarafından tasarlanmış ve imal edilmiştir.[9][10]

Yapısı ve mekaniği


# Parçanın adı
1 Tepe, Kifal
2 Kulak, Otia
3 Boyun, Goula
4 Kravat, Spaler
5 Kapak
6 Ses delikleri, Rothounia
7 Eşek, Gaidaron
8 Palikar
9 Gövde, Soma
10 Can direği
11 Teller

Enstrümanın gövde, dübel ve sap yapımında erik ağacı başta olmak üzere ardıç, dut, ceviz, sedir, akasya vb. ağaçlar kullanılmaktadır. Ses tablası ise ladin, kaliteli çam veya köknardan yapılır. Geleneksel olarak, en iyi kemençelerin erik ağacından yapıldığı kabul edilmektedir. Ses tahtasında kullanılan ağacın büyüme halkaları birbirine yakınsa yüksek frekanslar daha iyi çalınırken, büyüme halkaları seyrekse alçak frekanslı sesler daha iyi çalınır. Genellikle, en yoğun halkalar kemençenin alt kısmında olur.[11]

Kemençe, uzun çalgı sapı ve dikdörtgen gövdeli şişeyi andıran formunun benzersizliği ile ayırt edilir. Burgu kutusu damla şeklindedir ve Pontus lehçesinde "kifal" (baş) olarak adlandırılır.[11]

Teller

1920'ye kadar kemençenin üç teli de ipekten yapılırdı. Bu teller melodik ama pes sesler çıkarırdı. Alternatif olarak, üstteki iki tel ipekten ve üçüncü tel bağırsaktan yapılırdı. En üstteki iki tel üçüncüden daha inceydi. Günümüzde teller ya ikisi de eşit kalınlıkta ve biri daha ince olacak şekilde ya da ikisi de eşit kalınlıkta ve biri tel ile kaplı olan iki telden yapılmaktadır.[11]

Akort

Kemençe dörtlü aralıklar ile akort edilir. Kemençeyi çalmanın üç yolu vardır:

  1. Melodi en üstteki telde çalınır, sonraki tel pes olarak kullanılır.
  2. İlk iki tel ile melodi çalınır.
  3. Melodi en düşük telde çalınır, sonraki tel pes olarak kullanılır.

En alttaki tel "kapan", en üstteki tel ise "zil", orta tel ise "sağır" olarak adlandırılır ve enstrümanın ilgili türlerinin adlandırılması da aynıdır.

Yay

Yay ayrı bir alettir ve kemençenin çalınabilmesi için gereklidir. Adı, liflerinin oluşturduğu yaydan gelir. Yaklaşık 50 ila 60 cm uzunluğunda, iki tarafı olan ahşap bir alettir. Kemençenin bir ucundan geçen lifler diğer ucuna deri ile bağlanır. Silindirik olan bu nokta çalan kişinin baskın eli ile tutulur ve orta parmakla bastırılır.[12]

Yayın lifleri erkek atın kuyruğundaki kıllardan yapılmaktadır. Kısrak kılları idrarla aşınma eğiliminde olduğundan kullanılmamaktadır.[12]

Çalma

Enstrümanı kullanırken, kemençeyi çalan kişi onu ayakta veya oturarak "çalar". Otururken dize dayayarak, ayaktayken önde tutularak düpedüz pozisyonda çalınır. Kemençenin her zaman sola hafif bir eğimi vardır. Girit, Oniki Adalar ve Trakya'da kullanılan armut biçimli kemençede teller tırnak ile bastırılırken, şişe şeklindeki kemençede kemanda olduğu gibi parmakların ortası ile bastırılır.[12]

