İçeriğe atla

Kapadokya takvimi

William Robert Shepherd (1923) tarafından çizilen MÖ 500 dolaylarında Ahameniş İmparatorluğu'nu gösteren harita

Kapadokya takvimi, Pers Zerdüşt takviminden türetilen bir güneş takvimidir. Adını, günümüz Türkiye'sindeki tarihi bölge olan Kapadokya'dan almıştır. Her biri 30 günlük 12 ay ve beş epagomenal güne sahip olan takvim, Kapadokya'nın Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun bir parçası olduğu MÖ 550 ile 330 yılları arasında ortaya çıkmıştır. Kapadokya takvimi, Zerdüşt takvimiyle aynı olup yapısında Avestaca adlar ile ayların sıralaması yer almaktadır. Bölgedeki İran kültürel etkisini yansıtan takvimin mevcut kanıtları, Yunan gök bilimcilerin hesapları aracılığıyla Geç Antik Çağ'a kadar uzanmakta ve o zamana kadar zaten Jülyen takvimine uyarlanmıştır.

İçeriği

Kapadokya takvimi, günümüz Türkiye'sinde tarihi bir bölge olan Kapadokya'nın Ahameniş İmparatorluğu'nun bir eyaleti (satraplığı) olduğu bir zamanda tasarlanmıştır.[1] Takvim, kullanıldığı bölgenin adıyla anılır; kesin başlangıç tarihi konusunda fikir birliği yoktur. Tarihçi Josef Marquart'a göre takvim MÖ 490'da başlarken Filolog Jacques Duchesne-Guillemin'e göre MÖ 490 ile 480 arasında başlamıştır.[1] 360 günü 12 aya bölen ve bunu beş epagomenal gün takip eden bir güneş takvimidir.[2][3]

Takvim aslında Zerdüşt takviminin bir taklididir.[4] Persler o dönemde Kapadokya'da baskın siyasi grup olduğu için bölgenin ana takvimi haline gelmiş ve Kapadokya Krallığı'nda bu şekilde varlığını sürdürmüştür.[5] Zamanın geçişi ve yerel lehçe farklılıkları, küçük imla farklılıklarına yol açsa da Kapadokya takvimindeki ayların adları Zerdüşt (Avestaca) takvimindeki ayların adlarıyla hemen hemen aynıdır.[5] Kapadokya'daki Persler, Batı İran dilini konuştukları için Kapadokça ay adları bazı yönlerden Avestaca yazımından ziyade Orta Farsça (Pehlevi dili) yazımına dilsel olarak daha yakındır.[5] Kapadokça formları ise daha arkaiktir ve bu açıdan Avestaca formlarına daha yakındır.[5]

Kapadokya takvimi, Kapadokya üzerindeki uzun süreli İran kültürel ve dini etkilerinin kanıtıdır.[6] İranolog Mary Boyce'a göre Kapadokya takvimi; Orta Pers, Part, Soğd, Harezm, Baktriya ve Eski Ermeni takvimleriyle birlikte, Perslerin erken Ahameniş döneminde "tüm Zerdüşt tebaaları için kabul edilen zaman hesaplama araçlarını" oluşturmak için ortaya çıkardıkları Ahameniş devlet takviminden türetilmiştir.[6] Zamanla, yerel dil değişiklikleri farklı yerel sürümlerle sonuçlanmıştır.[7] Bunun dışında, bu takvimler hemen hemen aynıdır.[7] Kapadokya takvimi, Geç Antik Çağ'ın Yunan gök bilimcilerinin metinleri aracılığıyla varlığını sürdürmüş ve yine de MS 4. yüzyıla kadar bilinmiştir.[8]

Ay adları

Aylar[9]KapadokçaGenç AvestacaErken Orta FarsçaOrta Farsça (Pehlevi)Yeni Farsça
1[Ar]artana[a]FravašinąmFravartīnFrawardīnFarvardīn
2Artegeste (Artēye<s>tē)Ašahe vahištaheArtvahištArdwahištOrdībehešt
3AratataHaurvatātōHarvatātXordā̌dHordad
4Teiri (Teirei)TištryaheTīrTīrTīr
5AmartataAmərətātōAmurtātAmurdā̌dMordād
6Sathriore (Xathriorē)Khšathrahe vairyeheŠahrevarŠahrewarŠahrīvar
7Mithre (Mithpē)MithraheMihrMihrMehr
8*ApomenapaĀpa̧mĀpānĀbānĀbān
9AthraĀthrōAturĀdurĀḏar
10Dathusa (Dathousa)DathušōDadvDayDai
11Osmana[b]Vaŋhə̄uš manaŋhōVahumanWahmanBehman
12Sondara (Sondara<mat?>)Spəntayå ārmatōišSpendārmatSpandarmadİsfand

