İçeriğe atla

Kırım Tatarcası

Tatarca ve Sibirya Tatarcası ile karıştırılmamalıdır.
Kırım Tatarcası
Kırım Türkçesi, Kırımca
qırımtatarca, qırımtatar tili, tatarşa, qırımca, qırım tili
Telaffuz[qɯrɯmtɑtɑrˈd͡ʒɑ]
BölgeKırım
EtnisiteKırım Tatarları
Konuşan sayısı475,540  (2006)[1]
Dil ailesi
Türk dilleri
  • Kıpçak grubu
Yazı sistemiKiril alfabesi Latin alfabesi Arap alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Rusya

 Ukrayna[3]

Tanınmış azınlık dili Romanya[4]
Dil kodları
ISO 639-1-
ISO 639-2crh
ISO 639-3crh
Kırım Tatarcası'nın konuşulduğu yerler.

Kırım Tatarcası (Qırımtatarca, Qırımtatar tili, Tatar tĭlĭ, Tatarşa veya Kırım Tatarşa)[5] ya da Kırımca (Qırımca, Qırım tili), Türk dillerinin Kıpçak koluna ait bir dildir. Ancak bazı Oğuz grubuna ait özelliklere de sahiptir. Romanya'nın Dobruca yöresinde konuşulan şekline Dobruca Tatarcası adı verilir.

Ana unsurlarını Kıpçakçadan almış, ama başka Türk lehçeleriyle de etkileşimde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile sıkı ilişkileri olan Kırım Hanlarının ve ileri gelenlerinin genellikle İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçelerinin etkilerini getirmiştir. Gaspıralı'nın çalışmaları ile bu etkiler iyice yerleşmiştir. Rus idaresine girilmesi ile de Rusçadan etkilenmiştir. Ayrıca sürgün zamanından dolayı Özbekçeden alınmış etkileri de görülmüştür.

Konuşanların sayısı

Bugün Kırım'da 260.000'den fazla Kırım Tatarı yaşıyor. Orta Asya'da (çoğunlukla Özbekistan'da) yaşayan yaklaşık 150.000 Kırım Tatarı var; bunların ataları İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği tarafından Kırım'dan buraya sürgün edildi. Bu Orta Asya topluluklarında Kırım Tatarcasını hâlâ konuşabilen tek insanlar ağırlıklı olarak yaşlı nesildendir.[1]

Kırım Tatarcası, nesli tükenmeye yakın bir dil olarak düşünülür.[6] 2013 itibarıyla Kırım Tatar çocuklarının sadece yüzde 16'sının Kırım Tatarcasında verilen anadil eğitimine erişime sahip olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye Hükûmeti, Kırım Tatarcası anadil eğitimini veren okulları modern hâle getirme açısından Ukrayna'ya yardım sağlamıştır.[7]

Türkiye'de yaşayan Kırım kökenlilerin arasında Kırım Tatarcasını hâlâ konuşabilen 2.000 kişi olduğu tahmin edilmektedir.[1] Romanya (22.000 kişi), Bulgaristan (6.000 kişi) ve Amerika Birleşik Devletleri'nde de küçük Kırım Tatar toplulukları bulunmaktadır.[1]

Kırım Tatarlarının neredeyse hepsi iki veya ikiden fazla dil bilir; birçoğu da anadilleri olarak yaşadıkları ülkelerin resmî dillerini (Rusça, Türkçe, Rumence, Özbekçe, Bulgarca veya Ukraynaca) konuşur.

Yasal statüsü

Kırım Yarımadası, Dünya'daki çoğu ülke tarafından Ukrayna'ya ait bir toprak olarak tanınır, fakat Rusya'nın 2014'te Kırım'ı ilhak etmesinden beri Kırım, de facto açıdan Rusya Federasyonu'nun bir parçası olarak yönetilmektedir.

