İçeriğe atla

Kapadokya Volkanik Kompleksi

Kapadokya Volkanik Kompleksi Doğuda Erciyes Volkanı'ndan, batıda Karacadağ-Karadağ volkanlarına ve kuzeybatıda Aksaray ili ve Tuz Gölüne kadar uzanan, kuzey-kuzeydoğu Sivas havzası ile güneyde ise Niğde Masifi, Ulukışla baseni ve Toros karbonat platformuyla sınırlanan Niğde-Nevşehir-Aksaray arasındaki volkanik bölgeyi karakterize eder. Kapadokya Volkanik Kompleksinde Neo-Kuvaterner döneminde polijenetik ve monojenetik yapılı volkanlar püskürmüş ve daha sonra Erciyes ve Hasan Dağı stratovolkanları ile çok sayıda monojenetik püskürme merkezleri KVK içinde geniş alanlara sahip olmuştur. Kompleks içindeki volkanik aktivite günümüzde de canlı yaşamını ve çevreyi büyük oranda etkilemiştir.

Genel jeolojik ve tektonik özellikleri

Kapadokya haritası

Kapadokya Volkanik Kompleksi volkanik yapıları, piroklastik ve volkanoklastik ürünleriyle Anadoluda en iyi korunmuş volkanik komplekslerden biridir. Bölgede tersiyer öncesi kayaçlar temel kayaçlar olarak belirtilir. Temel kayaçlar paleozoyik-mesozoyik yaşlı metamorfik kayaçlardan oluşur. Orta-Üst Miyosen'de başlamış ve Kuaterner sürecinde devam etmiş yoğun karasal volkanizma ürünleri tüm bu birimleri örtmüştür. Üst Miyosen-Kuvaterner döneminde bölgede çoğunlukla blok ve kül akıntısı, ignimbirit, lahar, pimüsce zengin çökellerden ve cüruf tüf konileri, maar, vs. oluşmaktadır. Bu birimlerin dışında volkaniklastik kayaçlar bölgede geniş yer tutar. Bu kayaçlar farklı yaşlarda değişik özelliklere sahipken genelde kıtasal çökellerle ara katkılıdırlar. KVK içindeki piroklastik ve volkaniklastik kayaçlar yanında çok sayıda polijenetik volkan ve monojenetik yapı bölgesel dağılımı, yayılma merkezleri, yaşlarına ve bileşimlerine göre farklı araştırmacılar tarafından gruplandırılmıştır. Kompleks içinde 19 adet polijenetik volkan bulunmaktadır. Bunlardan Orta-Geç Miyosen yaşlı olanlar, batı bölümünde bulunan Karacadağ, Kötüdağ, Keçikalesi, Tepeköy, Çınarlı ve Kızılçin volkanları iken, Miyo-Pliyosen yaşlı olanlar kompleksin en doğusunda Erkilet, Hamurcu, Seksenveren, Tekkedağ, Hoduldağ, Koçdağ ve Develidağ volkanlarıdır. Niğde kuzey- kuzeybatısındaki Melendiz ve Keçiboyduran stratovolkanlarının ise Pliyosen yaşında oldukları arazi verilerine göre belirlenmiştir. Diğer taraftan Hasan Dağı ve Erciyes stratovolkanları Pliyo-Kuvaterner yaşlı iken, Göllüdağ Domu ve Acıgöl Kalderası kompleksin en genç volkanik yapılarıdır.[1] Kapadokya Volkanik Kompleksi'ndeki en önemli tektonik yapılar, Tuz Gölü ve Ecemiş Fay sistemleridir. Bu fay sistemleri Kapadokya Bölgesi Volkanitleri'ni dik olarak kesmektedir ve K-G, KB-GD ve KD-GB yönlerinde gelişmiş birçok faydan oluşur.[1] KVK Neo-Kuvaterner döneminde Arap ve Avrasya levhalarının çarpışması sonucu oluşmuş Orta Anadolu'da yer alan farklı yaş ve litolojik özelliklere sahip; Tuz Gölü Havzası, Sivas Havzası, Ulukışla Havzası, Toridler, Niğde Masifi ve Kırşehir Masifi tarafından çevrelenmiştir[2]