Boyce ve Tarihçi Frantz Grenet'ye göre, "takvimler arasındaki yazışmaların ana hatlarındaki kesinlik", Zerdüştlerin Kapadokya'da benimsedikleri kullanımların "büyük ölçüde tek tip" olduğunu göstermektedir.[12] İkili, tek farklılığın birçok Zerdüşt topluluğunda yaygın olduğu bildirilen bir değişiklik olan Avestacadaki Tiştriya'nın yerine Teiri'nin (Teirei) kullanıldığını ve Apąm'dan ("sular") ziyade Apąm Napāt'a ("suların oğlu") "sekiz ayın adandığı"nı ve burada Varuna kullanıldığını belirtmiştir.[12] Boyce ile Grenet, bu "ay adanmasının" görünüşe göre Kapadokya takvimine özgü olduğunu yazmıştır. Buna göre Kapadokya'daki Zerdüştler arasında Anahita'nın Varuna'ya yükseltilmesi konusunda anlaşmazlığa düşmüş olabilir.[12] Boyce ile Grenet, bu olgunun güçlü Pers dini etkileriyle bilinen bir bölgede Ahamenişler tarafından yaratılan güçlü yönetim altında bile, yerel Pers rahiplerinin görünüşte küçük bir rahip özerkliğine sahip olduğunu gösterdiğini eklemiştir.[13]

Jülyen takvimine uyarlama

Kapadokya takvimi, Ahameniş döneminde ortaya çıkmış olsa da mevcut kanıtlar yalnızca Jülyen takvimine uyarlanmış olduğu Geç Antik Çağ'a kadar uzanmaktadır.[14] Tarihçi Sacha Stern, Kapadokya takviminin MÖ 44'teki Jülyen takvimine uyarlanmış olabileceğini belirtmiştir.[15] It was probably the first calendar in the Roman East to become "Julianized",[c] Muhtemelen, Mısır takviminden bile önce, Doğu Roma'da "Jülyenize" hale gelen ilk takvimdir.[16] Bununla birlikte, Roma döneminde takvimin "Jülyenizasyon"undan sonra bile, Kapadokya Yeni Yılı tarihi hâlâ "başlangıçta bir Pers Zerdüşt takvimine yaklaşık olarak uyumluydu" ve yapısı yine de 12 aylık 30 günlük orijinal Pers takvimine ve ardından beş epagomenal güne dayanmaktadır.[17]

Notlar

  1. ^ "Aşavanların fravaşileri" ile ilgili Kapadokça terim yani Fravašinąm (Genç Avestaca), Fravartīn (Erken Orta Farsça), Frawardīn (Orta Farsça, Pehlevi) ve Farvardīn (Yeni Farsça)[10]
  2. ^ Vohu Manah'ın Kapadokça tercümesi yani Vaŋhə̄uš manaŋhō (Genç Avestaca), Vahuman (Erken Orta Farsça), Wahman (Orta Farsça, Pehlevi) ve Behman (Yeni Farsça)[11]
  3. ^ Kapadokya takvimi için bu, Jülyen artık yıllarında fazladan bir epagomenal günün eklenmesini içeriyordu.[16]

Kaynakça

  1. ^ a b Boyce 2009; de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269; Skjærvø 2018, s. 594
  2. ^ Stern 2012, ss. 181-182, 269; de Jong 1997, s. 144; Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677.
  3. ^ Panaino, Antonio; Abdollahy, Reza; Balland, Daniel (30 Ağustos 2020). "CALENDARS". Encyclopaedia Iranica Online (İngilizce). Brill. 8 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  4. ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269.
  5. ^ a b c d Boyce & Grenet 1991, s. 279.
  6. ^ a b de Jong 1997, s. 144.
  7. ^ a b Boyce 2009.
  8. ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; Boyce & Grenet 1991, s. 279; de Jong 1997, s. 144.
  9. ^ Panaino, Abdollahy & Balland 1990, ss. 658-677; Boyce & Grenet 1991, ss. 279-280.
  10. ^ Rose 2011, s. 36.
  11. ^ de Jong 1997, s. 266.
  12. ^ a b c Boyce & Grenet 1991, s. 280.
  13. ^ Boyce & Grenet 1991, ss. 280-281; Weiskopf 1990, ss. 780–786; Boyce 2001, s. 85.
  14. ^ de Jong 1997, s. 144; Stern 2012, ss. 181-182, 269-271.
  15. ^ Stern 2012, ss. 181-182, 269-271.
  16. ^ a b Stern 2012, s. 269.
  17. ^ Stern 2012, s. 182.