Rus hukukunda, Nisan 2014 Kırım Cumhuriyeti Anayasası ve 2017 Kırım dil yasasına göre[8] Kırım Tatarcası, Rusçayla Ukraynanın yanında devlet dili statüsüne sahip; Rusya Federasyonu'nun devlet dili ise, etnik gruplar arası iletişim için kullanılan Rusçadır ve Rusçanın seçimlere ve referandumlara ilişkin yayınlarda kullanılması şarttır.[8]

Ukrayna hukukunda, Kırım Özerk Cumhuriyeti Yüksek Kurulunun Rusça olarak yayınladığı Anayasa'ya göre,[9] Rus ve Kırım Tatar dilleri "koruma altına alınmış" (Rusça: обеспечивается ... защита) statüsündedir; her vatandaş, "pasaport, doğum sertifikası ve diğer" hükûmet belgelerini Kırım Tatarcasında almayı talep etme hakkına (ходатайство) sahiptir, fakat Rusça, etnik gruplar arası iletişimin ve kamusal hayatın dilidir. Ukrayna Anayasası'na göre Ukraynaca, Ukrayna Devleti'nin resmî dilidir. Rusçayla Kırım Tatarcasının tanınması, siyasi ve yasal tartışmaların konusu olmuştur.

Kırım Tatarlarının Özbekistan SSC'ne tehcir edilmesinden önce Kırım Tatarcası, Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin resmî bir diliydi.

Ağızları

Kırım Tatarcasının; Yalıboyu, Tat (Bahçesaray) ve Çöl (Kuzey) olmak üzere başlıca üç ağzı vardır.[10]

Yalıboyu ağzı

Yalıboyu ibaresi Kırım'ın güneyinde Karadeniz kıyısında kalan ve dağlardan dolayı da iç kesimlerle irtibatı daha az olan bölgeyi ifade etmektedir. Bu bölgede yer alan Sudak ve başka bazı kaleler Kırım Hanlığı topraklarında olmasına rağmen doğrudan İstanbul (Osmanlı) tarafından yönetilmekteydi. Bu nedenle Anadolu'da yaşayan pek çok insan memuriyet, askerlik ve çeşitli geçim vasıtaları temini amacıyla bu bölgeye yerleşmişlerdir. Ayrıca deniz yoluyla doğrudan Osmanlı limanlarıyla bağlantılı olmaları nedeni ile de önemli bir etkileşim olmuştur. Tüm bunların sonucunda ortaya çıkan Yalıboyu ağzı, Türkiye Türkçesine oldukça yakın özellikler göstermiştir. Bir anlamda Türkiye Türkçesinin bir ağzıdır denilebilir.

Bahçesaray ağzı

Bu ağız bir yandan Kıpçak özellikleri taşırken bir yandan da gerek gramer gerekse kelime hazinesi bakımından Oğuz grubunun özelliklerini de oldukça fazla barındıran bir geçiş ağzıdır. Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Kabul edilen edebi dil Bahçesaray ağzıdır ve mahalli dilde yazılmayan eserlerin çoğu bu ağızda kaleme alınmaktadır.

Çöl ağzı

Çöl ağzı, Kırım'ın kuzeyinde kalan bozkır bölgesinde yaşayan halkın konuştuğu dildir. Tamamen kıpçak özellikler taşır. Nogayca ve Kazakçaya yakındır ve Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından anlaşılması daha zordur.

Eğitim

Kırım'da Kırım Millî Üniversitesinde ve Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesinde Kırım Tatarca öğretmenlik ve edebiyat bölümleri mevcuttur. Ayrıca Kırım boyunca 16 adet ilk ve orta öğretim okulunda Kırım Tatarca dersleri seçmeli olarak verilmektedir.

Oğuz dilleri ve Kırım Tatarcası

Kırım TatarcasıTürkçeAzerice
Uğız tilinde Tirkin şavdusunun 12.Oguzunda yaptu. Oğuz dilinde Türkmence*nin 12.Oğuzunda 1225 yılında işgal edilmiştir. Oğuz dilində Türkməncənin 12-ci Oğuzunda 1225-ci ildə işğal edilmiştir.

