İçeriğe atla

Kapgan Kağan

Kapgan Kağan
Eski Türkçe:
Çince: 阿史那默啜
İkinci Göktürk Kağanlığı'nın II. kağanı
Otuz Aşiretin Büyük Kağanı
Sol Muhafızları Büyük Generalliği
Ülkeye Dönen Dük
İyi Reform Yapan Kağan
İlteriş Büyük Ch'an-yü
Milli Davasında Başarılı Kağan
Chan-ch'o (Başı Kesik Çor)
Hüküm süresi691 – 22 Temmuz 716
Önce gelenİlteriş Kağan
Sonra gelenİnel Kağan
Doğum664
Ölüm22 Temmuz 716
Mançurya
Çocuk(lar)ıİnel Tigin
Tonga Tegin
Yang-wo-chih Tigin
Yogashi
Mo Tigin
Küçlüğ Bilge Hatun
HanedanAşina
Babasıİtmiş Bey
DiniTengricilik

Kapgan Kağan ya da Kapağan Kağan (Eski Türkçe: 𐰴𐰯𐰍𐰣:𐰴𐰍𐰣, Qapaγan qaγan,[1] 遷善可汗/迁善可汗, soyadı ve ad: 阿史那 默啜, Pinyin: āshǐnà mòchuò, Wade-Giles: a-shih-na mo-ch'o, d. 664 - ö. 22 Temmuz 716), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanıdır.

Kapgan adı

Çin kaynaklarında Mo-ço olarak geçen Kapgan'ın adı, bugünkü Türkçede "fethetmek" anlamına gelen "kap- (al-)" eyleminden türemiş olup "fatih" anlamına gelmektedir.[2] Asıl okunuşu Kapağan olmalıdır. Çünkü adın geçtiği Orhun Yazıtları'nda bu hükümdarın adı sessiz harflerle k, p, g, n biçiminde yazılmıştır. Türkçede -gan yapım eki, sonunda sert ünsüz harf bulunan sözcüklerle birleştiğinde -kan haline gelmektedir. Yazılışa bakıldığında g sesinin varlığı bu adın Kapağan şeklinde olması gerektiğini göstermektedir. Ancak bilimsel eserlerde Kapgan adı kullanılmıştır.

Hükümdarlığı

İlteriş Kağan'ın ölümünden sonra Göktürk Kağanlığı'nın başına küçük kardeşi Kapgan Kağan geçti.

Çin kaynaklarının genç, haşin ve ihtiraslı olarak betimlediği Kapgan Kağan'ın tüm politikası üç amaç etrafında toplanmaktadır:

  1. En tehlikeli düşman olarak gördüğü ve tarımsal ürün haracı alabileceği Çin'i baskı altında tutmak
  2. Çin hakimiyetinde yaşamakta olan Türkler'i ana yurda geri çekmek
  3. Asya kıtasındaki bütün Türkleri Göktürk Kağanlığı siyasal çatısı altında toplamak.

Bu amaçlarla harekete geçen Kapgan Kağan, ağabeyinin yaptığı gibi Çin'i baskı altında tutmak için 693 yılından 695 yılına kadar Çin'e birçok akın yaptı. 695 yılında ise Çin'e elçi gönderip barış teklifinde bulundu. Ardından Çin ile Moğol kökenli Kitanlar'ın mücadelesinde Çin'i destekledi. 696 yılında Kitanlar'ı büyük bir yenilgiye uğratan Kapgan Kağan bunun karşılığında Çin'den büyük miktarda tarım aleti, tohum, demir ile 50 yıllık tutsaklık döneminde Çin'e sığınmış olan Türklerin iadesini istedi.

