İçeriğe atla

Kızılkum Çölü

Kızılkum Çölü
Coğrafya
Ülke(ler)Kazakistan, Özbekistan
Koordinatlar42°26′28″K 63°27′41″D / 42.44111°K 63.46139°D / 42.44111; 63.46139
Özellikler
BiyomKurak çöl
Biyocoğrafik bölgePalearktik
Yüzölçümü298.000 km2 (115.000 sq mi)
Yağış miktarı100 mm - 200 mm
Wikimedia Commons
[Vikiveri'de düzenle]

Kızılkum (Özbekçe: Qyzylqum), Kazakistan ve Özbekistan arasında bulunan bir çöl. Yaklaşık olarak 300 bin km² yüz ölçümüyle dünyanın en büyük çölleri arasında yer alır. Orta Asya'nın iki büyük nehri (Seyhun ve Ceyhun) arasında yer alan Kızılkum Çölü, Aral Gölü'nün de güneyindedir. Kış ve İlkbahar mevsimlerinde olmak üzere yıllık olarak 100–200 mm arası yağış almaktadır. Çölün kuzeybatıya eğimli bir düzlüklerinde izole olarak yükselen 3000 metreye varabilen yükseltiler bulunur.[1]

Coğrafya

Klâsik çöl panoraması sunan Kızılkum çölünün genel topoğrafyasına düzlükler hâkimdir. Denizden yüksekliği 980 metre olan bu düzlük üzerinde çeşitli yer şekilleri bulunmaktadır ve en önemli yer şekilleri kumullardır. Büyük kumullar tepecikler oluşturmaktadır. Bölgenin kuzeybatısı kille kaplı kum taneleri içerir (clay coating). Bölgede çok sayıda akarsu ve vaha olması da su ihtiyacı konusunda insan yaşamı ve ekolojik sisteme katkı sağlamaktadır. Kızılkum Çölü'nde sıcaklık rekoru 1983 yılının Temmuz ayında 52.22 santigrat derece olarak ölçülmüştür.[2]

Ekosistem

Klâsik çöl ekosistemi özelliklerini gösteren Kızılkum Çölü, görece ortalama bir hayvan varlığına sahiptir. Çölde, önemli türler olarak Rus kaplumbağası (Orta Asya adına endemik bir türdür), çöl kertenkelesi, Transcaspian yaban koyunu bölgede yaşamaktadır. Ayrıca sayısı azalmakta olan Saiga Tatarica adlı antilop türü de çölde önemli bir yer tutar. 1971'de bölgenin korunması adına ilk adım olarak buhara şehrinde Kızılkum koruma programı başlatıldı. Özellikle sülün, altın kartal ve buhara geyiği koruma altına alındı. Bununla birlikte Buhara'nın 47 km doğusundaki Ceyran bölgesindeki koruma sahası da 1977 yılında oluşturuldu ve toy kuşu, Pers gazeli ve Moğol yaban atı bu yaban hayatı alanında koruma altına alındı. Kıt ve dağınık bir bitki örtüsüne sahip çölde çalılar ve ufak ağaçlar; evcil deve, koyun ve atların otlatılması amacıyla kullanılmaktadır.[2]

Kızılkum çölü özbekistan

Ayrıca, 2016 yılında bölgede Mezozoyik Devri'ne ait çok önemli bir keşif yapılmıştır. Tyrannosauroidea üst familyasına ait Timurlengia Euotica adlı bir Tiranozor'un kalıntıları Kızılkum Çölü'nde bulundu. Bu canlı, yaklaşık 90 milyon yıl önce geç Kretase devrinde yaşamış ve Albertosaurus ile T-Rex'in de ait olduğu dinozor ailesi içindeki önemli bir boşluğunu doldurmaktadır. Proceedings of the National Academy of Sciences adlı dergide yayımlanan makaleye göre Kızılkum Çölü'ndeki kalıntılar paleontolojik olarak büyük değere sahip ve özellikle dinozor tarihi ile ilgili pek çok ayrıntıyı gözler önüne sermektedir.[3]