Kaynakça

  1. ^ a b c d "Crimean Tatar" (İngilizce). Ethnologue. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2013. 
  2. ^ a b Kırım ve Sivastopol'un kime ait olduğu konusu Mart 2014 tarihinden beri tartışmalıdır. Ukrayna ve uluslararası camianın büyük çoğunluğu bölgeyi Ukrayna'nın bir parçası olarak görürken, Rusya bu iki siyasi yapıyı Rusya Federasyonu'nun bir parçası olarak görmekte, bölgede de de facto kontrolü sağlamaktadır.
  3. ^ "To which languages does the Charter apply?". European Charter for Regional or Minority Languages. Council of Europe. s. 2. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2014. 
  4. ^ "Reservations and Declarations for Treaty No.148 - European Charter for Regional or Minority Languages". Council of Europe. 31 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2016. 
  5. ^ https://tatarcasozluk.com/kelime/kirimtatarca-qirimtatarca-kirim-tatarcasi-tatarca-tatarsa-kirim-tatarsasi/ []
  6. ^ "Tapani Salminen, UNESCO Red Book on Endangered Languages: Europe, September 1999". University of Helsinki, Finland. 15 Haziran 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017. 
  7. ^ "Crimean Tatar language in danger" [Kırım Tatar dili tehlikede]. Avrupa Times. 19 Şubat 2013. 15 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  8. ^ a b "Закон Республики Крым «О государственных языках Республики Крым и иных языках в Республике Крым»" (PDF) (Rusça). 29 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  9. ^ "Конституция Автономной Республики Крым". 16 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2007. 
  10. ^ "Крымскотатарский язык". 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020. 

Dış bağlantılar

Vikipedi
Vikipedi
Vikisözlük'te Kategori:Kırım Tatarca sözcükler ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Tatarca</span> Tatarlar tarafından konuşulan Türk dili

Tatarca veya İdil Tatarcası, Türk dillerinin Kıpçak grubuna bağlı bir dildir. Aynı aileden bir lehçe olan Kırım Tatarcasından ayırmak için “Kazan Tatarcası” olarak da adlandırılır. Çoğunluğu, Rusya Federasyonu içindeki Tataristan'da yaşayan Tatarlar tarafından konuşulur. Tataristan Cumhuriyeti'nin Rusça ile birlikte iki resmî dilinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Eski Kırım</span>

Eski Kırım. Ukrayna'nın Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin doğusunda yer alan tarihi bir küçük şehir. 2001 yılı nüfus istatistiklerine göre nüfusu 9,960'dır.

<span class="mw-page-title-main">Yedi Kuyu</span>

Lenine, Ukrayna'nın Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin Lenine Rayonu'nun idarî merkezidir. Lenine Rayonu Kırım'ın en uzak ve en fakir ilçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Gözleve</span>

Gözleve, Ukrayna'nın Kırım Özerk Cumhuriyeti'nde yer alan bir şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Tatarları</span> Türklerin kıpçak kolundaki topluluk

Kırım Tatarları ya da Kırımlılar, anayurtları Karadeniz'in kuzeyindeki Kırım yarımadası olan Türkî halktır. 1783'te Kırım Hanlığı'nın Rusya tarafından ilhak edilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti'ne zorunlu göçe tabi tutulmuşlar ve kendi vatanlarında azınlığa düşmüşlerdir. SSCB döneminde Stalin'in emriyle 18 Mayıs 1944'te sürgüne uğrayarak nüfuslarının yarısını yitirmişlerdir. SSCB'nin yıkılmasıyla sürüldükleri topraklardan Kırım'a geri dönmeye başlayan halk, Ukrayna'nın ana Müslüman unsurunu oluşturur.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti</span> Kırım Yarımadasında Rusya SFSCsine bağlı kurulmuş özerk cumhuriyet

Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti veya Kırım ÖSSC, Kırım Yarımadası'nda Rusya SFSC'ne bağlı olarak kurulan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'dir. Cumhuriyetin başkenti Akmescit (Simferopol). Resmi dilleri Kırım Tatarcası ve Rusçadır.

<span class="mw-page-title-main">Türkiye'deki Kırım Tatarları</span>

Türkiye'deki Kırım Tatarları Kırım, Dobruca, Bulgaristan ve Bucak bölgelerinden Türkiye'ye göç etmiş olan Kırım Tatarları ve Romanya Tatarları'dır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Tatarcası Vikipedi</span> Vikipedinin Kırım Tatarcası sürümü

Kırım Tatarcası Vikipedi, Vikipedi'nin Kırım Tatarcası sürümüdür. 2006 yılının Eylül ayında oluşturuldu. 2009 yılının Ekim ayı içinde, Kırım Tatarcası Vikipedi 1.000 maddeyi geçti.

