İçeriğe atla

Kabardeyce

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Kabardeyce (kbd) sürümü
Kabardeyce
Doğu Çerkesçesi
Адыгэбзэ
Telaffuzadəgăbză
BölgeKuzey Kafkasya
EtnisiteÇerkesler
Dönem2002[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiKiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dilKabardino-Balkarya Kabardino-Balkarya
Karaçay-Çerkesya Karaçay-Çerkesya
Dil kodları
ISO 639-2kbd
ISO 639-3kbd
Kabardeyce'nin Kafkasya'daki dağılımı.

Kabardeyce, Kabardey Çerkesçesi veya Doğu Çerkesçesi[2][3] (Kabardeyce: Къэбэрдей Адыгэбзэ, Qabardey Adığebze; Adigece: Къэбэртай Адыгабзэ, Qabartay Adığabze), çoğunluğu Kabartay-Balkarya'da yaşayan Kabardeylerin ve Besleneylerin konuştuğu Çerkes dilleri grubundan bir dildir. Adigece ile karşılıklı anlaşılabilirlik düzeyi yüksektir. Kabardeyce, Rusya'ya bağlı Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmî diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya'daki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. Kabardeyceyi 1 milyon civarında insanın konuştuğu tahmin edilmektedir. Kabardeyce 1924 öncesinde Arap alfabesini, 1924-1936 arası Latin alfabesini kullanmıştır. 1936'dan beri Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kaberdeyce, diğer tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi karışık bir dilbilgisi sistemine sahiptir. Kabardeycenin dört ana lehçesi vardır.

Lehçeleri

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ve Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde konuşulan asıl "Kabardeyce", Kuzey Osetya-Alaniya Cumhuriyeti ile Stavropol Kray'da konuşulan Mozdok, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ndeki iki köyle Krasnodar Kray'daki iki köy ve Adigey'deki bir köyde (Vılap köyü) konuşulan Besleney ya da Besnıy ve Adigey'deki üç köyde (Koşhabl, Bleşepsın, Fedz ya da Hodz)konuşulan Kuban (Kabardeyce: Hajret Qeberdeyıbze) lehçelerine ayrılır. Edebiyat dili Baksan lehçesine dayanır.

Kabardeycenin, yazı dili olan Baksan lehçesi dışında üç lehçesi daha vardır: "Terek ağzı" (Terek Irmağı boyunda konuşulur), "Malka ağzı" (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve "Kuban-Zelençuk ağzı" (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur).

  • Kabardeyce
    • Batı Kabardey grubu
      • Kuban
      • Kuban-Zelençuk
    • Orta Kabardey grubu
      • Baksan (standart değişke)
      • Malka
    • Doğu Kabardey grubu
      • Terek
      • Mozdok
  • Besleney

Ortografi

А а
[aː]
Э э
[a]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɣ]
Гу гу
[ɡʷ]
Гъ гъ
[ʁ]
Гъу гъу
[ʁʷ]
Д д
[d]
Дж дж
[d͡ʒ]
Дз дз
[d͡z]
Е е
[ja/aj/e]
Ё ё
[jo]
Ж ж
[ʒ]
Жь жь
[ʑ]
З з
[z]
И и
[jə/i]
Й й
[j]
К к
[k]
Ку ку
[kʷ]
Къ къ
[q]
Къу къу
[qʷ]
Кхъ кхъ
[qχ]
Кхъу кхъу
[qχʷ]
КI кI
[t͡ʃʼ/kʼ]
КIу кIу
[kʷʼ]
Л л
[l/ɮ]
Лъ лъ
[ɬ]
ЛI лI
[ɬʼ]
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[o/wa]
П п
[p]
ПI пI
[pʼ]
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[t]
ТI тI
[tʼ]
У у
[w/u]
Ф ф
[f]
ФӀ фӀ
[fʼ]
Х х
[x]
Ху ху
[xʷ]
Хъ хъ
[χ]
Хъу хъу
[χʷ]
Хь хь
[ħ]
Ц ц
[t͡s]
ЦI цI
[t͡sʼ]
Ч ч
[t͡ʃ]
ЧI чI
[t͡ʃʼ]
Ш ш
[ʃ]
Щ щ
[ɕ]
ЩI ЩI
[ɕʼ]
Ъ ъ
[ˠ]
Ы ы
[ə]
Ь ь
[ʲ]
Ю ю
[ju]
Я я
[jaː]
I
[ʔ]