Kaynakça

  1. ^ REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF CULTURE AND TOURISM: Directorate of Culture and Tourism of Trabzon 8 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2011
  2. ^ The Silk Road: Connecting Cultures, Creating Trust, Silk Road Story 2: Bowed Instruments, Smithsonian Center for Folk life and Cultural Heritage (accessed 2008-09-26)
  3. ^ The NPR Classical Music Companion: Terms and Concepts from A to Z. Houghton Mifflin Harcourt. 1997. ISBN 978-0618619450. 25 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2021. 
  4. ^ Grillet 1901
  5. ^ Margaret J. Kartomi: On Concepts and Classifications of Musical Instruments. Chicago Studies in Ethnomusicology, University of Chicago Press, 1990
  6. ^ "Rabab". Encyclopedia Britannica. 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2019. 
  7. ^ "Lira | musical instrument". Encyclopedia Britannica. 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2019. 
  8. ^ Panum (1939). "The stringed instruments of the Middle Ages, their evolution and development". Londra: William Reeves: 434. 
  9. ^ During Jean, At ‘Ayan Robert, Spector Johanna, Qassim Hassan Scheherazade, Morris R. Conway, «Kamancheh», Grove Music Online – Oxford Music Online
  10. ^ Η λύρα. Η εξέλιξη από την αρχαία εποχή ως σήμερα σ' όλο τον κόσμο. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. 1994. s. 30. 
  11. ^ a b c Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα. Αθήνα: Μέλισσα. 1991. s. 271 – 276.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: ":02" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )
  12. ^ a b c Tsahourides, Matthaios. The Pontic lyra in contemporary Greece. Diss. Goldsmiths, University of London, 2007.

Bibliyografya

  • Özhan Öztürk (2005). Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. ISBN'si 975-6121-00-9
  • Margaret J. Kartomi: Müzik Aletlerinin Kavramları ve Sınıflandırmaları Üzerine. Etnomüzikolojide Chicago Çalışmaları, Chicago Press Üniversitesi, 1990
  • Petrides, Th. " Pontus liri eşliğinde geleneksel Pontus dansları
  • "Pontus Müziği" 3 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • New Grove Müzik Aletleri Sözlüğü: Londra, 1984.
  • Asuman Onaran: Kemençe Seslerinin Armonik Analizi, İstanbul, 1959.
  • Laurence Picken: Türkiye Halk Müziği Enstrümanları, Londra, 1975.
  • Rauf Yekta: Türk Musikisi, İstanbul, 1986.
  • Curt Sachs: Müzik Aletlerinin Tarihi, New York, 1940.
  • Hedwig Usbeck: "Türklerde Musıki Aletleri", Musıki Mecmuası, no. 235 - 243, 1968 - 1969.
  • Atina Palladium Konservatuvarı'nın kurucusu ve direktörü V. Architektonidis'in yaptığı konuşmadan notlar: "Pontus lirinin kültürel mirasımızdaki önemi" Argyroupoli 2005.
  • Elliniko Belediyesi Folklor Müzesi.
  • Argyroupolis Pontus Birliği Arşivi.
  • Pavlou D. Hairopoulos "Lir".

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Piyano</span> müzik aleti

Piyano, İtalya'da Bartolomeo Cristofori tarafından 1700 yılı civarında icat edilmiş akustik, tuşlu bir müzik aletidir. Piyanoda ses, teller vasıtasıyla elde edilir. Piyanonun tuşlarına basıldığında içindeki tahta çekiç tellere vurarak sesi oluşturur. Tahta çekicin tellere vurmasından dolayı piyano bazen vurmalı telli çalgı olarak da sınıflandırılır. Piyano klasik ve caz müzikte yaygın olarak kullanılır. Solo performanslar, ansambl, oda müziği, eşlik, bestecilik ve prova için oldukça uygun bir enstrümandır. Piyano taşınabilir bir enstrüman olmamasına ve genelde pahalı olmasına rağmen çok yönlülüğü ve aynı anda birçok yerde bulunma özelliği ile dünyada en yaygın olarak kullanılan enstrümanlardan biri olmayı başarmıştır

<span class="mw-page-title-main">Bağlama</span> Türk halk müziğinde önemli yeri olan telli çalgı

Bağlama ya da saz, Türk halk müziğinde yaygın olarak kullanılan telli tezeneli bir çalgı türüdür. Tezene denilen kiraz ağacı kabuğundan yapılmış bir mızrapla tellere vurularak çalınır. Tekne bir kütükten oyulmuştur ve armut biçimindedir.

