İçeriğe atla

Kaliş

San Miguel Adası'nda kaliş formasyonu

Kaliş bir tortul kayaçtır. Sertleştirilmiş doğal çimento kalsiyum karbonat ile birleşmiş bu bağlar, çakıl,kum, kil ve alüvyon gibi diğer materyallerle birleşerek kalişi oluşturur. Dünya genelinde Aridisol ve Morrisol'un bulunduğu toprak türlerinde görülen kayaçtır. Genellikle kurak ve yarı kurak bölgeleri kapsayarak merkez ve Batı Avustralya, Kalahari Çölü, Amerika’nın bazı yüksek ovalarında, Sonora Çölü ve Suudi Arabistan'ın doğusu AL-HASA’ da bulunur. Kaliş sert toprak kalsit- beton ve Hindistan'da da dayanıklı taş kum ve çakıl karışımı (kankar) olarak da bilinir. Caliche İspanyolca bir kelime olarak bilinir. Orijinali Latincedeki calx kelimesidir. Anlamı kireç taşı(CaO)'tir.

Kaliş genellikle mevcut saf olmayan maddelere bağlı olarak açık renkli ama bazı yerlerde beyaza yakın açık pembe veya kırmızımsı kahverengi renge sahiptir.Genellikle yüzey veya yüzeye yakın yerlerde daha açık renklerde bulunurlar.Ancak bazen toprak altında derin rezervlerde de bulunurlar ve buralarda daha koyu renktedirler.Sonuç olarak kalın katmanlarda, ince katmanlarda ve yüzeyin hemen altında oluşurlar ve bu kalişin rengini etkiler.

Kaliş ayrıca Şili ve Peru'nun kuzeyinde nitrat tuzu dahil edilmiş zengin mineral depolarına sahiptir.[1] Kolombiya ve Meksika'da çeşitli katmanlarda kil gibi görülür. Buna ilave olarak kuvarsit, boksit, kaolinit, laterit, kalsiyum, opal ve sodyum nitrat gibi farklı formlarda kullanılmaktadır.

Formasyonu

Kaliş minerallerin toprağın üst tabakasından (A horizonu) sızıntı yapması ve bir sonraki tabakaya (B horizonu) birikmesi üzerine oluşur, yüzeyin altında yaklaşık 3 ile 10 fit derinliktedir. Genellikle yarı kurak bölgelerdeki karbonatlardan oluşur. Kurak bölgelerde, daha az çözülen mineraller, bütün karbonatlar topraktan süzüldükten sonra kaliş katmanları oluştururlar. Tortulaşmış kalsiyum karbonat birikir. İlk taneler, daha sonra küçük kümeler, daha sonra belirgin bir tabaka ve son olarak, daha kalın, sağlam bir yatak oluşur. kaliş katmanları şekillendiğinde, katman kademeli olarak derinleşir ve sonunda en üst toprak tabakasının altında yatan ana materyale girer.

Bununla birlikte, Kaliş başka şekillerde de oluşur. Su, kılcal damarlara doğru yükseldiğinde oluşabilir. Kurak bir bölgede, yağmur suyu yere çabuk batar. Daha sonra, yüzey kuruyuncaya kadar, yüzeyin altındaki su yükselir ve çözünmüş mineralleri alt tabakalardan taşır. Bu su hareketi, yüzeye yaklaştıkça daha ince ve daha da büyüyen bir kaliş oluşturur. Bitkilerde kaliş'in oluşumuna katkıda bulunabilir. Bitki kökleri, terleme yoluyla suyu alır ve çözünmüş kalsiyum karbonatın arkasına bırakır, bu da kaliş oluşturacak şekilde çöker. Ayrıca, gözenekli kayaçların mostralarında veya suyun sıkıştığı ve buharlaştığı kaya fissürlerinde oluşabilir. Genel olarak, kaliş tortulaşması yavaş bir süreçtir. Ancak, kurak mekânlarda yeterli nem varsa bir drenaj alanını engelleyecek kadar hızlı birikebilir.