Bu durumda Tang Hanedanlığı, Türk kökenli Türgişler ve Kırgızlar ile bağlaşma yoluna gitti. Bu bağlaşmayı zamanında fark eden Kapgan Kağan, baş danışman Tonyukuk'un da katıldığı seferde 696-697 kışında Kırgızlar'ı kendi yurtları Yenisey Nehri kıyısında ani bir baskınla yenilgiye uğrattı. Kağanları öldürülen Kırgızlar, Göktürk hakimiyetine alındı. Ardından ağır koşullar ile ezilen Çin üzerine sefere çıkıldı. 698 yılında 100 bin çerilik ordusuyla Çin kentleri tahrip edildi. Wei eyaletine saldırdıktan sonra Ting eyaletini ele geçirdi. Chao ve Ting illerine girdi. Kendisi doğuda yani merkezde kalan Kapgan Kağan batının düzenlenmesi görevini Tonyukuk vesayetinde oğlu İnel Kağan ve yeğeni Bilge Kağan devretti. Çin'in 30 akınla vurulduğu 698 yılında Tonyukuk, Bilge Kağan ve İnel Kağan, Altay Dağları'nı ilk kez aşarak Çungarya Ovası'nda (kitabelerde Yarış) Bolçu Savaşı'nda Türgişler'i ağır bir yenilgiye uğrattı. Yaklaşık üç yıl süren ve 701 yılında tamamlanan akınla devletin sınırları İstemi Yabgu zamanında olduğu gibi Maveraünnehir'e dayandırıldı. Batı Türkistan Türkler'i yeniden Göktürk hâkimiyetine alındılar. Asya'daki bütün Türk boyları yüz yıl sonra Göktürk hakimiyetinde birleştirilmişti. 702 yılında bu kez Maveraünnehir'den gelerek Çin'in kuzeyinde koloniler kurmuş olan Soğdlular üzerine sefer yapıldı. Karşı çıkan Ong Tutuk komutasındaki 50,000 kişilik Çin ordusu dağıtıldı. 705 yılında gerçekleşen Ming Şa Savaşı'nda Çaça Sengün komutasındaki 80,000 kişilik Çin ordusunu çok ağır bir bozguna uğrattı. 712-713 yıllarında, Müslümanların Maveraünnehir'i fethi sırasında Maveraünnehir'deki müttefiklerini desteklemek ve Müslümanlar'ı Maveraünnehir'den atmak için Semerkant üzerine bir sefer düzenledi ve Emevîler ile bir dizi savaş yaptı ise de bu savaşları kağanlığın doğusunda Çin entrikaları nedeniyle çıkan boy ayaklanmaları yüzünden kaybetti. Bu arada sert yollarla Çik, Az, Dokuz Oğuz, Basmil gibi Türk boyları hakimiyet altına alındı. Ancak Kapgan Kağan'ın aşırı sertliği ve Çin politikaları sonucunda pek çok boy ayaklanmaları görüldü. Bunların en önemlisi Dokuz Oğuzlar'ın başlattığı ayaklanmadır. Bayırku Seferi'nde bu ayaklanmayı da sertlikle bastıran Kapgan Kağan, yanında az bir kişiyle Ötüken'e dönüşte ormanda Oğuz boylarından aralarında Çinli bir casusun da bulunduğu Bayırkular'ın ani pususunda 716 yılında öldürüldü.

Kaynakça

  1. ^ "Tonyukuk's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 18 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2010. 
  2. ^ R. Giraud, L'Inscription de Bain-Tsokto, s. 149

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Göktürk Kağanlığı</span> Türk adını kullanan ilk Türk devleti

Göktürk Kağanlığı, asıl ismiyle Türk Kağanlığı Göktürkler tarafından kurulmuş ve 552-744 yılları arasında Orta ve İç Asya'da hükümdarlık sürdürmüş bir Türk imparatorluğudur ve bozkırların ilk model devletidir. Asya Hun İmparatorluğu'ndan sonra 2. Büyük Devlet lakabını almıştır.

Tūnyokuk, Göktürk Kağanlığının yabgusudur. "Aşina" ailesinin akrabalarından Göktürk "Aşide" ailesindendir. Göktürkler ve diğer Türk göçebe imparatorluklarının kurucusu ve yönetenleri, Aşina sülalesindendir.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 4. Kağanı

Bilge Kağan Resmi unvan: "Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kağan" :Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kağanlarındandır. Türk tarihinin en önemli figürlerinden biri olarak değerlendirilir.