[ʔʷ]

Türkçeden Kabardeyceye geçen alıntılar

Türkçeden Kabardeyceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

  • аслъэн < Türk. aslan
  • ахъшэ < Türk. akçe
  • ахъшэм < Türk. akşam [namazı]
  • бэзэр < Türk. pazar
  • бегъымбар < Türk. peygamber
  • бей "çok varlıklı olan" + < Türk. bey
  • бел < Türk. bel [küreği]
  • берычэт < Türk. bereket
  • боз < Türk. bez
  • гуэлӀ < Türk. göl
  • гуэныхь < Türk. günah
  • делэ < Türk. deli
  • дестэ < Türk. deste
  • ету < Türk. ütü
  • къамэ < Türk. kama
  • къанлы < Türk. kanlı
  • къаплъэн < Türk. kaplan
  • къарэ < Türk. kara
  • къэптал < Türk. kaftan
  • къум < Türk. kum
  • лэкъум < Türk. lokum
  • сабын < Türk. sabun
  • сэкъат < Türk. sakat
  • тутын < Türk. tütün
  • тыкуэн < Türk. dükkân
  • шынакъ < Türk. çanak

Yurt dışında Kabardeyce

Kabardeyce, bugün, 1864 Adıge sürgünü sonucu, bir göçmen dil olarak Türkiye, Suriye, Ürdün, ABD ve AB ülkelerinde de konuşulur. Türkiye'de en çok Kayseri (Uzunyayla yöresi), Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kahramanmaraş, Adana, İçel, Ankara, Eskişehir, Balıkesir (Bandırma'nın Yeni Sığırcı mahallesi) ve daha başka yerlerde de konuşulur.

Kabardeyce, Rusya dışında Ürdün'deki "Emir Hamza Okulu" adlı özel bir okulda seçmeli bir ders olarak da okutulmaktadır.

Kabardeyce, diasporadaki birçok internet radyo-tv yayını dışında, Türkiye'de yasak dil kapsamından çıkartılmış olarak 2004'ten beri her hafta Perşembe günleri radyo ve tv'den yayınlanmaktadır (Radyo 1, sabah 6.30; TRT-3, sabah 07.30). Kafkasya'daki Kabardeyce radyo-tv yayınları 2003'te kaldırılmış; ancak yeni devlet başkanı Arsen Kanoko'nun çabasıyla, 2006 yılı ile birlikte Kabardeyce ve Balkarca yayınlar yeniden başlatılmıştır.

Kabardeyce 1924 yılına değin Arap, ardından 1936 yılına değin Latin, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmıştır.

