İçeriğe atla

Kızak

Atlı kızak

Kızak, genellikle kar ve buz gibi kaygan yerlerde, bazen de çamur, çimen ya da düzgün taş yüzeylerde, ulaşım ve taşımayı sağlayan, altında iki uzun kaydırağı bulunan, çekimsiz ya da at, köpek, rengeyiği ile çekimli arazi aracıdır. Kızaklı köpek yarışında köpek çekimli köpek kızağı kullanılır.

Adlandırma

Kızak kelimesi Türkçe kaz- (~ kay-) kökünden gelir. Eski Kıpçakçada da kızak olarak kullanılır. Azericede xizək biçimi geçer.[1]

Kızak tipleri

Eğlencelik kızaklar

kızak üstünde genç, 1945

Eğimli karlı yüzeylerde yokuş aşağı kaymak için tasarlanan kızak türleri kızakçılıkta kullanılır:[2]

  • Toboggan (tobagan), tahta ya da plastik çekimsiz uzun kızak.
  • Saucer, plastik ya da metal, kontakt lens gibi kavisli ve yuvarlak, kaydıraksız kızak.
  • Çelik kaydıraklı kızak ya da flexible flyer
  • Kicksled
  • Şişme kızak ya da or tube
  • Foam

Yarışlık kızaklar

Belirli kızak türleri ise yalnızca spor amaçlıdır:

Çekimli kızaklar rengeyiği, at, katır, öküz ya da köpek gibi hayvanlarca çekilir.

Diğer kızaklar

A horse-drawn "stone boat", a sled used in horse pulling competition, Spring Fair, Woolbrook, NSW
  • Airboard, an inflatable single-person sled, similar to a hovercraft
  • Troyka, üç atlı çekimli kızak
  • In some regions, "sled"[3] is colloquial slang for a snowmobile
  • Arktik bölgede İnuitlerin qamutiq adı verilen kızakları deniz buzu üzerinde ulaşım ve taşıma amaçlıdır
  • Ahkio ya da pulka, Laponya'da kullanılan geleneksel kızak.
  • In truck and tractor pulling, an implement pulled behind the machine which uses friction to stop the machine.[4]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999; sayfa: 241-242
  2. ^ "Parigon Sleds". 22 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012. 
  3. ^ sledspace.com (2008). "Sledspace.com - Snowmobile Community". 15 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2011. 
  4. ^ "The Sled". Lake Country Antique Tractor Association. 28 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2011. 


İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Buz</span>

Buz, suyun donmuş haline verilen addır. Oda koşullarında 0 °C ve altında bulunur. Buzun yoğunluğu suyun yoğunluğundan az olduğu için su üstünde yüzebilir.

<span class="mw-page-title-main">Avcılık</span> Vahşi hayvanları aramak, takip etmek ve öldürmek

Avcılık, başlangıçta insanların karınlarını doyurmasına yönelik olan bir faaliyet. İlk insanlar ovalarda dolaşırken toplayabildikleri bitkiler ve kovalayıp yakalayabildikleri küçük hayvanlarla beslenmişlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Körling</span> Buz üzerinde oynanan takım sporu

Körling, 42×4,3 metrelik buzdan bir pist (rink) üzerinde oynanan olimpik bir takım oyunudur. En basit tanımıyla oyunun amacı, granitten yapılmış dairesel taşı buz üzerinde kaydırarak hedefin merkezinde durdurmaktır.

<span class="mw-page-title-main">Polo</span>

Polo, at üzerinde dörderli iki takım oyuncularının ellerindeki özel oyun sopalarıyla 10 cm çapındaki bir topa vurmalarıyla oynanan bir oyundur. Amaç rakip takımın kalesine gol atmaktır.

<span class="mw-page-title-main">2014 Kış Olimpiyatları</span>

2014 Kış Olimpiyatları, 7-23 Şubat 2014 tarihleri arasında Rusya'nın Soçi şehrinde düzenlenen 22. Kış Olimpiyat Oyunları. Böylece Rusya, Sovyetler Birliği'nden ayrıldığı 1991 yılı sonrasında ilk kez bir Olimpiyat'a ev sahipliği yapmış oldu. Rusya'nın başkenti Moskova ise Sovyetler Birliği döneminde 1980 Yaz Olimpiyatları'na ev sahipliği yapmıştı.