<span class="mw-page-title-main">Tulum (çalgı)</span> Karadeniz bölgesine özgü üflemeli çalgı

Tulum, Anadolu'nun kuzeydoğusunda Rize, Artvin, Ardahan, Erzurum ve Gümüşhane'de kullanılan nefesli bir halk çalgısı. Balkan yarımadası ve İskoçya'da kullanılan gaydadan en önemli farklı pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Cümbüş</span> telli Türk çalgısı

Cümbüş, Zeynel Abidin Cümbüş tarafından 20. yüzyıl başlarında geliştirilmiş olan telli bir müzik aletidir. Sap kısmı gövde ile bağlandığı noktadan ayrılabilmektedir. Bu şekilde yalnız telleri değiştirilerek mandolin, gitar gibi birçok enstrümana çevrilebilir. Genel yapısı banjoya ve uda benzer. Gövdesinin bazı kısımları alüminyumdan yapılır. Göğüs tahtası deriden bir sazla kaplıdır. Diğer telli sazlar gibi mızrapla çalınır.

<span class="mw-page-title-main">Kabak kemane</span>

Kabak kemane, Türk halk müziği'ndeki telli, yaylı ve deri kapaklı sazların tek örneğidir. Kökeni Orta Asya'ya dayanmaktadır. Kabak kemane, Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da Ege Bölgesi’nde) yaygın olarak kullanılan bir sazdır. Kabak, kabak kemane, rebap ve ıklığ gibi adlar ile bilinmektedir. Orta Asya Türkmenlerinin Gijek adını verdiği ve Azerbaycan halk müziğinde Kemança adıyla kullanılan çalgı da aynı köktendir. Gövdesi kabak veya hindistan cevizi, göğsü deri, iki veya üç telli olan bir halk çalgısıdır. Yörelere göre farklılık gösterir.

<span class="mw-page-title-main">Bas gitar</span> enstrüman

Bas gitar, çoğunlukla dört teli olan ve kalın ses veren telli bir çalgıdır. Günümüz müziğinin vazgeçilmez enstrümanlarından biridir. Bas gitar yoğun olarak Rock, Metal, Caz, Blues, Funk, Punk ve R&B gibi müzik türlerinde kullanılır. İlk olarak Fender tarafından 1950'li yılların başlarında Fender Precision Bass modeliyle üretilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Klasik kemençe</span>

Klasik kemençe, Klasik Türk müziğinde kullanılan, tırnak ile çalınan, yaylı çalgılardan biridir.

<span class="mw-page-title-main">Kemençe</span>

Kemençe, rebap, keman türü yaylı çalgılarla akraba olduğu düşünülen, bir yay yardımıyla çalınan üç telli geleneksel halk çalgısının adı olup, klasik kemençe ile karıştırılmasını önlemek amacıyla Karadeniz kemençesi olarak da adlandırılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Keman</span>

Keman, viyola ve viyolonselin de bulunduğu violin ailesinin en yüksek tondan çalan, en küçük üyesidir. Dört teli vardır. Akort sesleri pesten tize sol, re, la ve mi'dir.

<span class="mw-page-title-main">Kamança</span>

Kamança veya kamançe, Azerbaycan, İran ve Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde çalınan bir tür yaylı telli çalgıdır. Enstrümanın yapısındaki ufak değişikliklerle birlikte Kürt, Gürcü, Türkmen ve Özbek müziklerinde kullanılır. Kamança kavisli Bizans lirasının da tarihsel atası olan rebab ile akrabadır. Teller değişken gerilimli bir yay ile çalınır.