Ekonomi

İçerisinde fazla yaşam barındırmasa da çöl ekonomik alanda ciddi potansiyel taşımaktadır, zira yakın zamanda sadece petrol ve gaz kaynakları değil aralarında altın, gümüş, alüminyum, bakır ve uranyum gibi minerallerin de bulunduğu büyük bir yer altı zenginliği bulunmaktadır. Bölgede madencilik ve döküm ve işleme tesisleri meydana getirilmiştir ve Gazli ile Mübarek şehirlerinde gaz üretim merkezleri kurulmuştur. Bu yer altı zenginlikleri yanında özellikle su ve kuraklığa dayanıklı bitki örtüsü hayvancılık faaliyetleri için önemli doğal kaynakları oluşturmaktadır.[2]

Kaynakça

  1. ^ The Editors of Encyclopaedia Britannica, The Editors of Encyclopaedia Britannica. "Kyzylkum Desert". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 10 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2020. 
  2. ^ a b c Bada, Ferdinand. "Where Is The Kyzylkum Desert?". www.worldatlas.com/. World Atlas. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2020. 
  3. ^ de Lazaro, Enrico. "Timurlengia euotica: New Species of Tyrannosaur Discovered in Uzbekistan". www.sci-news.com. Sci-news. 16 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2020. 

Dış bağlantılar


İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Aral Gölü</span> Kazakistanda çoğu kurumuş olan bir göl

Aral Gölü, Kazakistan - Karakalpakistan (Özbekistan) sınırları içinde olan göldür. Önceki yıllarda 68.000 km² yüz ölçümüyle Asya'nın ikinci, dünyanın dördüncü büyük gölüydü. Son yıllarda aşırı sulama nedeniyle eski yüzölçümünün %90'ını kaybetmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Gobi Çölü</span>

Gobi Çölü, Orta Asya'da, Moğolistan Cumhuriyetinin güneyi ve Çin'e bağlı Sin-Kiang ve Kansu eyaletlerinin yakınlarındaki bölgeleri de içine alan geniş çöl. Etrafını kayalık sıradağlar çevirmiştir. Güneyde Altun Dağ, Bei ve Yin Dağları, batıda Tanrı Dağları, kuzeyde Altay ve Hangay Dağları yer alır. Çölün uzunluğu 1600 km olup, genişliği 480–965 km arasında değişir.

<span class="mw-page-title-main">Tanrı Dağları</span> Orta Asyada yer alan sıradağlar

Tanrı Dağları ya da Tien-Şan, Orta Asya'da bulunan büyük dağ sistemlerinden birini oluşturan sıradağlardır.

<i>Tyrannosaurus</i> dev bir teropod dinozor cinsi

Tyrannosaurus, Kretase'nin sonlarında yaşamış, büyük bir etobur teropod dinozordur. Tyrannosaurus, diğer tyrannosauridlerden çok daha geniş bir dağılıma sahipti ve bulunduğu yaşam alanındaki etçillerin en büyüğüydü.

<span class="mw-page-title-main">Namib Çölü</span>

Namib Çölü, Namibya'da yer alan büyük bir çöldür.

Kopet Dağları, Türkmenistan ile İran arasındaki sınır bölgesinde dağ sırası.

<span class="mw-page-title-main">Seyhun</span> Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kazakistandan geçen bir akarsu

Seyhun veya Siriderya, Orta Asya'da bir nehirdir. Ceyhun nehri ile birlikte tarihi Maveraünnehir bölgesini oluştururlar.

<span class="mw-page-title-main">Özbekistan coğrafyası</span>

Özbekistan Orta Asya'da bir ülkedir.447,000 kilometrekarelik yüz ölçümüne sahip olan ülke 1,425 kilometre doğu-batı, 930 kilometre ise kuzey-güney yönünde uzanır. Komşuları güneybatıda Türkmenistan, kuzeyde Kazakistan, güneyde ve doğuda Tacikistan ve Kırgızistan ile güneyde Afganistan'dır.

<i>Protoceratops</i>

Protoceratops, 83 ila 70 milyon yıl önce bugünkü Moğolistan dolaylarında yaşamış bir Ceratopsian dinozor cinsi.

<i>Apatosaurus</i> sauropod dinozor cinsi

Apatosaurus, Geç Jura döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış sauropod dinozor cinsi. En tanınmış sauropodlardan biridir. Apatosaurus, ortalama 21–23 metre uzunluğunda ve 16.4–22.4 ton ağırlığındaydı.