Kutup iklimi, Dünya'nın sürekli olarak karlar ve buzlarla kaplı olan kutup bölgelerinde görülen iklim tipidir. Kuzey Kutbu çevresinde, Grönland Adası'nın iç kısımlarında ve Antarktika'da etkilidir.

<span class="mw-page-title-main">Kızak (spor)</span>

Kızak küçük bir veya iki kişilik kızağa verilen isimdir. Oyuncular sırtüstü şekilde kızağın üstüne ve ayakları başa gelmektedir. Kızak ayrıca bu kızaklarla yapılan spor dalıdır. Bu kızakların zamana karşı yarışlarının mücadelesini içerir. Kaynaklar bu terimin ilk kez 1905 yılında kullanıldığını göstermektedir. Kelime Savoy / İsviçre diyalekti olan Fransızca "luge (küçük kıyı çizgisi kızağı)" kelimesinden gelmektedir ve muhtemelen bir Galyaca dil köküdür.

<span class="mw-page-title-main">İnyupikler</span> Alaskanın kuzey ve kuzeybatısında yaşayan, İnuit kolundan olan bir Eskimo halkı

İnyupikler, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzey ve kuzeybatısında yaşayan İnuit kolundan bir Eskimo halkıdır. Alaska'daki tek İnuit halkı olduğu için Alaska İnuitleri adı da verilmektedir. Kendilerini iñuk («insan») kelimesi ile -piaq («gerçek») ekinden türettikleri Iñupiaq adıyla ifade ederler. Dillerini ise Iñupiatun olarak adlandırırlar. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska yerlileri içinde 25.000 nüfuslu Yupiklerden sonra 15.700 kişilik nüfuslarıyla ikinci en büyük halktır ve ancak 2.144 kadarı dilini konuşabilmektedir. İngilizce bilmeyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı %42'lik oranla Yupikler, ikinci sırayı da %20'lik oranla İnyupikler çeker. Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Kültürel açıdan deniz sahiline yakın yaşayıp balina, fok, mors gibi deniz memelilerini avlayan Taġiuġmiut ile denizden uzak içbölgede rengeyiği avlayan Nunamiut olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, North Slope ile Northwest Arctic ilçelerindekiler ise Inupiaq adı altında toplanır. İnyupiklerin Kanada'da yaşayan ırkdaşları (Uummarmiut) siyasi ve idari kaygılarla Batı Kanada İnuitleri ile birlikte Inuvialuit adı altında toplanırlar. Eskimolar içinde en uzun boylular Kuzey Alaska'daki İnyupiklerdir ve Kanada İnuitlerinden 10 cm daha uzundurlar. Kobuk İnyupikleri doğu komşuları ve ticari ortakları olan Atabasklardan Koyukon Kızılderilileriyle sınır bölgelerinde evlilik de yapmışlardır. Beyaz Avrupalıların kültürleriyle en geç tanışan Eskimolar 1890 yılından sonra Hristiyanlıkla tanışan Kuzey Alaska İnyupikleridir.

<span class="mw-page-title-main">Ulu (bıçak)</span>

Ulu ya da Eskimo bıçağı, daha çok kadınlarca kullanıldığı için İngilizcede «kadın bıçağı» olarak da bilinen, hem Yupik hem de İnuit kolundan Eskimoların kullandığı tutamaklı yarımay biçimli satır benzeri bıçak. Avlanan hayvanların ve balıkların soyulması ve derilerin temizlenmesi gibi işlevi yanında çocukların saç kesiminde ya da gerektiğinde iglu oluşturmak için kardan kerpiç bloklarının düzeltilmesinde de kullanılır. Alaska yerli sanatı örnekleri olarak değişik müzelerde görülebilirler.