Kapadokya Volkanik Kompleksi Volkanitleri

Hasan Dağı 3268 m

Karacadağ Volkanitleri: Kompleks yaklaşık 150 km² bir alan kapsar. Diğer komplekslerle benzer litolojik özelliklere sahipken radyometrik yaşının olmaması itibarıyla yaşının Üst Miyosen-Pliyosen olduğu düşünülmektedir. Bu kompleks andezit dasit, yüksek potasyumlu andezit ve yüksek potasyumlu dasit alanlarına düşerler ve Konya Volkanitleri'yle eş kökenli olup, esas olarak yüksek potasyumlu kalkalkalin bir volkanik seri oldukları ve kabuksal köken özellikleri taşıdıkları bilinmektedir.

Hasandağı Volkanitleri: Hasan Dağı Volkanik Kompleksi KVK'nın son döneminde oluşmuş Erciyes volkanından sonra en büyük ikinci stratovolkandır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanmıştır. Yaşı Neo-Kuvaterner olarak bilinmektedir. Hasan Dağı gelişimini 3 aşamada tamamlamıştır; "Paleo-Hasandağı Volkanitleri" andezit lav akıntıları ile karakterize edilir. "Mezo-Hasandağı Volkanitleri" ilk safhada kalderayı dolduran domlar ve andezit lavlarını içerir. Kaldera çapı 8x12 km², hacmi 26 km3 tür. "Neo-Hasandağı Volkanitleri" Bu safha Büyük Hasandağı ve Küçük Hasandağı adı verilen iki andezitik koninin oluşumu ile oluşmuştur. Yaşı K/Ar analizine göre 0.6= 600000 yıldır. Kaldera çapı 5x4 km², hacmi 4 km3 tür.[2]

Melendiz Volkanitleri: Niğde'nin kuzeybatısında yer alıp 315 km²'lik alan kaplar. Andezitik lavlar ve piroklastitlerden oluşur. Genellikle lavlar fazla akma olanağı bulamamışlar, akanlarda üst üste yığılarak kalın örtü oluşturmuştur. Melendiz Volkanitleri K/Ar yöntemiyle yapılan yaşlandırma yönteminde volkanik faaliyetlerin Pleyistosen'e ait olduğu gözlenmektedir.

Keçikalesi Volkanitleri: Aksaray ilinin Hasan Dağı'nın kuzeybatısında yer alır. Volkanit bazalt ve bazaltik andezit birleşimindeki lavlardan oluşur. Keçikalesi volkanitinin kaynağı 3-3.5 km çapındaki keçi kalesi kalderasıdır. Kaldera yamaçlardan en alt seviyeye kadar sarı, kahverengi ve kızılımsı renklerdeki piroklastitlerden oluşur. Keçikalesi volkanitleri bazı araştırmacılar tarafından Hasan Dağı volkanizmasının ilk ürünü olarak düşünmektedirler.

Eriklet-Yeşilhisar Volkanitleri: Eriklet Yeşilhisar ilçeleri arasında kalan bölgede dom ve lav akıntılarının görüldüğü volkanik yüzleklerdir. Hodul Dağı domu 1949 m yüksekliğinde 10 km²'lik alana yayılan kuzeybatı-güneydoğu uzantılı domdan oluşmaktadır. Gri pembe renkli ince taneli andezit lav bileşiminden oluşur. Hodul Dağını oluşturan domlar porfirik dokuda olup plajiyoklas ve piroksen içerirler.

Tekkedağ volkanitleri: İncesu yöresinin önemli volkanik alanını oluşturur. Kuzeybatı-Güneydoğu doğrultusunda 13 km'lik bir alan kapsar. En yüksek nokta 1852m'dir. Volkanit bazalt andezit birleşiminde kalk-alkalen seri içinde yer alır. Yer yer gri renkli levhamsı ayrışmalar gösterir.