Kaynaklar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">İran</span> Batı Asyada bir ülke

İran (Farsça:

<span class="mw-page-title-main">Zerdüşt</span> Zerdüştçülük dininin kurucusu

Zerdüşt, Zerdüştlük olarak bilinen dinin kurucusu kabul edilen Antik İranlı düşünürdür. Bilgelik tanrısı Ahura Mazda'nın kendisine göründüğünü ve ondan doğruluğu yaymak görevini aldığını iddia eden Zerdüşt, Ahura Mazda'nın en büyük tanrı olduğunu, öteki birçok tanrı arasında, yalnız ona tapmak gerektiğini savundu. Antik İran'ın doğusunda doğduğuna dair genel bir düşünce hakimdir. Zerdüşt'ün Avesta'da toplanan ve Zerdüştlük ile ilgili günümüze ulaşan tek belge olan kutsal Gatalar ve Yasna Haptanghaiti ilahilerinin yazarı olduğuna inanılır. Günümüzde Hindistan'daki yandaşlarına, Parsi adı verilir.

<i>Schutzstaffel</i> Koruma Timi

Schutzstaffel, Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi (NSDAP) altında Nazi Almanyası'nda ve daha sonra Alman işgali altındaki Avrupa'da önemli bir paramiliter örgüttü. Örgüt, Münih'teki parti toplantılarına güvenlik sağlaması için NSDAP gönüllülerinden oluşan ve Saal-Schutz olarak bilinen küçük bir koruma birimi olarak başladı. 1925'te Heinrich Himmler birime katıldı, bu zamana kadar birim reforme edilmiş ve son adı verilmişti. Himmler'in yönetimi (1929-1945) altında örgüt Weimar Cumhuriyeti içerisinde küçük bir paramiliter kuruluştan Nazi Almanyası'ndaki en güçlü örgütlerden birine dönüştü. NSDAP'nin yükselmesinden 1945'te yönetimin çökmesine kadar, SS Almanya'nın ve Alman işgali altındaki Avrupa'nın en önemli güvenlik, gözetim ve terör organıydı.

<span class="mw-page-title-main">Ahameniş İmparatorluğu</span> MÖ 6. yy.-MÖ 4. yy. arasında hüküm sürmüş bir İran imparatorluğu

Ahameniş İmparatorluğu ya da Hehamenişiler, MÖ 6. yüzyılda Büyük Kiros tarafından kurulan, tarihteki ilk Pers devletidir.

<span class="mw-page-title-main">Ömer Hayyam</span> Fars şair, filozof, matematikçi ve astronom (1048–1131)

Gıyaseddin Ebu'l-Feth Ömer ibni İbrahim Nişaburi, yaygın olarak bilinen ismiyle Ömer Hayyam, Fars polimat, matematikçi, astronom, tarihçi, filozof ve şairdi. Selçuklu İmparatorluğu'nun ilk başkenti olan Nişabur'da doğdu. Bir bilgin olarak, Birinci Haçlı Seferi sırasında Selçuklu hanedanının yönetimiyle çağdaştı.

<span class="mw-page-title-main">II. Kiros</span> Ahameniş İmparatorluğunun kurucusu ve ilk hükümdarı

II. Kiros, yaygın olarak Büyük Kiros olarak bilinir, Ahameniş İmparatorluğu'nun kurucusudur. Persis kökenli olan bu hükümdar, Med İmparatorluğu'nu yenerek ve Antik Yakın Doğu'nun tüm önceki medeni devletlerini kucaklayarak Ahameniş Hanedanı'nı iktidara getirdi, geniş bir alana yayıldı ve sonunda Batı Asya'nın çoğunu ve Orta Asya'nın büyük bir bölümünü fethederek o dönemde insanlık tarihinin en büyük siyasi topluluğu haline gelecek bir yapı yarattı. Ahameniş İmparatorluğu'nun en geniş topraklarına ulaştığı dönem, Büyük Darius döneminde gerçekleşmiştir. Darius'un egemenliği batıda Balkanlar'dan ve Güneydoğu Avrupa'nın geri kalanından, doğuda İndus Vadisi'ne kadar uzanıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Farslar</span> Çoğunlukla İranda yaşayan halk

Farslar, Persler veya Osmanlıcadaki tabirle Âcemler, çoğunlukla İran'da yaşayan İranî bir halktır.