<span class="mw-page-title-main">Karluklar</span> Orta Asyada göçebe Türk boylarının bir federasyonu

Karluklar, 766-1215 yılları arasında, Orta Asya'da varlığını sürdüren Türk boylarıdır. "Karluk" adı Arap kaynaklarında "حارلوق Harluk", Farsça eserlerde "حاللوه Halluh", Çin yıllıklarında ise "Géluólù" biçimlerinde kullanılmıştır. Kadim Türk çağlarında Karluklara "Üç Oğuz" yani "Üçboy" da denilmiştir. Türkçe anlamı "karlık" olan Karlukların Türk soyundan geldiği ve bir Gök-Türk boyu olduğu Çin kaynağında (T'ang-shu) belirtilmiş ve oturduğu saha olarak Altaylar'ın batısındaki Kara-İrtiş ve Tarbagatay havalisi gösterilmiştir. Karluklar burada üç kabileden kurulu bir birlik halinde bulunuyorlardı. Daha İstemi zamanında Türk hakimiyetinin Hazar'ın kuzeyi ve Maveraünnehir'e doğru genişlemesinde şüphesiz büyük rolleri vardır. 630-680 yılları arasında, diğer Türk boyları gibi kendi başlarına buyruk olarak zaman zaman Çin'e karşı geldikleri görülmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin</span> İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yöneten devlet başkanı

Kül Tigin veya Köl Tigin, d. 684 - ö. 27 Şubat 731), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nı ağabeyi Bilge Kağan ile birlikte yöneten devlet başkanıdır. Kül Tigin, devletin askerî kanadını yönetiyordu.

<span class="mw-page-title-main">İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı</span> 7. ve 8. yyde hüküm sürmüş Türk devleti

İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Çin egemenliğine giren Göktürkler Kutluk Kağan zamanında yeniden bağımsızlığına kavuştu. Bu yüzden bu devlete "Kutluk Devleti" de denir.

Mukan Kağan, Muhan Kağan, Bağan Kağan ya da Bukan Kağan olarak da bilinir,, Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanı. Bumin Kağan'ın oğlu ve İssik Kağan'ın küçük kardeşi.

İlteriş Kağan, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu. Bilge Kağan ve Kül Tigin'in babasıdır. M.S. 681-693 yılları arasında egemenlik yapmıştır. 2022'de kendisi adına yazılan bir yazıt bulunmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Türkeş Devleti</span> 7.-8. yüzyıllar arasında var olmuş bir Türk devleti

Türkeş veya Türgiş bir Türk boyları konfederasyonuydu. Bir zamanlar Batı Türklerinin On-Ok seçkinleri üzerindeki Tulu kanadına ait olan Türkeşler, Batı Göktürk Kağanlığının çöküşünden sonra bağımsız bir güç olarak ortaya çıktı ve 699'da bir kağanlık kurdu. Türkeş Kağanlığı, Karlukların onları yendiği 766 yılına kadar sürdü. Türkeş ve Göktürkler evlilik yoluyla ilişkiliydi.

<span class="mw-page-title-main">Müslümanların Maveraünnehir'i fethi</span> Arapların 7.-8. yüzyıl Asya fetihleri

Müslümanların Maveraünnehir'i fethi ya da Arapların Maveraünnehir'i fethi, günümüzde Özbekistan'ı, Tacikistan'ı, Kazakistan'ı ve Kırgızistan'ı kapsayan Orta Asya'nın tümünün ya da bazı bölgelerinin 7. ve 8. yüzyıllarda On İki İmamların dördüncüsü olan İmam Zeynel Abidin ve taraftarları olan Müslümanlar tarafından fethedilmesidir.

Doğum tarihi bilinmeyen İnel Kağan, Kapgan Kağan'ın küçük oğlu idi. İnel Kağan, 698 yılında Türgişler ile yapılan Bolçu Savaşı'nda bir komutan olarak yer aldı. İnel Kağan, 699 yılında babası Kapgan Kağan tarafından On-oklar üzerine Küçük Kağan unvanı ile yönetici olarak atandı. 711 – 712 yıllarında Müslümanların Maveraünnehir'i fethi sırasında Arapları Maveraünnehir'den çıkarmak için düzenlenen askeri sefere katıldı. 714 yılının şubat ayında ağabeyi Tonga Tigin ile birlikte Beşbalık'ı kuşatan İnel Kağan başarısız oldu ve bu kuşatma ağabeyinin ölümü ile sonuçlandı. İnel Kağan, babası Kapgan Kağan'ın 22 Temmuz 716 tarihinde, Bayırku Seferi dönüşünde suikaste uğrayıp öldürülmesinden sonra Türk Toyu tarafından kağan olarak ilan edildi. Ancak birkaç ay süren kağanlığı süresince, Göktürk Kağanlığı'na başkaldırmış olan boylar konfederasyonu ile mücadele edemediğinden dolayı kutun kendisinden alındığı bahane edilerek amcasının oğlu Kül Tigin tarafından yapılan askeri bir darbe ile yakınları, destekçileri ve akrabaları ile birlikte 717 yılının şubat ayında idam edildi.