Doğal Olay Örnekeri

Caliche — sedimentary rock, Ridgecrest, Kern County, California

Her ne kadar kalişin formasyonları iyi anlaşılsa da orijinal olan şili kalişi tam olarak bilinmiyor. Bir ihtimale göre tortular tarih öncesi iç denizlerin çekilmesiyle oluştu. Diğer bir teori ise And Dağları'ndaki hava değişimi nedeniyle oluştuğu yönünde. Dünyanın en büyük kalsit beton yataklarının bulunduğu Botsvavna'daki Makgadikgadi Pan yüzeyindeki kalkerler, günümüzde kurutulmuş bir tarih öncesi göle aittir. Kaliş ulaşımı kolay ve ucuz olduğunda ana materyal olarak yaygınca kullanılır. Fakat yağmura ve neme karşı dayanıklı olmadığından bu taş temel olarak kireç taşı gibi sert taş yerine asla kullanılmaz.[2]

Ekonomik Kullanımlar

Şeker Rafine Etme

Şekeri rafine etmek için neredeyse saf bir kalsiyum karbon kaynağı gereklidir. Bu karışım 95%oranında kalsiyum karbonat (CaCO3) ve biraz da magnezyum içerir. Buna ek olarak, malzeme belirli fiziksel gereksinimleri karşılamalıdır, böylece yandığında parçalanmaz. Kalifikasyon genellikle şeker rafine etme şartlarının tümünü karşılamasa da, kireç taşı gibi başka bir kalsiyum karbonat kaynağının mevcut olmadığı alanlarda kullanılır. Kaliş taşının gereksinimleri karşılamak için zenginleştirmeyi gerektirirken, kullanımında kireç taşı nakliyesinden önemli ölçüde daha ucuz olabilmektedir

Şili Kaliş Yatakları

Kuzey Şili'deki Atakama Çölünde, Salitre ile benzer kaliş olarak adlandırılan bir karışımın geniş kalıntıları, alçı taşı, sodyum klorit, diğer tuzlar ve kumdan oluşmaktadır. Salitre sodyum nitrat (NaNO3) ve potasyum nitrat (KNO3) bileşimidir. Salitra, 1. Dünya savaşına kadar Avrupadaki nitratında endüstriyel olarak büyük miktarlarda üretilmesene kadar Şili için önemli bir ihracat gelir kaynağı oldu.Bu birikimler dünyanın bilinen en büyük nitrat kaynağıdır. İçeriğinde %25 sodyum nitrat ve %3 potasyum nitrat, ayrıca iyodat mineralleri, sodyum klorür, sodyum sülfat ve sodyum borat vardır. Kaliş yatakları 0,2 ila 5 metre kalınlığındadır ve çeşitli ürünler üretilmesi için mayınlanır ve reçine edilirler. Kaliş sodyum nitratta dahil olmak üzere (tarım ve endüstri kullanımları için), potasyum nitrat, sodyum sülfat, iyot ve iyodür türlerini içerir.

Türkiye'deki Konumu

Türkiye'de kalker kabuklar pek fazla yaygın değildir. Çünkü bunun oluşumu için klimatik şartlar elverişli değildir. Mevcut şekiller daha çok fosil şekiller olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Türkiye'de en tipik kalişler N.mülazımoğlu-M.ardos'un araştırmalarına paralel olarak Adana bölgesinde saptanmıştır. Bunlar Ceyhan çevresinde oldukça büyük bir yayılım göstermektedirler.

Misis dağlarının doğu yamaçlarında kalişler, oldukça kalın bir formasyon halindedirler. Buradaki mezozoik kalkerlerinin az eğimli kısımlarında, adeta onları kaplamış olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bazen beyaz, bazen de kirli sarı renklerde ortaya çıkan bu kalişler yer yer taşınmışlardır. Taşınma, yamaç boyunca olmuştur. Nitekim dağın etek kısımlarında ve hatta onun önündeki ovalık alanda oldukça kalın kaliş formasyonlarına rastlanır. Bu bölgede açılmış olan bir su kuyusunda 20 metreden daha kalın taşınmış kaliş depolarına rastlanmaktadır. Taşınmış olanlar, toprakla karışık halde bulunmaktadırlar ve bu kısımlarda suya pek rastlanmaz. Su ancak, taşınmış kaliş geçildikten sonra ortaya çıkmaktadır. Bu ise, kalişin geçirimliliği dolayısıyla oluşmuştur. Çünkü, taşınmış olan kaliş aşınıma karşı fazla dirençli değildir. Sertleşme kapasitesi hemen hemen yok gibidir. Görünüm olarak, toz kireç halindedir. Bunun bir başka benzerine, Yalova doğusundaki Çınarcık'ta ve Çanakkale yöresinde rastlanmıştır.