<i>Herrerasaurus</i>

Herrerasaurus, geç Triyas yaşlı çökellerde Arjantin'de bulunmuş ilkel bir dinozor cinsi.

<span class="mw-page-title-main">Sayan Dağları</span> Asya sıra dağları

Sayan Dağları, Göktürk Kağanlığı devrindeki adı : Kögmen Dağları) Moğolistan'ın kuzeybatısında, Sibirya'nın güneyindeki sıra dağlardır.

<span class="mw-page-title-main">Teropod</span> genel olarak etçil dinozorları içeren bir alt takım veya klad

Teropod veya Theropoda, kertenkele kalçalı dinozorlar (Saurischia) takımına bağlı, boş kemikleri ve üç parmaklı uzuvları ile karakterize edilen bir dinozor kladı. Karga boyutundaki Microraptor cinsi ile devasa Tyrannosaurus rex gibi boyutsal açıdan çeşitliliğe sahiptirler. Modern kuşlar da Theropoda kladına bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Karakum Kanalı</span> kanal

Karakum kanalı türkmenistan'da bulunan yaklaşık 1400 km uzunluğundaki bir su yoludur. Yapımına 1954 yılında başlanan kanal sulama ve balıkçılık gibi ekonomik faaliyetler için önemli bir kaynak teşkil etmektedir.

<i>Megalosaurus</i> teropod dinozor cinsi

Megalosaurus Güney İngiltere'de, Orta Jura döneminde yaşamış dev etçil teropod dinozorların soyu tükenmiş bir cinsidir. İlk bulunan ve betimlenen dinozordur. William Buckland isimli İngiliz doğa bilimci tarafından 1824'te adlandırıldı. Ayrıca 1676 yılında Robert Plot isimli bir kimya profesörü bir kemik numunesi bulmuştu ve bu kemikleri dinozor kavramı bilinmediğinden Roma döneminden kalma bir savaş filinin bir kemiği yahut Yeni Ahit'te de yer bulan dev canlılara ait bir testis olarak düşündü. Bu ifade Richard Brookes'un 1763 basımı doğa tarihi kitabından yer aldı.

<span class="mw-page-title-main">Sandıklı Çölü</span>

Sandıklı Çölü, Orta Asya'da Türkmenistan ve Özbekistan toprakları arasında uzanan bir kum çölüdür. Türkmenistan'ın doğusundaki Lebap eyaleti, Özbekistan'ın Buhara ve Kaşkaderya bölgeleri arasında uzanır. Kızılkum Çölünün devamıdır. Uzunluğu 70–90 km, genişliği 50–70 km, rakımı 200–300 m arasındadır.

<span class="mw-page-title-main">Zerefşan</span>

Zerefşan Nehri, Orta Asya'da bulunan önemli bir nehirdir. Doğu Türkistan (Pamirlerde) sıradağlarının doğusundan kaynak alan Zerefşan nehri Özbekistan ve Tacikistan boyunca 877 km akarak Türkmenistan'ın Türkmenabad şehri yakınlarında çöl kıyısında kaybolur. Çok sayıda Özbek şehri bu nehrin havzasına dahilinde uzanmaktadır.

<i>Saurischia</i> iki ana dinozor grubundan biri

Saurischia, kuşları (Aves) ve kuşlarla kuş kalçalı dinozorlara göre daha yakın akraba olan tüm dinozorları barındıran iki ana dinozor grubundan biridir.

<i>Timurlengia</i>

Timurlengia (Timur), Geç Kretase Döneminde bugünkü Özbekistan sınırlarında yer alan Kızılkum çölünde yaşayan erken Tyrannosauroid cinsi.

<i>Ulughbegsaurus</i> Kretase devrinde yaşamış teropod dinozor cinsi

Ulughbegsaurus, yaklaşık 90 ila 92 milyon yıl önce Özbekistan'da yaşamış carcharodontosaurian teropod dinozor cinsi. Tek ve tip türü Kızılkum çölünde bulunmuş Ulughbegsaurus uzbekistanensis'dir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.