Kaptan-ı derya

Kaptan-ı derya (Osmanlıca: قپودان دریا, Kapudân-ı Deryâ), Osmanlı İmparatorluğu'nda donanma komutanlarına verilen addır.

16. yüzyılın ortalarına kadar beylerbeyi rütbesi, o tarihlerden sonra vezir kaptan-ı deryaların (kaptanpaşa da denir) önemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun denizaşırı topraklarının genişlemesiyle ve Akdeniz kıyılarındaki fetihler çoğaldıkça arttı.

Divan-ı Hümayun'a üye olarak katılır, Osmanlı İmparatorluğu'nun "deniz eyaletleri" diye adlandırılan eyaletlerini (Cezayir, Tunus, Trablusgarp, Akdeniz adaları) doğrudan ya da denizci paşalar aracılığıyla denetimleri altında tutarlardı. Başlangıçta Gelibolu'da daha sonraları İstanbul'da Kasımpaşa'da oturan ve semt ile tersanenin güvenliğinden sorumlu olan kaptan-ı deryaların unvanı Tanzimat döneminde kaldırıldı.

İlk Osmanlı deryabeyleri, sancak yöneticiliği de yapıyorlardı. Osmanlı deniz üssü İzmit'ten Gelibolu'ya taşındıktan sonra deryabeyine kaptan-ı derya da denmeye başladı. II. Mehmed döneminde donanma güçlü bir yapıya ve örgüte kavuşurken, kaptan-ı deryanın yetkileri de artırıldı. 1533-34'te, Cezair-i Bahr-i Sefid ile Cezayir-i Garp bir yönetimde birleştirilerek Kaptanpaşa eyaleti oluşturulunca, kaptan-ı deryanın aynı zamanda bu eyaletin yöneticisi olması, eyalet işlerini de atayacağı bir vekille yürütmesi kabul edildi. Ama kaptan-ı deryalığın önem kazanması Barbaros Hayreddin Paşa'nın bu görevi yürütmesi sırasında oldu. 16. yüzyılın sonunda kaptan-ı deryalığa atananların vezirlik rütbesiyle Divan-ı Hümayun'a üye olarak katılmaları uygulaması başlatıldı.

Kaptan-ı derya, Donanma-yı Hümayun'un ve Tersane-i Amire'nin en büyük amiriydi. Denizcilikle bütün atamaları yapma, hüküm yazma ve tuğra çekme yetkisi vardı. Derya Kalemi'ne bağlı zeamet ve tımarların dağıtımını da o yapardı.

Kaptan-ı deryalığa atanan kişi önce sadrazamın katında kürk giyer, sonra törenle Tersane-i Amire'ye gidip göreve başlardı. Bazen denizcilerden de atamalar yapılmakla birlikte, bu göreve çoğunlukla sivil ve asker vezirler getirilirdi. Donanmanın manevrasını, kıyı ve açık deniz karakol hizmetlerini, Tersane-i Amire çalışmalarını planlamak kaptan-ı deryanın asıl görevleriydi. Tersane-i Amire'deki makamında şikayetleri dinleyen kaptan-ı derya, Haliç ve çevresinin güvenliğinden de sorumluydu. Tersane-i Amire alanlarındaki davalara doğrudan bakar, idam cezası da verebilirdi. Bazı davaları da kadıya havale ederdi.

Donanmayla denize açılacağı zaman, İstanbul'dan hareket etmeden önce Tersane-i Amire'de sadrazama teftiş verir, sonra onunla birlikte Topkapı Sarayı'na giderek padişahın katına çıkardı. Bu sırada donanma da saray açıklarında demirleyerek top atışıyla selamlama görevini yerine getirirdi. İstanbul'da olmadığı zamanlarda kaptan-ı deryaya tersane emini vekalet ederdi. En kıdemli yardımcısı tersane kethüdası, donanmadaki yardımcıları da kapudane, patrone ve riyale idi.

Kaptan-ı deryalık 1867'de kaldırılarak Bahriye Nezareti ve Kumanda Meclisi adında iki birim oluşturuldu. 1876'da ve 1878-80 arasında yeniden kurulduysa da, sonunda kaptan-ı deryanın asıl görevlerini bahriye nazırı üstlendi.

• Osmanlı kaptan-ı deryaları listesi

• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları VIII. Dizi 1988 (3. Baskı) ISBN 975-16-0042-1
• Bostan, İdris (1992 Y.bas. 2003) Osmanlı Bahriye Teşkilatı XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire, Ankara: Ankara:Türk Tarih Kurumu, ISBN 99751604311
• Danişmend, İsmail Hâmi, (1971) Osmanlı Devlet Erkânı, İIstanbul:Türkiye Yayınevi Say,: 172-

Wikimedia Commons'ta Kaptan-ı derya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Bostan, İdris (2001 '"Kapudan Paşa" Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt:24, Ssayfa:354-355, Ankara:TDV Vakfi Online:[1] 24 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ōzbaran, S. (1997). "Ḳapudan Pas̲h̲a". The Encyclopedia of Islam, New Ed., Cilt: IV: Ira–Khap. Say,:571-572. Leiden ve New York: BRILL. ISBN 90-04-05745-5 Online:[2]^[] .brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/k-apudan-pas-h-a-SIM_3884 (İngilizce).
• Gordon, Bruce R. (...) Regnal Chronologies. "The Aegean Islands 2 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: The Aegean Sea: Cezair Bahr-i-Sefid and the Kaptan-ý Derya (Kapudan Pasha - Lord Admiral)". Online: [3] 2 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)