Sonuç olarak, şimdiki iklime bağdaşmayan bu formasyonlar şimdikinden daha sıcak ve daha kurak bir iklimin etkisi altında oluşmuşlardır. Yani bunlar, Türkiye için fosil şekillerdir. Ancak taşınmaları ve birikmeleri oldukça yenidir ve yapılan incelemelerle holosen devrinde oluştuğu düşünülmektedir. Çınarcık ve Çanakkale'dekilerin de durumu aynıdır. Bir kuvaterner formasyonu olan kalişlerin Türkiye'de muhakkak pek çok örnekleri daha bulunmaktadır.[3]

Kaynakça

  1. ^ p. 157, A Most Damnable Invention: Dynamite, Nitrates, and the Making of the Modern World, Stephen R. Bown, Macmillan, 2005, ISBN 0-312-32913-X.
  2. ^ C. Michael Hogan (2008) Makgadikgadi, The Megalithic Portal, ed. A. Burnham [1] 8 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ ARDOS.M, Türkiye'de Kuaterner Jeomorfolojisi,Çantay Kitabevi, 2.Baskı, 1996, syf.89-90

Diğer Okumalar

  • Breazeale, J.F. and H.V. Smith. Caliche in Arizona. University of Arizona: Agricultural Experiment Station Bulletin 131 (15 April 1930): 419-441.
  • Price, William Armstrong. Reynosa Problem of Southern Texas, and Origin of Caliche. Bulletin of the American Association of Petroleum Geologists 17.5 (1933): 488-522.
  • Reeves, C.C., Jr. Caliche: Origin, Classification, Morphology and Uses. Lubbock, Texas: Estacado Books, 1976.
  • Reeves, C.C., Jr. and J.D. Suggs. Caliche of Central and Southern Llano Estacado, Texas: Notes. Journal of Sedimentary Petrology 34.3 (1964): 669-672.

https://en.wikipedia.org/wiki/Caliche 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kireç taşı</span> genellikle mercan, foraminifera ve yumuşakçalar gibi deniz canlılarının iskelet parçalarından oluşan bir karbonat tortul kayaç

Kireç taşı genellikle mercan, foraminifera ve yumuşakçalar gibi deniz canlılarının iskelet parçalarından oluşan bir karbonat tortul kayaçtır. Başlıca maddeleri kalsiyum karbonatın farklı kristal formları olan kalsit ve aragonit minerallerdir. Yakından ilişkili bir kaya, yüksek oranda mineral dolomit içeren dolomittir. Eski USGS yayınlarında, dolomit magnezyum kireç taşı olarak anılırdı, artık magnezyum eksikliği olan dolomitler veya magnezyum açısından zengin kalkerler olarak ayrılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Sodyum</span> atom numarası 11 olan kimyasal element

Sodyum, periyodik cetvelde Na simgesi ile gösterilen ve atom numarası 11 olan element. Sodyum yumuşak ve kaygan bir metal olup alkali metaller grubuna aittir. Doğal bileşiklerin içinde bol miktarda bulunur. Yüksek oranda reaktiftir, sarı bir alevle yanar, su ile şiddetli reaksiyon verir ve havada hızla oksitlenir. Dolayısıyla, vazelin, gazyağı gibi hava ve su ile temasını kesecek bir ortamda saklanması gerekir.

<span class="mw-page-title-main">Potasyum</span> sembolü K ve atom numarası 19 olan kimyasal element

Potasyum, bir kimyasal elementtir. Simgesi K ve atom numarası 19 dur. Potasyum adını izole edildiği Potas olarak da bilinen potasyum karbonattan almıştır. Potasyum yumuşak, gümüş-beyaz renkli alkali bir metaldir. Doğada deniz suyunda ve pek çok mineralde diğer elementlere bağlı olarak bulunur. Havada hızla oksitlenir ve suya karşı da çok aktiftir. Potasyum, pek çok açıdan sodyuma kimyasal olarak benzese de yaşayan organizmalarda, özellikle de hayvan hücrelerinde, sodyumdan farklı muamele görür. Kandaki seviyesinin düşük olmasına hipokalemi, yüksek olmasına hiperkalemi denir.

<span class="mw-page-title-main">Gübre</span> verimi artırmak için toprağa dökülen hayvansal dışkı.

Gübre, bitkinin beslenmesinde gerekli olan kimyasal elementleri sağlamak için toprağa ilave edilen herhangi bir madde.