<span class="mw-page-title-main">Arp</span>

Arp, çoğunlukla Klasik Batı Müziğinde kullanılan en eski, telli bir müzik aletidir. Sabit sesli bir çalgıdır. Her tel üç ayrı ses çıkarabilir. Gam notalarının karşılığı olan yedi pedalın tutturulduğu oluk hazinesi, çınlama kasası sütun ve konsol bölümlerinden oluşmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Phorminx</span>

Phorminx, Antik Yunanistan'da, Homeros çağından beri kullanılan ve çıkış yerinin Mezopotamya olduğu sanılan, yarım daire ya da orak formlu Lir ailesinden telli bir çalgı. İki ile altı arasında değişen sayılarda telliydi ve parmak ya da bir pena yardımıyla çalınırdı. MÖ 9. yüzyıl ile MÖ 6. yüzyıl arasında, Kithara ve Lir onun yerini alana kadar varlığı kanıtlanmış bir müzik enstrümanıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kithara</span>

Kithara, Bu gün modern Yunancada klasik gitar'ı da tanımlayan telli, antik bir Yunan çalgısı. Kutlamalarda, özellikle de tanrı Apollon şerefine düzenlenen kült törenlerinde çalınmak için tercih edilen seçkin bir enstrümandı. Her ne kadar Lir ile benzer olduğu düşünülse de Lir daha küçük ve ayaksızdır.

<span class="mw-page-title-main">Yaylı tambur</span>

Yaylı tambur, yayla çalınan bir tambur türüdür. Yaklaşık bir asırlık bir geçmişi vardır. Tanburi Cemil Bey tarafından icat edilmiş ve daha sonraki yıllarda Ercüment Batanay ve Fahrettin Çimenli tarafından geliştirilerek bugünkü hâline getirilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Sitar</span>

Sitar (Hindu/Sanskrit: सितार, Urduca: ستار, Farsça: سی تار) telli uzun saplı bir saz, müzik enstrümanıdır. Hindistan kökenli bu sazın sözcük anlamı Farsçada 30 telli'dir. Bu müzik aleti, Hint kültürü dışında batıda da benimsenmiş bir çalgıdır. Sitar Iran-Afganistan bolgesinin sehtar adlı aletinden türemiştir.

Hegit, Türk halk müziğinde kullanılan ve yapımı yörelere göre değişiklik gösteren Orta Asya kökenli yaylı bir çalgının ortak adıdır. Malatya, Gaziantep, Şanlıurfa, Teke Yöresi, Çukurova ve Kastamonu'da çalınsa da çoğu yerlerde neredeyse tamamen unutulmuş ve en fazla kullanıldığı Teke yöresinde dahi kaybolma sürecine girmiştir. Yörük kemençesi, tırnak kemane, egit gibi adlarla da anılır. Su kabağından veya ağaçtan yapılabilir. Su kabağı dikine kesilerek üzerine deri gerilir ve kabağın sapı da çalgının kolunu oluşturur. Ağaçtan yapılan hegit ise Karadeniz Kemençesiyle birlikte Türk halk müziği yaylı çalgılarının tahta kapaklılar sınıfına girer.

<span class="mw-page-title-main">Telli çalgı</span>

Telli çalgılar, titreşen teller aracılığı ile ses üreten müzik aletleridir. Üç ana grup altında incelenebilir:

Şıçepşin, şıkepşin veya Çerkes kemençesi, yaylı çalgılar sınıfından Adıgelerin kullandığı müzik aleti. Temelde kemençe ile benzerlikler gösterir.

Çuniri Gürcistan'da kullanılan bir yaylı çalgıdır.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Karadeniz müziği</span>

Doğu Karadeniz müziği, lirik temalar ve genellikle bölgenin deniz kültürünü ve kırsal ortamlarını çağrıştıran, vokaller ve yerel enstrümanların eşlik ettiği, Türkiye'nin Doğu Karadeniz bölgesinde popüler olan müzik türüdür.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.