Develidağ Volkanitleri: Kayseri ilinin Develi ilçesi güneyinde yer alan Develi Dağ Kayserinin iki yüksek volkanik merkezlerinden biridir. Bu volkanik Ecemiş Fayının bir uzantısı olan kuzeyinde Koç Dağını da tahrip eden bir fayla kesilmiştir. Develi Dağ volkanitleri çeşitli türde lav akıntıları ve tüfler izlenmektedir. Kuzeyde ignimbirit platoları, güneyde kireçtaşları ile çevrilmiştir. Genel olarak volkanite bakıldığında bazalttan dasite kadar değişen lav ve prikolastitlerden oluşmaktadır. Son evrede ise volkanizma kalk-alkalen seriye aittir.[3]

Acıgöl-Göllüdağ volkanitleri: Hasandağ ve Melendiz volkanitlerinin kuzeyinde Nevşehir-Ürgüp arasında yer alan bölgedir. Yaşı Üst Miyosende başlamış Kuaternerde etkin olarak devam etmiştir. Volkanitlerin Üst-Miyosende andezitik lav akıntıları ile başladığı; Alt pliyosende çeşitli tüfler, lavlar, ignimbiritlerin oluştuğu; Pleyistosende tüfler, radyoaktif domların yer aldığı; Holosende ise andezit ve bazaltların oluştuğunu saptamıştır.

Erciyes Volkanitleri: Erciyes Dağı merkez olmak üzere İncesu-Develi-Tomarza-Bünyan ve Boğazlıyan arasındaki bölgedir. Orta Anadolu'nun sönmüş volkanları arasında en büyük volkan olup yüksekliği 3916 m yüksekliğe sahip 63 volkan konisi bulunmaktadır.

Erciyes Dağı volkanik topluluğu üst miyosenden sonra başlamış yakın zamana kadar devam etmiştir. Topluluğun gelişim süreci 3 aşamada gerçekleşmiştir; ilk evrede doleritik bazalt-tüf ve ignimbirit ve bazik damar taşlarının ikinci evrede bazik-ortaç lavlar ile bazaltik andezitler üçüncü evrede kuvarslı olivin ve piroklastikler meydana gelmiştir. Erciyes volkanik topluluğunun çeşitli evrelerinde püsküren piroklastikler ve ignimbritler çok uzak mesafelere kadar yayılmışlar ve Orta Anadolu'nun Neojen havzalarında kimi zaman karada kimi zamanda bir göl içine yığılmışlardır. Özellikle batıda Nevşehir-Ürgüp-İncesu dolaylarında, daha kuzeyde Kozaklı-Boğazlıyan çevresinde, doğuda Bünyan ve güneyde Tomarza-Develi dolaylarında kalın volkanik piroklastik örtüler oluşmuştur. Kalınlıkları yüzlerce metreye erişen bu birimler içinde eski insanlar tarafından kiliseler, mağaralar, evler ve yeraltı şehirleri yapılmıştır. Ihlara vadisi, Göreme, Uçhisar bu yapıların çok ilginç örnekleridir. Ayrıca peribacaları da doğada çok ender gözlenen oluşumlardandır.[4]

Kaynakça

  1. ^ a b Aydın, F. (2009). Kapadokya Volkanik Kompleksinin Gelişimi ve Volkanizmanın Bölge Üzerindeki Etkileri, Niğde Üniversitesi Müh.-Mim. Fak. Jeoloji Mühendisliği Bölümü
  2. ^ a b Beyaz, İ. (2010). Kapadokya Volkan Provensi'ne Ait Göllüdağ Obsidyenlerinin Minerolojisi, Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Fen Bilimleri ENSTİTÜSÜ Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı
  3. ^ Türkecan, A. (2015). Türkiye'nin Senozoyik Volkanitleri, MTA, Ankara
  4. ^ Ercan, T. (1986), Orta Anadolu'daki Senozoyik Volkanizması, Maden Tetkik ve Arama Dergisi

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Ağrı Dağı</span> Türkiyenin en yüksek dağı

Ağrı Dağı, 5.137 metrelik rakımıyla, Türkiye'nin en yüksek dağıdır. Ağrı Dağı, Türkiye'nin doğu ucunda, İran'ın 16 kilometre batısında ve Ermenistan'ın 32 kilometre güneyindedir.