<span class="mw-page-title-main">Marn</span>

Marn, kil ve kalsiyum karbonattan, değişik oranlarda tabii olarak meydana gelmiş karışımdır. Bir tortul kayaç olan marnların içlerindeki kireç taşı oranı %20 - %60 oranında değişir. Genellikle yeşilimsi renktedir ve asitte köpürürler. Kalsiyum karbonat, kile göre daha fazla ise buna kalker denir. Genel olarak sığ göllerde, bataklıklarda bulunur. Kalsiyum karbonat, muhtevasından dolayı Portland çimentosu imalatında ve asidik toprağı nötrleştirmek için zırai gayeyle, toprak ıslahında kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Sodyum karbonat</span> inorganik bileşik

Sodyum karbonat, (çamaşır sodası, kristal soda ve soda külü olarak da bilinir) Na2CO3 formülüne sahip değişik hidratları olan bir inorganik bileşiktir. Bütün formları beyaz, suda çözünür tuzlardır. Tüm formları güçlü bir alkali tada sahiptir ve suda orta derecede alkali çözeltiler verir. Tarihsel olarak sodyum bakımından zengin göl sularından veya sodyum bakımından zengin topraklarda yetişen bitkilerin küllerinden çıkarıldı. Bu sodyum açısından zengin bitkilerin külleri, potas üretmek için kullanılan odun küllerinden belirgin şekilde farklı olduğundan, "soda külü" olarak anıldı. Günümüzde ise, Solvay işlemi ile sodyum klorür ve kireç taşından büyük miktarlarda üretilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Sedimantoloji</span>

Jeolojinin bir alt bilimi olan sedimantoloji biliminin konuları, yer kabuğundaki tortulların ve tortul kayaçların tanımlanması, sınıflandırılması ve orijininin araştırılması olarak sıralanabilir. Sedimantoloji, jeoloji içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bunun nedeni yerkürenin yüzeyinin %75'i kadarının tortul (sedimanter) kayaçlardan oluşmuş olması ve şu anda kullanılan karbon bazlı (hidrokarbonik) enerji kaynaklarının tamamına yakınının bu tortul kayaçlardan çıkarılıyor olmasıdır. Ayrıca sedimenter sahalar çok verimli topraklara sahiptir. İklim şartlarının da uygunluğu yanında diğer şartların uygun olması durumunda tarım için çok önemli alanlar olabilirler.

<span class="mw-page-title-main">Maden suyu</span> yeraltı sularından kuyu açılarak veya kaynaktan doldurularak elde edilmiş içme suyu

Maden suyu, jeolojik ve fiziksel olarak koruma altında tutulan yeraltı sularından kuyu açılarak veya kaynaktan doldurularak elde edilmiş, çözünmüş katı madde içeriği toplam 250 ppm'den daha az olmayan sulara verilen isimdir.

<span class="mw-page-title-main">Tortul kayaçlar</span>

Üç ana kayaç türünden biri olan tortul kayaçlar, yeryüzünde en çok görülen kayaç türüdür. Dünya'nın yüzeyinin yaklaşık yüzde 75'ini yerkabuğunun ise yaklaşık yüzde 8'ini kaplarlar. Bu kayaçlar genellikle tabakalı olarak bulunurlar ve içerisinde organizma kalıntıları (fosil) bulundururlar. Sarkıt ve dikitler bu kayaçların oluşturduğu jeolojik yapılara örneklerdir. Tortul kayaçların büyük bir kısmı dış etmenler tarafından yeryüzünün aşındırılmasıyla meydana gelen çeşitli büyüklükteki unsurların (sediman) taşınarak çukur sahalara biriktirilmesi sonucu oluşmuşlardır. Bu olaya genel anlamda tortullaşma denir. Biriken unsurlar önceleri boşluklu gevşek bir yapıya sahiptirler. Fakat zamanla sıkışıp sertleşirler. Bir birikme sahasında, sonradan biriken unsurlar öncekiler üzerinde birikerek ağırlıkları vasıtasıyla basınç yaparlar. Bu basınç sonucu unsurlar, aralarındaki boşlukların küçülmesi ve büyük ölçüde ortadan kalkmasıyla sıkışır ve sertleşirler. Tortul depoların veya kayaçların oluştukları ortamlar yerden yere farklılık gösterirler.

<span class="mw-page-title-main">Kireç</span>

Kireç, kireç taşının çeşitli derecelerde (850-1450 °C) pişirilmesi sonucu elde edilen, suyla karıştırıldığında, tipine göre havada veya suda katılaşma özelliği gösteren, beyaz renkli, inorganik esaslı bir bağlayıcı madde türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Alçı taşı</span>

Alçı taşı, kalsiyum sülfat dihidrattan oluşan yumuşak bir sülfat mineralidir ve kimyasal formül CaSO4 · 2H2O'dur. Alçıtaşı ayrıca selenitin yarı saydam kristalleri olarak kristalleşir. Aynı zamanda bir evaporit minerali ve anhidritin hidrasyon ürünü olarak oluşur. İçinde su bulunan kalsiyum sülfat minerali, tek veya ikiz sütunlar hâlinde billûrlanır. Alçı billurlarına kil ve marn içinde veya tuzlu ve alçılı dağların boşluklarında rastlanır.