Rusya Federasyonunda Kabardeyce eğitimi

Kabardeyce Nalçik ve Çerkessk'teki devlet üniversitelerinin ilgili bölümleriyle, buralardaki bilimsel araştırma enstitülerinde incelenmekte ve öğretilmektedir. Kafkasya'da Kabardeyce eğitim, giderek zayıflamış olmakla birlikte yine de 1960 yılına değin sürmüş; 1960 yılında, küçük dil ve kültürleri büyük dil olan Rusça içinde eritme politikası olan "Büyük Ülkü" uygulaması gereği, öteki küçük Sovyet dilleri gibi Kabardeyce ve Balkarca eğitim de kaldırılıp Rusça eğitime geçilmiş; 1985'te Mihail Gorbaçov'un başa geçmesinin ardından getirilen demokratikleştirme programı gereğince, Ruslaştırma anlamındaki "Büyük Ülkü" politikasına son verilerek, 1990-1991 ve 1991-1992 eğitim-öğretim yıllarında, bütün temel dersleri kapsar bir biçimde, Kabardeyce ve Balkarca eğitim başlatılmış; ancak RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin yönetimi döneminde, yani 1992-1993 eğitim-öğretim yılı ile birlikte Kabardeyce ve Balkarca eğitimde kısıtlamaya gidilmiş, Kabardeyce ve Balkarca dillerinde eğitim iki seçmeli ders ile (Adıgece, Adıge edebiyatı) sınırlanmıştır. Şimdi, Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde, Kabardeycenin konuşulduğu yerlerdeki ilk (1-4.sınıflarda Adıgece) ve orta dereceli (5.sınıf ve üstü sınıflarda Adıge edebiyatı) okullarda seçmeli ders olarak (okul ve sınıfına göre haftada 2 ile 3-4 ders saati tutarında) okutulmaktadır.

Ancak 2007-2008 eğitim-öğretim yılından başlanmak üzere, Kabartay-Balkar Cumhuriyeti'nde Devlet Başkanı Arsen Kanoko'nun verdiği destekle, Rusçanın yanında birer resmi dil olan Kabardeyce ve Balkarcanın da, bir "pilot uygulama" olarak 20 kadar okulun ilk sınıflarında okutulmasına karar verilmiş ve bilgisayar olanaklarıyla üç aylık ilk eğitim dönemi ders kitapları da hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Dört yıl sürecek bir kademeli geçiş programı sonunda, bütün okullarda Kabardeyce ve Balkarca eğitime geçiş süreci tamamlanmış olacaktır.[4]

Kabardeyce olarak aylık "Oşhamaho" (1уащхьэмахуэ) edebiyat dergisi ile pazar günleri dışında "Adıge psatle" (Адыгэ псалъэ/Adyghepsale;internetten de) gazetesi (Nalçik) yayınlanmaktadır.

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2013. 
  2. ^ Konuk, Mezane (Mayıs 2023). "Applicative Constructions in Abzakh – a West Circassian Dialect". Journal of Caucasian Studies. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
  3. ^ Ayla Appleblaum & Matthew Gordon (2013). "A comparative phonetic study of the Circassian languages" (PDF). Berkeley Linguistics Society. 23 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
  4. ^ Kabartay-Balkar Cumhuriyeti "Halk Danışma Konseyi" (Жылагъуэ-чэнджэщак1уэ совет) Başkanı "Тхьэгъэпсo Хьажысмел" / Hajısmel Thağepso ile söyleşi; "Адыгэ псалъэ" / Adyghepsale gazetesi, 19.09.2007, internet; "Kabartay-Balkar Cumhuriyeti Adıgece ve Balkarca eğitime dönüş yapıyor", Jineps gazetesi, Ekim 2007, sayı.23, s.1. (Türkçe)

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kabardino-Balkarya</span> Rusya Federasyonundaki özerk cumhuriyet

Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti ya da Kabardino-Balkarya, Rusya'nın 8 bölgesinden (okrug), 7 bölgeyi (region) içeren Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi'nde (okrug), "etnik adlar taşıyan" çokuluslu cumhuriyetlerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Adige Cumhuriyeti</span> Rusyaya bağlı özerk cumhuriyet

Adige Cumhuriyeti (AC), Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyet. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin yazıçeviri olarak adı Respublika Adıgeya olup Adigeya olarak da bilinir. Adige Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusun daha azı durumunda olan Batı Çerkeslerinden alır. Başkenti Maykop'tur. Yüzölçümü 7.600 km², nüfusu 440327 (2010). Nüfus yoğunluğu 58.8'dir. Adige Devlet Üniversitesi cumhuriyetin üniversitesidir.