<span class="mw-page-title-main">Dobruca Tatarcası</span> Kırım Tatarcasının bir lehçesi

Dobruca Tatarcası veya Romanya Tatarcası, Romanya'da Dobruca bölgesinde yaşayan Romanya Tatarları tarafından konuşulan Kıpçak ve Oğuz grubundan Kırım Tatarcasının bir lehçesidir. Bulgaristan ve Türkiye'de bulunan Tatarlar da bu lehçe ile konuşmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Özerk Cumhuriyeti</span> Ukrayna yasalarına göre Kırım Anayasası tarafından yönetilen özerk bir cumhuriyet

Kırım Özerk Cumhuriyeti,, Ukrayna'nın özerk cumhuriyeti. Sovyetler Birliği döneminde varlık gösteren Kırım Oblastı ile aynı sınırlara sahiptir. Kırım Oblastı 1954'te Rusya SFSC'den Ukrayna SSC'ye geçti. 20 Ocak 1991'deki referandumdan sonra Ukrayna SSC içerisinde bir özerk cumhuriyet hâlini aldı. Sovyetler Birliği dağıldığında ve Ukrayna bağımsızlığını elde ettiğinde, Kırım yeni kurulan Ukrayna'nın parçası olarak kaldı.

<span class="mw-page-title-main">Saim Osman Karahan</span>

Saim Osman Karahan, Kırım Tatar dil bilgini ve yazar.

<span class="mw-page-title-main">Mariya Yefrosinina</span>

Mariya Yefrosinina, Ukraynalı sunucu. Yefrosinina, Pavlo Şılko ile birlikte 2005 Eurovision Şarkı Yarışması'nın sunuculuğunu yapmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım</span> Karadenizdeki bir yarımada

Kırım, Doğu Avrupa'da, Karadeniz'in kuzey kıyısında yer alan ve Karadeniz ile Azak Denizi tarafından çevrelenen Ukrayna’da bulunan bir yarımada. Ukrayna'nın Herson Oblastı'nın güneyinde ve Rusya'nın Kuban bölgesinin batısında bulunmaktadır. Perekop Kıstağı ile Herson Oblastı'na bağlanmaktadır ve Kerç Boğazı ile Kuban'dan ayrılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Cumhuriyeti</span> Rusyanın işgalindeki Ukrayna toprakları

Kırım Cumhuriyeti, Rusya'nın Kırım Yarımadası üzerinde bulunan bir federal birimi. Cumhuriyetin başkenti ve en büyük şehri olan Simferopol, Sivastopol federal şehrinden sonra Kırım'ın ikinci büyük şehridir. 2014 itibarıyla cumhuriyetin nüfusu 1.891.465'tir.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi</span>

Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Ukrayna Kırım'ın Bahçesaray şehrinde kurulmuş bir üniversite. Sovyet döneminde sınır dışı edilen insanların ihtiyaçları dikkate alınarak Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrasında 1993 yılında kurulmuştur. Üniversite uzmanlarının çoğunun IV. derecesi vardır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım başbakanı</span>

Kırım Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Başkanı Kırım Cumhuriyeti hükûmet başkanıdır.

Kırım Tatar dili üç lehçeden oluşur. Standart dil, Kıpçak-Cuman kolunun bir parçası olan orta lehçe ile yazılmıştır. Oğuz kolunda yer alan kıyı ağzı olarak da bilinen güney ağzı ve Kıpçak dilinde de nogai ağzı olarak da bilinen kuzey ağzı vardır.

"Kırım" veya "Qırım" — Kırım Tatar dilinde bir gazetedir. Kırım Tatarlarının sürgünden dönüşünden sonra bu dilde devlete ait ilk yayın organıdır. Kırım Tatar dilinde modern bir gazetedir. Temmuz 1989'dan beri yayınlanmaktadır. Başlangıçta gazete Kırım bölge bütçesinden, 2004 yılından itibaren ise Milliyetler ve Dinler Devlet Komitesi (SCNR) tarafından tahsis edilen devlet sübvansiyonları ile fonlanıyor. Gazete 2005 yılından itibaren ayda bir kez "Kırımyaraylar" eki ile yayınlanıyor.

Mişer Tatarcası veya Batı Tatarcası, Tatarcanın bir lehçesi veya Mişer Tatarları tarafından konuşulan ayrı bir Türk dilidir. Çoğunlukla Rusya'nın Penza, Ulyanovsk, Orenburg'da, Nijniy Novgorod, Samara, Volgograd ve Saratov oblastlarında, Tataristan, Başkurdistan, Çuvaşistan, Mordovya ve Finlandiya'da konuşulmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kırım tarihi</span>

Kırım Tarihi - Kırım'ın geçmişi.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.