<span class="mw-page-title-main">Erciyes</span> Türkiyede, Kayseride bir yanardağ

Erciyes, İç Anadolu Bölgesi'nde yer alan sönmüş bir yanardağ. Kayseri'nin 25 km güneybatısındaki Sultansazlığı ovaların'ın yanından yükselen büyük kütleli bir stratovolkandır.

<span class="mw-page-title-main">Kapadokya</span> Türkiyede bulunan turistik bir bölge

Kapadokya, 60 milyon yıl önce Erciyes, Hasandağı ve Göllüdağ’ın püskürttüğü lav ve küllerin oluşturduğu yumuşak tabakaların milyonlarca yıl boyunca yağmur ve rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla ortaya çıkan bölgedir.

<span class="mw-page-title-main">Hasandağı</span> Aksaray-Niğde sınırında eski bir Stratovolkan

Hasandağı ya da Hasan Dağı deniz seviyesinden 3268 metre yüksek olan tepesiyle bir volkanik dağdır. Büyük Hasan ve Küçük Hasan Dağı olmak üzere iki büyük krateri vardır. Melendiz dağının büyük kısmı, bu iki kraterden çıkan lavlardan meydana gelmiştir. Büyük Hasan dağında iyi muhafaza edilmiş bir ana krater ile onun etrafında parazit koniler bulunur. Küçük Hasan dağının zirvesi bir Somma durumundadır. Yani eski kalderanın sınırlarını teşkil eden dikliklerin artıkları vardır. Bunlar sayesinde ilk kraterin şeklini çıkarmak mümkündür. Adı geçen kraterden çıkan andezit ve bazalt lavları kuzeye doğru akarak geniş bir alana yayılmış, tüfler ise Kızılırmak'a kadar ulaşmıştır. Bu dağ Aksaray ve Niğde il sınırları içerisinde yer almaktadır. 1750 metresine kadar meşe ormanlarıyla kaplıdır. Dağın eteklerinde ve çevresinde çeşitli Türk boyları ve özellikle de Yörükler yaşarlar. Özellikle ana volkan konisini oluşturan Büyük Hasan Dağı ; kuzeybatısındaki Aksaray Ovası batısındaki Obruk Platosu ve güneyindeki Bor Ovası düzlüklerinden aniden yükselerek kasvetli bir doğal Abide görüntüsü sunmaktadır. Bu ana volkan konisinin doruğu tipik bir kraterden oluşmakta ve kraterin tabanında bir krater gölü bulunmaktadır. Ana koninin hemen güneydoğusundaki daha küçük boyutlu ve yükseltisi daha az olan ikiz koni ise Küçük Hasan Dağı olarak anılmaktadır. Bu volkan konisinin de doruğu tipik bir krater halindedir. Oldukça taze ve karakteristik volkan şekilleriyle Türkiye'nin en genç volkan dağları arasında bulunan Hasan Dağı volkanik ünitesi tarihi çağlardan bu yana daldığı uykusuna devam etmektedir. Dağın eteklerinde Antik Roma şehri Nora bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Nemrut Dağı (Bitlis)</span> Uyumakta olan aktif bir yanardağ

Nemrut Dağı ya da Nemrut Stratovolkanı, Bitlis'in Ahlat, Güroymak ve Tatvan ilçeleri sınırları içerisinde, Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan yüksek dağlardan biridir. Dağın büyük bölümü Ahlat ilçesi sınırları içerisinde bulunmaktadır. Van Gölü'nün batısında yer almaktadır. Nemrut, uyuyan aktif bir yanardağdır ve 1441 yılında son kez lav çıkışı olmuştur. Tepesindeki kraterde Nemrut Gölü yer alır. Krater etrafında, en yüksek tepe olan Sivritepe 2935 m, Doğu Nemrut Tepesi 2625 m, güneydeki Tursuktepe 2828 m ve batıda Nemrut Dağı Tepesi 2801 m yüksekliğindedir.

