Kaliş

Kaliş bir tortul kayaçtır. Sertleştirilmiş doğal çimento kalsiyum karbonat ile birleşmiş bu bağlar, çakıl,kum, kil ve alüvyon gibi diğer materyallerle birleşerek kalişi oluşturur. Dünya genelinde Aridisol ve Morrisol'un bulunduğu toprak türlerinde görülen kayaçtır. Genellikle kurak ve yarı kurak bölgeleri kapsayarak merkez ve Batı Avustralya, Kalahari Çölü, Amerika’nın bazı yüksek ovalarında, Sonora Çölü ve Suudi Arabistan'ın doğusu AL-HASA’ da bulunur. Kaliş sert toprak kalsit- beton ve Hindistan'da da dayanıklı taş kum ve çakıl karışımı (kankar) olarak da bilinir. Caliche İspanyolca bir kelime olarak bilinir. Orijinali Latincedeki calx kelimesidir. Anlamı kireç taşı(CaO)'tir.

Kaliş genellikle mevcut saf olmayan maddelere bağlı olarak açık renkli ama bazı yerlerde beyaza yakın açık pembe veya kırmızımsı kahverengi renge sahiptir.Genellikle yüzey veya yüzeye yakın yerlerde daha açık renklerde bulunurlar.Ancak bazen toprak altında derin rezervlerde de bulunurlar ve buralarda daha koyu renktedirler.Sonuç olarak kalın katmanlarda, ince katmanlarda ve yüzeyin hemen altında oluşurlar ve bu kalişin rengini etkiler.

Kaliş ayrıca Şili ve Peru'nun kuzeyinde nitrat tuzu dahil edilmiş zengin mineral depolarına sahiptir.^[1] Kolombiya ve Meksika'da çeşitli katmanlarda kil gibi görülür. Buna ilave olarak kuvarsit, boksit, kaolinit, laterit, kalsiyum, opal ve sodyum nitrat gibi farklı formlarda kullanılmaktadır.

Formasyonu

Kaliş minerallerin toprağın üst tabakasından (A horizonu) sızıntı yapması ve bir sonraki tabakaya (B horizonu) birikmesi üzerine oluşur, yüzeyin altında yaklaşık 3 ile 10 fit derinliktedir. Genellikle yarı kurak bölgelerdeki karbonatlardan oluşur. Kurak bölgelerde, daha az çözülen mineraller, bütün karbonatlar topraktan süzüldükten sonra kaliş katmanları oluştururlar. Tortulaşmış kalsiyum karbonat birikir. İlk taneler, daha sonra küçük kümeler, daha sonra belirgin bir tabaka ve son olarak, daha kalın, sağlam bir yatak oluşur. kaliş katmanları şekillendiğinde, katman kademeli olarak derinleşir ve sonunda en üst toprak tabakasının altında yatan ana materyale girer.

Bununla birlikte, Kaliş başka şekillerde de oluşur. Su, kılcal damarlara doğru yükseldiğinde oluşabilir. Kurak bir bölgede, yağmur suyu yere çabuk batar. Daha sonra, yüzey kuruyuncaya kadar, yüzeyin altındaki su yükselir ve çözünmüş mineralleri alt tabakalardan taşır. Bu su hareketi, yüzeye yaklaştıkça daha ince ve daha da büyüyen bir kaliş oluşturur. Bitkilerde kaliş'in oluşumuna katkıda bulunabilir. Bitki kökleri, terleme yoluyla suyu alır ve çözünmüş kalsiyum karbonatın arkasına bırakır, bu da kaliş oluşturacak şekilde çöker. Ayrıca, gözenekli kayaçların mostralarında veya suyun sıkıştığı ve buharlaştığı kaya fissürlerinde oluşabilir. Genel olarak, kaliş tortulaşması yavaş bir süreçtir. Ancak, kurak mekânlarda yeterli nem varsa bir drenaj alanını engelleyecek kadar hızlı birikebilir.

Doğal Olay Örnekeri

Her ne kadar kalişin formasyonları iyi anlaşılsa da orijinal olan şili kalişi tam olarak bilinmiyor. Bir ihtimale göre tortular tarih öncesi iç denizlerin çekilmesiyle oluştu. Diğer bir teori ise And Dağları'ndaki hava değişimi nedeniyle oluştuğu yönünde. Dünyanın en büyük kalsit beton yataklarının bulunduğu Botsvavna'daki Makgadikgadi Pan yüzeyindeki kalkerler, günümüzde kurutulmuş bir tarih öncesi göle aittir. Kaliş ulaşımı kolay ve ucuz olduğunda ana materyal olarak yaygınca kullanılır. Fakat yağmura ve neme karşı dayanıklı olmadığından bu taş temel olarak kireç taşı gibi sert taş yerine asla kullanılmaz.^[2]

Ekonomik Kullanımlar

Şeker Rafine Etme

Şekeri rafine etmek için neredeyse saf bir kalsiyum karbon kaynağı gereklidir. Bu karışım 95%oranında kalsiyum karbonat (CaCO3) ve biraz da magnezyum içerir. Buna ek olarak, malzeme belirli fiziksel gereksinimleri karşılamalıdır, böylece yandığında parçalanmaz. Kalifikasyon genellikle şeker rafine etme şartlarının tümünü karşılamasa da, kireç taşı gibi başka bir kalsiyum karbonat kaynağının mevcut olmadığı alanlarda kullanılır. Kaliş taşının gereksinimleri karşılamak için zenginleştirmeyi gerektirirken, kullanımında kireç taşı nakliyesinden önemli ölçüde daha ucuz olabilmektedir