<span class="mw-page-title-main">Traverten</span> bir çeşit kireç taşı

Travertenler, kalsiyum karbonat (CaCO3) bileşimindeki kimyasal tortul kayaçlardır. Yer altı sularının içlerindeki kalsiyum karbonatın belirli koşullar altında çökmesi sonucu meydana gelirler. Bu çökelme zamanla yumuşak hatları olan travertenleri oluşturur. Çökelmede rol oynayan koşullar; buharlaşma, suyun içerdiği karbondioksit (CO2) miktarının azalması, suyun üzerindeki basıncın azalması gibi koşullardır.

<span class="mw-page-title-main">Sodyum nitrat</span> Kimyasal Bileşik

Sodyum nitrat formülü NaNO3 olan kimyasal bileşiktir. Güherçile'den ayırmak için Şili güherçilesi (bu ülkede büyük miktarda yığınlar halinde bulunması nedeniyle bu ad verilmiştir) adı da verilen bu beyaz renkli kristal tuz, potasyum nitrata oranla suda çok fazla çözünmektedir. Havadan nem çeker.

<span class="mw-page-title-main">Evaporit</span>

Evaporit, sulu bir çözeltinin buharlaşmasıyla kristalleşme ve yoğunlaşma sürecinde sonuçlanır. Evaporit suda çözünen mineral sedimentin (mineralin) ismidir. İki çeşit tuz taşı birikintisi vardır:

  1. Okyanus birikintisi olarak da bilinen marine ve göller gibi suyun ana bloklarında bulunmaktadır.
  2. Evaporit tuz taşları çökelti kayaları olarak bulunur.
<span class="mw-page-title-main">Ayrışma (jeoloji)</span>

Ayrışma, çözünme veya günlenme, yerkabuğunu oluşturan kayaçların yüzey kısımlarında fiziksel ve kimyasal etkenlerle meydana gelen değişimlerdir. Bu etkenlerin yanında atmosferdeki gazlar, sıcaklık, su, organizmalar da ayrışmada etkilidir.

<span class="mw-page-title-main">Mağara incisi</span>

Mağara incisi, sığ mağara gölcüklerinde oluşan, gruplar hâlinde ya da tek olarak bulunabilen mağara oluşumlarıdır. Şekilleri küresel, silindirik, kübik veya düzensiz olabilen mağara incilerinin çapları, bir kum tanesi boyutundan 15 santimetreye kadar değişir. Renkleri genelde beyaz veya gridir. Kırmızı, sarı, portakal rengi, kahverengi ve siyah olanlarına da rastlamak mümkündür.

<span class="mw-page-title-main">Su yumuşatma</span> Sert sudan pozitif katyonların çıkarılması

Su yumuşatma, su arıtma zamanı kalsiyum, magnezyum ve diğer bazı metal katyonların sert su içerisinde uzaklaştırılmasıdır. Elde edilen yumuşak su, sabun kalsiyum iyonlarını paspaslamakla israf edilmediğinden, aynı temizlik çabası için daha az sabun gerektirir. Yumuşak su ayrıca borularda ve bağlantı parçalarında kireç birikmesini azaltarak veya ortadan kaldırarak sıhhi tesisatın ömrünü uzatır. Su yumuşatma, genellikle kireç yumuşatma veya iyon değiştirme reçineleri kullanılarak gerçekleştirilir, ancak su filtreleri sistemlerinde nanofiltrasyon veya ters osmoz membranları kullanılarak giderek daha fazla yapılır.

<span class="mw-page-title-main">Çört</span> tortul

Çört, Silisyum dioksit bileşimli ve ince taneli olan kimyasal bir tortuldur. Çört karakteristik olarak biyolojik kökenlidir, ancak taşlaşmış ağaçta olduğu gibi kimyasal bir çökelti veya diyajenetik bir ikame olarak inorganik olarak da oluşabilir.

<span class="mw-page-title-main">Kayaçların oluşumu</span>

Kayaç, bir veya birden fazla mineralin birleşmesinden oluşan katı ve doğal bir maddedir. Kayaçları inceleyen bilim dalına Petrografi adı verilir. İnsanlar kayaçları geçmişten bu yana çeşitli alanlarda kullanmış ve ondan yararlanmıştır. Örneğin, eskiden av ve savaş aleti yapmak için obsidyen kullanılırdı. Kayaçlar aynı zamanda mutfak gereçleri, süs eşyası, ulaşım ve enerji üretimi gibi daha birçok farklı alanda kullanılır.

Simya çalışmaları sayesinde daha sonra belirli kimyasal bileşikler veya bileşik karışımları olarak sınıflandırılan birçok kimyasal madde üretilmiştir.