<span class="mw-page-title-main">II. Hüsrev</span> 590–628 yılları arasındaki Pers Sasani şahı

II. Hüsrev, ayrıca Hüsrev Perviz, bir yıl kesinti hariç 590'dan 628'e kadar hüküm süren İran'ın son büyük Sasani kralı (şah) olarak kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Kapadokya Rumcası</span>

Kapadokya Rumcası veya Kapadokya Yunancası Yunancanın bir temel lehçesi olup eskiden Kapadokya'da yaşayan Rumlar tarafından konuşulmaktaydı. 1920'lerdeki Yunanistan ve Türkiye arasındaki nüfus mübadelesinde Yunanistan'a göç edilmeye zorlandılar ve orada özellikle orta ve kuzey Yunanistan olmak üzere çeşitli yerlere yeniden yerleştirildiler. Kapadokyalı Rumlar hızla Standart Modern Yunancaya geçtiler ve kendi dillerinin 1960'lardan beri yok olduğu düşünülüyordu. 2005 Temmuz'unda, Mark Janse ve Dimitris Papazachariou Orta ve Kuzey Yunanistan'da hâlâ kendi dillerini akıcı olarak konuşan Kapadokyalılar keşfettiler. Bunların arasında ebeveynlerinin ve büyükanne-babalarının aksine dillerine karşı oldukça olumlu bir tavrı olan 3. kuşaktan orta yaşlılar vardı. Yunanistan'a ilk gelen grup Kapadokya Yunancasını konuşmaya daha az eğilimliydi ve çoğu zaman konuşma sırasında standart Yunancaya geçmekteydi. Kapadokyaca konuşanlarla ve dil kullanımları ile ilgili bir araştırma halen hazırlanmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Antik İran</span> İran kültürel etkisine sahip bölge

Antik İran ya da Büyük İran sözcüğünün anlamı İran kültürel etkisine sahip bölgeleri ifade eder. Kabaca İran kültürünün yeri olan İran Platosu merkezinde olmak üzere Kafkasya, Doğu Anadolu Bölgesi toprakları, İndus Nehri ve Pakistan içeren topraklar içerisinde kalan bölgenin tarihsel adıdır. Ayrıca İran kültürüne etki eden bu terimi Encyclopædia Iranica tarafından da kullanılmaktadr.

<span class="mw-page-title-main">Bizans-Sasani Savaşı (602-628)</span> Bizans İmparatorluğu ve Sasani İmparatorluğu arasında 26 yıl süren savaş

Bizans–Sasani Savaşı (602–628), Bizans İmparatorluğu ile Sasani İmparatorluğu arasındaki savaş serilerinin sonuncusu ve en yıkıcısıdır. Bizans İmparatoru Mauricius'un Sasani kralı II. Hüsrev'e tahtına tekrar kavuşmasına yardım etmesinin ardından, iki güç arasındaki önceki savaş 591'de sona ermişti. 602'de Mauricius, siyasi rakibi Phocas tarafından öldürüldü. Bunun üzerine Hüsrev, Mauricius'un ölümünün intikamını almak için Bizans'a savaş ilan etti. Bu, on yıllar boyu süren bir çatışmaya dönüştü ve serideki en uzun savaş oldu. Genellikle Orta Doğu boyunca savaşılmıştır: Mısır, Levant, Mezopotamya, Kafkasya, Anadolu, Ermenistan, Ege Denizi ve hatta Konstantinopolis'in duvarlarının önünde.

<span class="mw-page-title-main">Babil matematiği</span> matematik

Babil matematiği, Sümerlerin ilk günlerinden, MÖ 539'da Babil'in düşüşünü izleyen yüzyıllara kadar Mezopotamya halkı tarafından geliştirilen veya uygulanan tüm matematiktir. Babil matematik metinleri bol miktarda bulunur ve iyi düzenlenmiştir. Zaman açısından iki farklı gruba ayrılırlar: biri Eski Babil döneminden, diğeri ise MÖ son üç ya da dört yüzyıldan, Seleukoslular döneminden kalmadır. İçerik açısından, iki metin grubu arasında neredeyse hiç fark yoktur. Babil matematiği, karakter ve içerik olarak yaklaşık iki bin yıl boyunca sabit kaldı.

<span class="mw-page-title-main">Kapadokya Krallığı</span> Kapadokya

Kapadokya, Anadolu'da tarihi Kapadokya bölgesinde yer alan bir Helenistik dönem İran krallığıydı. Eski Ahameniş Kapadokya satraplığından gelişerek satraplığın son satrapı Ariyaratis tarafından kuruldu. Tarihi boyunca arka arkaya üç aile tarafından yönetildi; Ariyarati Hanedanı, Ariyobarzan Hanedanı ve son olarak Arkelas. Arkelas'ın MS 17'de ölmesinden sonra Roma İmparatoru Tiberyus döneminde krallık, bir Roma eyaletine çevrildi.