Şili Kaliş Yatakları

Kuzey Şili'deki Atakama Çölünde, Salitre ile benzer kaliş olarak adlandırılan bir karışımın geniş kalıntıları, alçı taşı, sodyum klorit, diğer tuzlar ve kumdan oluşmaktadır. Salitre sodyum nitrat (NaNO3) ve potasyum nitrat (KNO3) bileşimidir. Salitra, 1. Dünya savaşına kadar Avrupadaki nitratında endüstriyel olarak büyük miktarlarda üretilmesene kadar Şili için önemli bir ihracat gelir kaynağı oldu.Bu birikimler dünyanın bilinen en büyük nitrat kaynağıdır. İçeriğinde %25 sodyum nitrat ve %3 potasyum nitrat, ayrıca iyodat mineralleri, sodyum klorür, sodyum sülfat ve sodyum borat vardır. Kaliş yatakları 0,2 ila 5 metre kalınlığındadır ve çeşitli ürünler üretilmesi için mayınlanır ve reçine edilirler. Kaliş sodyum nitratta dahil olmak üzere (tarım ve endüstri kullanımları için), potasyum nitrat, sodyum sülfat, iyot ve iyodür türlerini içerir.

Türkiye'deki Konumu

Türkiye'de kalker kabuklar pek fazla yaygın değildir. Çünkü bunun oluşumu için klimatik şartlar elverişli değildir. Mevcut şekiller daha çok fosil şekiller olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Türkiye'de en tipik kalişler N.mülazımoğlu-M.ardos'un araştırmalarına paralel olarak Adana bölgesinde saptanmıştır. Bunlar Ceyhan çevresinde oldukça büyük bir yayılım göstermektedirler.

Misis dağlarının doğu yamaçlarında kalişler, oldukça kalın bir formasyon halindedirler. Buradaki mezozoik kalkerlerinin az eğimli kısımlarında, adeta onları kaplamış olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bazen beyaz, bazen de kirli sarı renklerde ortaya çıkan bu kalişler yer yer taşınmışlardır. Taşınma, yamaç boyunca olmuştur. Nitekim dağın etek kısımlarında ve hatta onun önündeki ovalık alanda oldukça kalın kaliş formasyonlarına rastlanır. Bu bölgede açılmış olan bir su kuyusunda 20 metreden daha kalın taşınmış kaliş depolarına rastlanmaktadır. Taşınmış olanlar, toprakla karışık halde bulunmaktadırlar ve bu kısımlarda suya pek rastlanmaz. Su ancak, taşınmış kaliş geçildikten sonra ortaya çıkmaktadır. Bu ise, kalişin geçirimliliği dolayısıyla oluşmuştur. Çünkü, taşınmış olan kaliş aşınıma karşı fazla dirençli değildir. Sertleşme kapasitesi hemen hemen yok gibidir. Görünüm olarak, toz kireç halindedir. Bunun bir başka benzerine, Yalova doğusundaki Çınarcık'ta ve Çanakkale yöresinde rastlanmıştır.

Sonuç olarak, şimdiki iklime bağdaşmayan bu formasyonlar şimdikinden daha sıcak ve daha kurak bir iklimin etkisi altında oluşmuşlardır. Yani bunlar, Türkiye için fosil şekillerdir. Ancak taşınmaları ve birikmeleri oldukça yenidir ve yapılan incelemelerle holosen devrinde oluştuğu düşünülmektedir. Çınarcık ve Çanakkale'dekilerin de durumu aynıdır. Bir kuvaterner formasyonu olan kalişlerin Türkiye'de muhakkak pek çok örnekleri daha bulunmaktadır.^[3]

Kaynakça

^ p. 157, A Most Damnable Invention: Dynamite, Nitrates, and the Making of the Modern World, Stephen R. Bown, Macmillan, 2005, ISBN 0-312-32913-X.
^ C. Michael Hogan (2008) Makgadikgadi, The Megalithic Portal, ed. A. Burnham [1] 8 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ARDOS.M, Türkiye'de Kuaterner Jeomorfolojisi,Çantay Kitabevi, 2.Baskı, 1996, syf.89-90

Diğer Okumalar

Breazeale, J.F. and H.V. Smith. Caliche in Arizona. University of Arizona: Agricultural Experiment Station Bulletin 131 (15 April 1930): 419-441.
Price, William Armstrong. Reynosa Problem of Southern Texas, and Origin of Caliche. Bulletin of the American Association of Petroleum Geologists 17.5 (1933): 488-522.
Reeves, C.C., Jr. Caliche: Origin, Classification, Morphology and Uses. Lubbock, Texas: Estacado Books, 1976.
Reeves, C.C., Jr. and J.D. Suggs. Caliche of Central and Southern Llano Estacado, Texas: Notes. Journal of Sedimentary Petrology 34.3 (1964): 669-672.

https://en.wikipedia.org/wiki/Caliche 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.