<span class="mw-page-title-main">Nunamiutlar</span>

Nunamiutlar ya da Nunataağmiut İnyupikleri, Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde North Slope Borough ilçesinin güneyinde içbölgedeki Brooks Sıradağlarında özellikle de Anaktuvuk Pass denilen geçit bölgesinde yaşayan İnyupiklerin kabilesi. İnyupik Eskimolarının ayrıldığı iki ana kültür grubundan birisidir. Alaska sahillerindeki diğer grup olan Taġiuġmiut kabileleri gibi balina avlamazlar, denizden uzak içbölgede yaşadıkları için Nunamiut adını alırlar ve temel besin kaynağı rengeyiği avcılığıdır.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Atabaskları</span>

Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta yer alan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına, doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.

<span class="mw-page-title-main">Kar ayakkabısı</span>

Kar ayakkabısı, kar üzerinde batmadan rahat yürüyebilmek için dıştan ayakkabı altına kenetlenen ayak giyeceği. Ağırlığı kar yüzeyine yayıp batmamak için ayakkabı boyutundan daha geniş ve delikli olarak tasarlanır. Geleneksel kar ayakkabıları daha çok söğüt, melez ve huş ağacı gibi ağaçların dal ve kabuklarından dar deri kayışlarla örülerek yapılırken, modern tasarımlarda hafif metal, plastik ve sentetik kumaş kullanılabilmektedir. Esnek ve hafif olan kar ayakkabıları rahat manevra yapabilmek için ön ucu yukarı kalkık olarak dizayn edilir. Arktik ve Subarktik bölgeler başta olmak üzere yıllık kar yağışı yoğun olarak görülen yerlerde daha yaygın kullanılır. Tarihöncesinde tekerleğin icadından daha önce bulunduğu düşünülüyor. Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenler gibi Çukçi-Kamçatka halklarıdır. Günümüzde geleneksel örme kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar Alaska yerlileri ile Kanada Kızılderilileridir. Sportif faaliyet olarak kar ayakkabılı yürüyüş (snowshoeing) Arktik Kış Oyunlarına 1974 yılından beri dahil edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Guçinler</span>

Guçinler ya da Kuçinler, Kuzey Kutup Dairesinde kabaca 65° ve 69° Kuzey enlemde, 130° ve 150° Batı boylamında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzeydoğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehri civarında ve Kanada'nın Yukon ile Kuzeybatı Toprakları bölgelerinde yaşayan, rengeyiği avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Guçinleri ya da Batı Guçinleri ile Kanada Guçinleri ya da Doğu Guçinleri olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Alaska'da nüfusça Koyukonlardan sonra en büyük ikinci Atabask halkıdır. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Hanlarıdır. 2010 yılındaki nüfusları 9.000 kişidir ve anadillerini akıcı biçimde konuşabilenlerin sayısı UNESCO'ya göre 400 kişidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.000 kişilik nüfustan 150 kadarı, Kanada'daki 1.900 kişilik nüfustan ise 400 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Huş kabuğundan kano ve kar ayakkabısı yapımıyla, iki yönlü kızaklarıyla, oklu kirpinin dikenleriyle yapılan kirpi işi ile karmaşık ve süslü boncuk işi (naagąįį) bezemeleriyle tanınırlar. Günümüzde avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

<span class="mw-page-title-main">Koyukonlar</span> Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşıyor

Koyukonlar ya da Koyukon Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olsa da animist inanç ve gelenkleri güçlü Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska'daki en büyük Atabask halkı olup, Yukarı, Merkezî ve Aşağı Koyukonlar olmak üzere üç ana lehçe grubuna ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte üstgrup oluşturan Holikaçukça ile Değinakça konuşan Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2.300 kişilik etnik (Denaakkʼe) nüfustan 150 kadarı anadillerini (Denaakkenaageʼ) konuşabiliyor. Alaska'daki diğer Atabaskların aksine Eskimo komşuları olan Yupik ve İnyupiklerin kültüründen oldukça etkilenmişlerdir. Koyukonlarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1838 yılında Yukon Nehri yolundan Nulato'ya gelen Ruslarla olmuştur. Geçmişte Rus-Amerikan Kumpanyası ile Hudson's Bay Company şirketlerindeki Avrupalı kürk tüccarlarıyla yoğun olarak ticaret yaparken, günümüzde daha çok avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