<span class="mw-page-title-main">Arses (Pers hükümdarı)</span> MÖ 338den 336ya kadar on ikinci Ahameniş kralıdır

Arses, krallık adıyla da bilinen IV. Artaserhas, MÖ 338'den 336'ya kadar on ikinci Ahameniş Kralların kralıydı.

Aramazd Zerdüştçülüğün Ermeni versiyonunda baş ve yaratıcı tanrıydı. Tanrı ve adı, MÖ 6. yüzyılda Medler'in Ermenistan'ı ele geçirmesinden sonra tanrı Ahura Mazda'dan türetilmiştir. Aramazd, cömert bir doğurganlık, yağmur ve bereket tanrısı ve Anahit, Mihr ve Nane gibi diğer tanrıların babası olarak görülüyordu. Ahura Mazda gibi, Aramazd da diğer tanrıların babası olarak görülüyordu, nadiren bir eşle, bazen de Anahit veya Spandaramet'in kocası olarak görülüyordu. Aramazd, Ahura Mazda'nın Partça biçimiydi.

<span class="mw-page-title-main">Anahit</span>

Anahit veya Batı Ermenice Anahid Ermeni mitolojisinde doğurganlık, şifa, bilgelik ve su tanrıçasıydı. İlk dönemlerde savaş tanrıçasıydı. MÖ 5. yüzyılda Aramazd ile birlikte Ermenistan'ın ana tanrısıydı. Ermeni tanrıçası Anahit, benzer İran tanrıçası Anahita ile akrabadır. Büyük olasılıkla Med işgali veya erken Ahameniş dönemi sırasında İranlılardan etkilenilen Anahit'e tapınma, Ermenistan'da çok önemliydi. Artaşes, Anahit'in heykellerini dikip ve onlara tapınılması için emirler veriyordu.

<span class="mw-page-title-main">IV. Fraates</span> Part kralı

IV. Fraates, MÖ 37'den 2'ye kadar Part İmparatorluğu'nun Krallarının Kralıydı. II. Orodes'in oğlu ve halefiydi; kardeşi I. Pakorus'un ölümünden sonra tahta geçti. IV. Fraates kısa süre sonra tüm kardeşlerini ve muhtemelen babasını da öldürdü. Eylemleri Ermenileri ve ayrıca Romalı üçlü hükümdar Marcus Antonius'a kaçan ancak kısa süre sonra geri dönen ve IV. Fraates ile barışan seçkin Monaeses de dahil olmak üzere bazı soyluları yabancılaştırdı.

<span class="mw-page-title-main">III. Tiridatis (Ermenistan kralı)</span> Ermenistan kralı ve aziz

III. Tiridatis (y. 250ler - y. 330 Büyük Tiridates veya IV. Tiridatis olarak da bilinen, y. 298 ila y. 330 arasında Ermenistan'ın Arşak hanesine mensup kralıydı. 4. yüzyılın başlarında, Tiridatis, Hristiyanlığı Ermenistan'ın resmî dini ilan etti ve böylece Ermeni Krallığı, Hristiyanlığı resmi olarak kabul eden ilk devlet oldu.

<span class="mw-page-title-main">Anahita (tanrıça)</span>

Anahita, bir İran tanrıçasının Eski Farsça adıdır ve eski tam adı Aradvi Sura Anahita olarak geçmektedir. Avestaca olan bu ad, "Sular" (Aban) tanrısı olarak tapınılan ve bu nedenle bereket, şifa ve bilgelik ile ilişkilendirilen, Hint-İran dilindeki kozmolojik bir figürün adıdır. İran'da Anahita adında bir tapınak da bulunmaktadır. Anahita, Orta ve Modern Farsça Ardvisur Anahid ve Ermenicede Anahit olarak bilinir. Aradvi Sura Anahita'nın ikonik tapınak kültü, diğer tapınak kültleriyle birlikte "görünüşe göre MÖ 4. yüzyılda ortaya çıkmış ve Sasaniler dönemindeki ikonoklastik hareketle bastırılana kadar devam etmiştir." Tanrıça Anahita'nın sembolü Lotus çiçeğidir. Lotus Festivali, her yıl Temmuz ayının ilk haftasının sonunda düzenlenen bir İran festivalidir. Bu festivalin bu dönemde yapılmasının nedeni altında yazın başında lotus çiçeklerinin açması yatıyor olabilir.

<span class="mw-page-title-main">Veretragna</span>

Veretragna veya Behram bir Zerdüşt tanrısıdır.