Kalenderhane Hamamı
Bozdoğan Su Kemeri ile Burmalı Minare Mescidi arasında yer alan, su kemerinin bitişiğinde ve günümüzde Kalenderhane Camii'nin olduğu alanda bulunan Bizans Dönemi hamam kalıntılarıdır. MS.4.yüzyıl sonu ile 5.yüzyıl başlarında inşa edilmişlerdir.Belki de çifte hamam olarak nitelendirilebilecek tesisin 6.yüzyıln ortalarına doğru kısmen kullanımdan çıkmış olabileceği düşünülmektedir.[1][2]
Tarihçe
İnşa - MS 4-5 YY.
Konstantinapolis'in merkezinde Mese'ye yakın Teodosus Forumu, Kalenderhane Camii ve Valens Su Kemeri üçgeni arasında bulunan alanda bugün neredeyse gizli kalmış geç antik döneme ait Roma hamamı kompleksi inşa edilmiştir. Hamamın kemerin hemen yanında bulunan ortalama 4.yüzyıl sonu 5.yüzyıl başında kemeri dik olarak kesen, orta büyüklükte bir hamam olduğu bilinmektedir.[1]
Hamamın kiliseye dönüşüm dönemi - MS 6-12 YY.
Hamam kompleksi yerini bir Hristiyan bazilikası olan sözde Kuzey Kilisesine bırakmıştır.Kaynaklarda elde edilen bilgiler ile arkeolojik bulgular arasında uyuşmazlıklar olmasına rağmen,yapının özel kronolojisinden bağımsız olarak Kuzey Kilisesinin en azından beşinci veya altıncı yüzyıllarda bir süre önceki banyo kompleksinin yerini aldığını biliyoruz.Hamamın güneybatı bölümü inovatif bir geçit ile radikal bir şekilde yeniden yapılandırılmış daha güneyde daha büyük bir yapı haline getirilmiştir.[3] Daha sonraki dönemlerde kilise iki aşama geçirerek yenileriyle değiştirilmiş ve biraz farklı bir yönelimde inşa edilmiştir.Alanda son aşama olan Theotokos Kyriotissa Kilisesi (MS.1200) günümüzde Kalenderhane Camii'nin büyük bir kısmını oluşturmaktadır.
Kazılar ve keşif
Eski bir Bizans semti olan Konstantinianai'nin hamamları olarak da bilinen kalıntılar 1955-1956 kazıları ortaya çıkarılmış ancak çalışmalardan sonra tekrar üstleri toprakla kapatılmıştır.[1]
Prof.Dr.Doğan Kuban ve Cecil L. Striker tarafından ortaklaşa yürütülen çalışma sonucu kazı envanterleri oluşturulmuş ve Kalenderhane Cami etrafındaki hamam kompleksinin altyapıları incelenerek geçmişte nasıl olduğuna dair ipuçlarına ulaşılmıştır.[4] Arkeolojik çalışmalar sonucunda hamamların Geç Antik Dönem'de hala var olduğu bilinmektedir.Aynı zamanda 5.yüzyıl başlarında şehirdeki küçük müstakil hamamların 153 tanesi Notitia Urbis Constantinopolitanae listesinde kayda alındığından keşfedilmeyen diğer hamamlar olduğu aşikardır.[3]
Kalenderhane kazı alanında hamamların Geç Antik dönemde var olduğu ve kısmen yerini sözde bir Hristiyan bazilikası olan Kuzey Kilisesi'ne bıraktığı kanıtına ulaşılmıştır.[3]
Mimari
Yapılan incelemelerde mütevazı boyutları nedeniyle bu hamamlar Latince "balneae privatae" olarak adlandırılan müstakil hamamlar olarak yorumlanmıştır.Stil olarak, hamamların asimetrik planları günümüze kadar ulaşan korunmuş Akdeniz'de yaygın olarak görülen Roma villalarında bulunan Latince "thermae" olarak adlandırılan hamamlarla benzerlik göstermektedir.[3] Hamam tesisi temel olarak A,B ve C şeklinde temsil edilen üç ana kısımdan oluşmaktadır.A mekanı dikdörtgen bir girişe ve iki tarafında banyo nişlerine sahiptir.A odasından ulaşılan B odası ise caldarium/sıcaklık bölümü ya da terleme odasıdır ve 3,75 m çapında iki küçük nişin içerisinde bir banyo teknesi içermektedir.Bu odaların batı tarafında C mekanı yer almaktadır.Geçişin kısmen ortaya çıkarılan bir odayla olduğu düşünülmektedir.C odası da dikdörtgen bir geçişe ve 5 m çapında yuvarlak bir odadır ve banyo teknesi bulunmamaktadır.Ancak geçiş odasında banyo teknesi bulunmuştur.Açıktaki bölümler ise hipokaust/cehennemlilk ve su tesisatı artıklarından ve nitelikli tuğla duvardan yapılmıştır.
Kazılarda Bulunan Eserler
- Bozdoğan kemerinin çevresinde gerçekleştirilen 1955-1956 kazı çalışmalarında alandaki hamamlara ait olduğu düşünülen eserler bulunmuştur.[2]
- Mermer Afrodit heykeli gövdesi ve boğaz başlı mermer konsol İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir.[5]
- Hamamın zemininde kazılarda ortaya çıkan mermer "bema" üzerinde "opus sectile" yöntemiyle işlenmiş Kuzey Yıldızı mermer
işlemesi yer almaktadır.[2]
- Geç Roma ve Bizans döneminden kalan kandiller ve seramikler bulunmuştur.[6]
- Gözyaşı şişesi olarak da adlandırılan Unguentarium, 12.yüzyıla ait Latin temalı seramik kaplar ve amforalar bulunmuştur.[6]
- Erken Osmanlı dönemine ait seramik kaplar ve 17.yüzyıla ait olduğu belirlenen cilalı kaplar da bulunan eserler arasındadır.[6]
Kaynakça
- ^ a b c Wiener, W. & Sayın, U. (2001). İstanbul'un tarihsel topografyası : 17. yüzyıl başlarına kadar Byzantion-Konstaninopolis-İstanbul. İstanbul: Yapı Kredi Yayınlar.
- ^ a b c Striker, C. L., & Kuban, Y. D. (1971). Work at Kalenderhane Camii in Istanbul: Third and Fourth Preliminary Reports. Dumbarton Oaks Papers, 25, 251. doi:10.2307/1291309
- ^ a b c d Kullberg, J. B. (n.d.). When bath became church: spatial fusion in late antique Constantinople and beyond. Fountains and Water Culture in Byzantium, 145–162.
- ^ Striker, C. L., & Kuban, Y. D. (1967). Work at Kalenderhane Camii in Istanbul: First Preliminary Report. Dumbarton Oaks Papers, 21, 267. doi:10.2307/1291266
- ^ "Bizans İmparatorluğu - Konstantinapolis". Füsun Kavrakoğlu. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c Striker, C. L., & Kuban, Y. D. (1975). Work at Kalenderhane Camii in Istanbul: Fifth Preliminary Report (1970-74). Dumbarton Oaks Papers, 29, 306. doi:10.2307/1291378