Rusya Federasyonu, 85 federe yapıya, birliğe dahil birime, bölünmüştür. Bu yapılanmanın 22 tanesi cumhuriyetlerden oluşur. Cumhuriyetlerde, toplumun çoğunluğunu etnik kökeni Rus olmayan halk oluşturur, fiziki sınırlar bu şekilde belirlenmiştir. Bir cumhuriyette yerel halkın etnik kökeni cumhuriyete isim veren milliyet olarak bilinir. On yıllarca süren Rusya içi göçler nedeniyle artık bu milliyet o cumhuriyetin nüfusunda çoğunluğu temsil etmeyebilir ama yine de o belirli etnik milliyetin cumhuriyeti olarak kabul görür.

<span class="mw-page-title-main">Balkarlar</span> Rusyanın Kuzey Kafkasya bölgesinde yaşayan türk budunu

Balkarlar, Kuzey Kafkasya'da yaşayan Türk halklarından biridir. Çoğunluğu, Rusya içindeki Kabardey-Balkarya cumhuriyetinde yaşar.

Adigece, Adığece veya Batı Çerkesçesi, Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Çerkes dilleri kolunda yer alan bir dildir. Aynı koldaki Kabardeyce ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kuzey Kafkasya’da yer alan eski Batı Çerkesya topraklarını kapsayan Adige Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayı bölgelerinde ve Çerkes Sürgün ve Soykırımı ile Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına zorla sürülen ve bugün Türkiye ve Ürdün gibi ülkelerde yaşayan Çerkesler tarafından konuşulur. Kiril alfabesiyle yazılan dil, geçmişte Arap ve Latin alfabeleriyle de yazılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Karaçaylar</span> Kafkasya’da yaşayan Kıpçak kökenli Türki halk

Karaçaylar veya Karaçaylılar, çoğunluğu Rusya'ya bağlı Karaçay-Çerkesya'da yaşayan bir Türk halkıdır.

<span class="mw-page-title-main">Krasnodar Krayı</span> Rusyada bir idarî bölge

Krasnodar Krayı, tarihi Çerkes topraklarının %60'lık kuzeybatı kısmını kapsar. Krasnodarskiy kray), Kuzey Kafkasya'da, Rusya (RF) ve Güney okrugu içerisinde federal bir yönetim birimi. Kuzeyde Rostov Oblastı, doğusunda Stavropol Kray ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, güneyinde Kafkas Dağları ve Gürcistan'dan tek yanlı ayrılıp bağımsızlık kararı alan Abhazya Cumhuriyeti ile çevrilidir. Batısında Azak Denizi, Kerç Boğazı ve Karadeniz bulunur. Ayrıca Kray topraklarının güney orta bölümünde, bir iç cep biçiminde, RF üyesi Adıgey Cumhuriyeti yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Karaçay-Balkarca</span>

Karaçay-Balkarca, Karaçay-Malkarca ya da Davluca, Kuzey Kafkasya'da yaşayan Karaçaylar ve Balkarların konuştukları dil. İki halkın dilleri birbirine çok yakın olduğu için ortak bir adla adlandırılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kuzey Kafkasya</span>

Kuzey Kafkasya, Avrupa kıtasında olup Asya ile sınırı olan bir bölgedir. Bölgenin tamamı, Rusya sınırları içindedir.

<span class="mw-page-title-main">Nart destanları</span> Kuzey Kafkasya halklarının sözlü geleneklere dayalı kahramanlık destanı

Nart destanları, Kuzey Kafkasya halklarının sözlü geleneği içerisinde anlatılan ve büyük ölçüde derlenmiş olan yiğitlik destanı.