İl ya da İllig Kağan, Pinyin: xiélì kěhàn, Wade-Giles: hsieh-li k'o-han, Baghatur Shad, kişisel adları; Ashina Duobi/To-pi, 621-630 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı’ nın son hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

Bolçu Muharebesi, 711'de Göktürk Kağanlığı ile Türgişler öncülüğündeki ittifak kuvvetleri arasında gerçekleşen muharebedir. Muharebe, kesin Göktürk zaferiyle sonuçlanmıştır.

İnekler Gölü Savaşı, 682 yılında İkinci Göktürk Kağanlığı ile Dokuz Oğuzlar arasında yapılan savaştır.

Bayırku seferi, Kapgan Kağan'ın Dokuz Oğuzlardan Bayırkular üzerine düzenlediği ve zaferle sonuçlandırdığı son seferidir.

<span class="mw-page-title-main">Azlar</span>

Az veya Azlar; antik dönem Orta Asya halkı. 8. yüzyıl Göktürk kaynaklarındaki Azlarla ilgili bilgiler ışığında onların günümüz Tuva’nın ve Moğolistan’ının batısı ile Tannu-ola Dağlarının kuzeyi-batısını kapsayan Ötüken’in kuzey batı bölgelerinde yaşadığı bilinmektedir.

Bilge İşbara Tamgan Tarkan ya da Taçam Bey, İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde yaşamış olan bir Göktürk devlet adamıdır.

Tang imparatoriçesi Wu Zetian'ın kurduğu Zhou Hanedanlığı ve İkinci Göktürk Kağanlığı arasındaki savaşlar 693 yılında Kapgan Kağan ve Aygucı Tonyukuk'un Büyük Kuzey Çin akını ile başlamıştı. Bu Göktürk - Tang savaşının çeşitli nedenleri vardı. Bunların başında Kapgan Kağan'ın devleti güçlendirip büyütme isteği geliyordu. Kapgan Kağan'ın bir kızını Wu Zetian'ın yönetimden uzaklaştırdığı Tang Hanedanı'ndan bir prensle evlendirmek istemesi, ancak Wu Zetian'ın bu isteği geri çevirip kendi ailesinden birini güvey adayı olarak göndermesi savaş için yeterli gerekçeyi yaratmıştı. Yapılan birçok akından sonra 701 ya da 702 yılında yani Kül Tigin 16 yaşındayken, Göktürk ordusu Kuzey Çin'deki Kansu bölgesinin kuzeydoğusuna bir akın düzenledi. Lev Nikolayeviç Gumilyov ile Giraud bu akının Maveraünnehir'e yapıldığını ileri sürmektedirler ancak bu seferin Kansu - Ordos'a yapıldığı açıktır.Bu sefere Kül Tigin ve Bilge Şad da katılmışlardı. Orhun Yazıtları'nda Iduk Baş olarak geçen yerde Göktürk ordusu, Ong Tutuk komutasındaki beş tümenlik bir Zhou ordusuyla savaştı. Kül Tigin yaya olarak saldırdı, Ong Tutuk'un silahlı kayınbiraderini kendi elleriyle tutup (yakalayıp) Kapgan Kağan'a sundu. Ardından Zhou ordusu bozguna uğratılarak yok edildi. Bu savaştan sonra altı yıl boyunca büyük çarpışmalar yapılmamıştır ancak küçük çaplı akınlar sürdürülmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Bayırkular</span> soyadı

Bayırkular, Orta Asya'da yaşamış tarihi bir bozkır-orman Türk halkı.

<span class="mw-page-title-main">Tongra boyu</span>

Tongra boyu, Tula nehrinin kuzeyinde ömür sürmüş Dokuz Oğuzların savaşçılıklarıyla bilinen bir boyudur.