<span class="mw-page-title-main">Tendürek Dağı</span> Türkiyede bir volkanik dağ

Tendürek Dağı (Ermenice:Թոնդրակ) Ağrı ve Van illerinin arasında İran sınırının yakınında bulunan bir stratovolkandır. Nuh'un Gemisi'nin muhtemel konumu yakınlarında olmasıyla bilinen bu yanardağ oldukça büyüktür; kurumuş lav akıntıları düz bir arazi üzerinde yaklaşık 650 km²'lik bir alanı kaplar. Dağın iki ana yapısı, zirve krateri olan Büyük Tendürek ve ana kraterin doğusunda bulunan Küçük Tendürek'tir. Yamaçları çok yumuşak olup, ismini aldığı kalkanı andırır. Tendürek Dağı'nın, Hawaii adasındaki volkanlar gibi akışkan lav püskürttüğü bilinmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kaldera</span>

Kaldera, volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik yer şekli. Bazen volkanik kraterlerle karıştırılmaktadır. Kelime, İspanyolcada ‘caldera’ ve Latincede ‘calderia’ denilen 'pişirilmiş çömlek' anlamına gelmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Stratovolkan</span> lav, tüf ve kül tabakasından oluşmuş, yüksek, konik biçimli bir volkan

Stratovolkan, pek çok sertleşmiş lav, tüf ve kül tabakasından oluşmuş, yüksek, konik biçimli bir volkandır. Bu volkanlar dik yamaçlarıyla ve periyodik patlamalarıyla tanınırlar. Bunlardan fışkıran lavın akışkanlığı azdır ve çok uzağa yayılmadan önce soğur ve sertleşir. Magmaları asidik ya da yüksek-orta düzeyde silika içeriklidir. Buna karşın bazik içerikli magmanın akışkanlığı yüksektir ve Hawaii'deki kalkan biçimli Mauna Loa dağı gibi yayvan dağları oluşturur. Pek çok stratovolkanın yüksekliği 2500 metreden fazladır. Türkiye'den Ağrı Dağı ve Nemrut Dağı birer stratovolkan tipindeki volkanlardır.

<span class="mw-page-title-main">Nemrut Gölü</span> Türkiyede bir krater gölü

Nemrut Gölü, dünyanın ikinci, Türkiye'nin en büyük krater gölü olup, adını MÖ 2100'de yaşamış Babil Hükümdarı Nemrut'tan almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Andezit</span>

Andezit, porfiritik dokuya sahip ara bileşimin magmatik yüzey kayasıdır. Genel anlamda bazalt ve riyolit arasındaki ara tiptir ve TAS diyagramında gösterildiği gibi, silisyum dioksit (SİO2) oranı %57 ve %63 arasında değişmektedir. Kıtasal kabuğun ortalama bileşimi andeziktir. Bazaltlarla birlikte Mars kabuğunun da önemli bir bileşeni olduğu tahmin edilmektedir. Andezit adı Andes Dağı silsilesinden türetilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye'deki yanardağlar</span> Vikimedya liste maddesi

Bu, Türkiye'deki uykuda ve sönmüş yanardağların listesidir.

<span class="mw-page-title-main">Yunt Dağları</span>

Yunt Dağları, Batı Anadolu'da Ege Bölgesi'nin kuzeyinde yer alan kırık tipi dağ oluşumudur. Yükseltisi 1076 m'dir.

<span class="mw-page-title-main">Piroklastik akıntı</span>

Piroklastik akıntı, volkanlardan çıkan ve sıcak gazlardan beslenmiş kor halindeki kül ve lav parçaları ile volkanik yamaçlardan çok hızlıca aşağıya akan sıcak akıntılardır. Bu akıntılar saatte 200 km hıza ulaşabilirler. Piroklastik akıntılar iki ana bölümden oluşur. Bunlar yer çekimi etkisinin artışı ve şiddetli türbülans akıntılarıdır. Yer çekimi etkisinin artışı; piroklastik akıntıların bir bakıma çığ ve heyelanlara benzer bir şekilde hareket etmesine sebep olur. Bunlar, lav parçalarından ve hareketli kütlede sıkışan havanın ısınıp genleşmesiyle açığa çıkan gazlar tarafından harekete geçerler. Bu gazlar, tabandaki kayaçlar ile akan malzeme arasındaki sürtünmeyi azaltır. Şiddetli türbülans akıntıları ise; ortamdaki kül ve pumis parçaları ile sürtünmenin en aza indirgenmesine katkıda bulunan önemli mekanizmalardan birisidir.