<span class="mw-page-title-main">Kabardeyler</span> Çerkes boyu

Kabardeyler veya Kabartaylar, Kuzey Kafkasya'nın yerlisi olan Çerkesleri oluşturan 12 boydan biridir. Rusya içindeki özerk Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti'ne adını veren halklardan biridir. Nüfuslarının bir kısmı başta Kabartay-Balkar Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kafkasya ve Rusya Federasyonu içinde olmakla birlikte, büyük bir kısmı 19. yüzyıl sonunda yaşanan soykırım ve sonrasındaki Büyük Çerkes Sürgünü ile birlikte diyasporada yaşamaktadır. Türkiye, Mısır, Suriye ve Ürdün gibi Orta Doğu ülkeleri diyaspora Kabardeylerinin yoğunluk kazandığı yerler olmakla birlikte Avrupa ve Kuzey Amerika'da da önemli sayıda Kabardey nüfusu bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Çerkessk</span> Karaçay-Çerkezyada bir şehir

Çerkessk, Rusya Federasyonu üyesi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin başkenti.

Kuban Oblastı, 1856 yılında kurulan Rus İmparatorluğu oblastı.

<span class="mw-page-title-main">Mariya Temryukovna</span>

Mariya Temryukovna veya doğum adıyla Goşenay İdar, Orta Çağ Çerkes prensesi ve Rus Çariçesi. Kabarda baş prensi Temruk'un kızı ve ilk Rus çarı IV. İvan'ın ikinci eşi.

<span class="mw-page-title-main">Çerkes dilleri</span> Kuzeybatı Kafkas dil ailesinin alt bölümü

Çerkes dilleri, Kuzey Kafkasya’da, Rusya'ya bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkeslerin ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeleri birliğidir. Batı (ady) ve Doğu (kbd) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır. Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.

Şapsığ lehçesi, Adığecenin Şapsığlar (шапсыгъхэр) tarafından konuşulan lehçesidir. Adigey’deki küçük bir grup dışında bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşayan Şapsığların dil değişkesi, 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu'nda yazı ve edebiyat dili olsa da, Adigey Cumhuriyetinin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar. Şapsığca Çerkeslerin ibadet dilidir ve 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Besleneyler</span> Çerkes boyu

Besleneyler ya da Besneyler, Besniyler Besniler, Rusya ve Türkiye'de yaşayan Doğu Çerkesleri kolundan Çerkes boyu. En yakın akrabaları yıllar önce onlardan ayrıldıkları Kabardeyler olup, onlar gibi Besleneylerde de pşı (bey) sınıfı bulunmaktaydı. Konoko sülalesi Besleneylerdeki tek pşı sülalesidir. Besleneyler, Büyük Laba nehrinin sağ kıyısında ve Urup nehrine dökülen küçük ve büyük Tegem nehri çevresinde otururlardı. Dilleri Doğu Çerkesçesinin Merkezî Çerkesçe olarak da bilinen Besleneyce ağzı olsa da edebî dil olarak Kabardeylerin ağzı esas alınarak oluşturulan Kabardeyceyi kullanırlar. Günümüzde Rusya'da Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde yaşarlar.

Besleney lehçesi, Rusya Federasyonu'nda Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde ve Türkiye'de yaşayan Besleneyler tarafından konuşulan bir Kabardeyce lehçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Çerkesleri</span>

Doğu Çerkesleri ya da Doğu Adığeleri, Çerkeslerin doğu kolu olup Doğu Çerkesçesini konuşan ve Rusya'ya bağlı Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetlerinde yaşayan ve Çerkes Sürgünü'nde Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün Türkiye'de diasporayı (хэхэс) oluşturan Kuzey Kafkas halkı. Günümüzde Kafkasya'daki Çerkeslerin çoğu Doğu Çerkesleri azı Batı Çerkesleri iken, diasporada bunun tam tersidir. Kafkasya'da Kuzey Osetya’nın Mozdok bölgesinde yaşayan 3 bin kişilik bir Hristiyan Kabardey topluluk dışında Çerkeslerin tamamı Sünni Hanefi Müslümandır.

<span class="mw-page-title-main">Çerkes edebiyatı</span>

Çerkes edebiyatı, Çerkes dillerinde yaratılmış sözlü veya yazılı eserlerdir.