<span class="mw-page-title-main">Köpek kızağı</span>

Köpek kızağı, bir ya da birkaç, hatta bir düzine kızak köpeğinin çektiği buz ya da kar üzerinde ulaşımı sağlayan kızak. Köpek kızaklarını esas olarak Arktika'nın Eskimolar, Çukçiler, Koryaklar, Samoyedler gibi yerli halkları kullanır. Subarktik Kızılderililerinden bazıları sonradan kullanmaya başlamıştır. Günümüzde spor amaçlı kızaklı köpek yarışında da kullanılır. Çekim köpeği olarak daha çok Sibirya haskisi ile Alaska malamutu ırkından işçi köpek tercih edilse de Samoyed köpeği gibi karlı ortama alışkın köpek ırkları da kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Hanlar (Alaska)</span> Kızılderili halkı

Hanlar, Han Atabaskları, Han Kızılderilileri ya da Hankuçinler, Kanada'nın Yukon bölgesiyle Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin doğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehrinin Kanada ve Alaska'daki en üst kısmı civarında, Kanada'da Dawson City ile Alaska'da Southeast Fairbanks Census Area ilçesinin Eagle şehirlerinde yaşayan, daha çok balık avlayan avcı ve toplayıcı, yerleşik ağırlıklı yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Hanları ile Kanada Hanları olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Guçinleridir. Alaska'da nüfusça en az olan Atabask halkıdır. Avrupalılarla en son karşılaşan Kuzey Atabask halkıdır. İlk kez 1851 yılındaki kısa karşılaşmadan sonra esas yoğun karşılaşma 1873 ve 1874 yıllarında topraklarında iki ticaret karakolu kurulmasıyla olmuştur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 310 kişidir ve Alaska'daki 60 kişilik nüfustan 12 kadarı, Kanada'daki 250 kişilik nüfustan ise 7 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Toboggan</span>

Toboggan, tobogan ya da tobagan, genellikle kar ve buz gibi kaygan yerlerde ulaşım ve taşımayı sağlayan, tahta ya da plastikten yapılan, çekimsiz ya da köpek çekimli arazi aracıdır. Esas olarak Subarktik Kızılderilileri tarafından, Kanada'da Mikmaklar, İnnular, Kriler, Ojibvalar, Odavalar gibi Algonkin halklarınca ve Alaska'da ve Kanada'da Alaska Atabasklarınca kullanılan geleneksel ulaşım aracı olsa da, günümüzde daha çok çocuklarca eğlencelik kızak olarak kullanılmaktadır. Ucu içe doğru kıvrık olup altında kızak kaydırağı bulunmaz, doğrudan gövde altı kara temas eder. Bölgedeki yerli halklarca çekme kızağı olarak kullanılırken, sonradan gelen diğer halklar kayma kızağı olarak kullanır.

<span class="mw-page-title-main">Holikaçuklar</span> Kızılderili halkı

Holikaçuklar ya da Holikaçuk Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım ilçesinde Innoko Nehri'nin batı kıyısındaki Holikachuk (Xiyighelinghdi) köyünde yaşarlarken 1963 yılında Yukon Nehri'ndeki Grayling kasabasına taşınan, taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, diğer Alaska Atabasklarının aksine anasoylu olmayan, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2007 yılında 180 kişilik etnik nüfustan 5 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Fakat, akıcı biçimde konuşan en son kişi olan Wilson “Tiny” Deacon 2012 Mart ayında ölünce dil de tükenmiş oldu.

2014 Kış Olimpiyatları'nda kızak Sanki Kızak Merkezi'ta gerçekleşmiştir. 8–13 Şubat 2014 tarihleri arasında 4 branşta oynanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Karmobil</span>

Karmobil veya kar motosikleti, kışın kar üzerinde seyahat, spor ve eğlence için tasarlanmış bir araçtır. Kar ve buz üzerinde çalışacak şekilde tasarlanmıştır ve gitmesi için yol vb gerektirmez ancak çoğu arazide ya da parkurda sürülür. Karmobil sürmek, birçok insanın önemli bir hobisi olduğu bir spordur.