<span class="mw-page-title-main">Volkan kemeri</span>

Volkan kemeri. Stratovolkan, aynı zamanda kompozit volkan olarak da bilinir, uzun boylu konik volkan birçok lav, tefra, pamis ve volkanik kül katmanları tarafından sertleşerek inşa edilmiştir. Kalkan volkanların aksine strato volkanlar ve dik profilleri ve periyodik patlamalı püskürmeler ile karakterize edilirler. Bazı çökmüş kraterler ile kalderalarda bu şekilde adlandırılır. Genellikle stratovolkanlar yüksek viskoziteden dolayı uzağa yayılmadan önce soğur ve katılaşırlar. Bu lav oluşturan magma daha az bir miktarda viskoz mafic magma ile yüksek-orta derecede silika içermektedir. Geniş felsik, lav akıntıları nadirdir,15 km (9,3 mi) kadardır. Stratovolkanlar erüptif malzemelerin sıralı dökülmeleri itibaren inşa edilen kendi kompozit yapısı nedeniyle bazen “kompozit volkan” da denir. Onlar daha az yaygın olan kalkan volkanların aksine volkan tipleri arasında en yaygın olanlardandır. İki önemli Stratovolkan olan Krakatoa en iyi bilineni ve Vezüv 1883'teki patlama Pompei ve Herculaneum kasabalarnı önemli oranda tahrip etti. Aynı zamanda bu patlama binlerce kişinin ölümüne sebep olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Tüf</span>

Tüf, bir volkanik patlama sonucu ortaya çıkan volkanik küllerden oluşan kaya türüdür. Tüf kimi zamanlarda inşaat malzemesi olarak kullanılan farklı bir kaya anlamına da gelir. %50’den daha fazla tüf içeren kayalar tüflü olarak kabul edilir. Tüf tortul veya magmatik kayaçlar olarak sınıflandırılabilir. Sedimantolojik terimler ile açıklanmasına rağmen magmatik petroloji bağlamında incelenmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Göllü Dağ</span>

Göllüdağ, Niğde şehir merkezinin 60 km kuzeyinde, Gölcük Beldesi, Kömürcü köyünün güneybatı yönünde kalan sönmüş yanardağdır. Yüksekliği 2172 m'dir. Volkan konisinin üst kısmında bir krater çukurluğu, bu kraterinde bir kısmında dağa adının veren krater gölü yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Acıgöl (Konya)</span> Konya ili, Karapınar ilçesi sınırları içinde yer alan volkanik maar gölü

Acıgöl, Konya ili, Karapınar ilçesi sınırları içinde yer alan volkanik maar gölüdür. Karapınar Düzlüğü'nde, Meke Krater Gölü'nün kuzeydoğusunda yer alır. Karapınar-Ereğli yolu üzerinde 8. km'dedir. Denizden yüksekliği 988 m, genişliği 1750 m–1250 m, arasındadır, elips biçimli olan gölün alanı 1,2 km², derinliği 300 m'dir.

<span class="mw-page-title-main">Kula-Salihli Jeoparkı</span> Manisa, Türkiyede jeopark

Kula-Salihli Jeoparkı, Batı Anadolu‐Ege eşiğinde, Manisa ili sınırları içerisinde yer alan jeoparktır. Yaklaşık 300 km² alan kaplayan Kula-Salihli Jeoparkı sahası, ekseriyeti Kula ilçesinde olmakla birlikte kısmen Salihli ilçesi ile Sandal Beldesi, Gökçeören (Menye) Beldesi, Adala Beldesi ve Gökeyüp Beldelerini içine almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Karacadağ (Konya)</span>

Karacadağ, Konya ili, Karapınar ilçesi sınırlarında yer alan yanardağ. 2025 m yüksekliğinde, KD-GB uzanışlı basık bir sırt görünümündedir. KD kısmı Kalkan volkan oluşumludur.

<span class="mw-page-title-main">Alacadağ (Seydişehir)</span>

Alacadağ, Konya ili güneybatısında, büyük kısmı Seydişehir ilçe sınırlarında bulunan volkanik dağ.