Kırım Tatar ulusal kıyafeti

Kırım Tatar ulusal kıyafeti, Kırım Tatarlarının geleneksel giysisidir.

Doğal kumaşlardan yapılmış, el işlemeleri ile süslü giysiler, çeşitli süs eşyalarını ve takılardan oluşur.^[1]  Kırım Tatarları'nin yaşadığı büyük sürgünden ötürü geleneksel giyim kuşamları hakkında bilgi veren kaynakları kaybolduğu için ulusal giysiler hakkında sınırlı bilgi vardır. Kırım Hanlığı'nın Türkiye ile ekonomik, siyasi ve kültürel bağlarının giysilere de yansıdığı, giysi yapım usulleri, teknikleri ve zevkleri ile Türkiye'dekilere benzediği bilinir.^[2]

Kırım Tatar Türklerinin ulusal kıyafetlerinin önemli bir özelliği başlarında daima taşıdıkları, bir rivayete göre sadece yatarken çıkardıkları,^[2] başlıklarıdır. Kadınlar kadifeden yapılan ve fes adı verilen başlıklar, erkekler ise kalpak denilen ve astragan veya koyun postundan yapılan başlıklar giyerler.^[2] Kadınların fesleri altın, gümüş ve incilerle, erkeklerin giydiği siyah kalpakların üzeri ise bazen ay yıldızlı nakış ile süslenirdi.^[3] Halk pamuk, keten, divitin cinsi kumaştan giysiler giyerdi, en makbul kumaşlar ise kadife ve ipek idi.

Kadınların giysileri "şenlikler giysileri" ve "günlük giysiler" olmak üzere ayrılmıştır. Düğün veya tören kıyafetleri genellikle brokar, ipek ve kadife gibi pahalı kumaşları içerir. Şenlik giysilerinin kol ve göğüs bölgelerinde nakışlarla zengin bir şekilde süslenmiştir. Süslemede genelde boncuklar kullanılır. Kadınların gündelik kıyafetleri ise genellikle geniş kesimli bir gömlek ve bornoz benzeri giyimlerden oluşuyordu. Ev kıyafetleri küçük ayrıntılarla süslenirdi. Elbisenin üzerine ise bir önlük giyilirdi. Başın üzerine ise bazen basit bir süsle bezeli beyaz bir fular bağlanırdı. Elleri kısmen gizlemek için "Elkapyk" adı verilen kolluk parçaları dikilirdi. Elbisenin altına genelde gömlek ve pantolon olurdu.^[1]

Kırım Tatar kadın iç kıyafetleri “iç kolmek” veya “iç tub” olarak adlandırılırdı. Geniş kesimli olur ve pamuklu kumaştan yapılırdı. Gömleğin üzerine giyilen bel kısmı açık bir cübbe ise "çabulu anter" olarak adlandırılırdı. Tatyana Passek, Tatar soylularından birinin kızının kostümünü şu şekilde anlatmaktadır: “ Konstantinopolis ipek kumaşından yapılmış, beli yuvarlak altın düğmelerle düğmeli bir entari giyiyordu. Dar kol kesimleri ve taşlarla bezeli altın zincirlerden oluşan bilezikleri vardı." Dış mekanlarda kullanılan elbise ise ağır kumaşlardan yapılırdı. Raf, nakış, kesim ve dikişlerle eklenen ipek kurdelelerle süslenirdi. Manşon kısımları aşağıya doğru incelen ve çıkarılabilen şekildeydi. Dağlık bölgelerde, hareket kolaylığı için elbise ve gömlek boyları kısaltılırdı. PS Pallas, Kırım Tatarlarının dağlık bölgelerdeki giysilerine ilişkin şu açıklamayı yapmıştır: “ Kızlar geniş pantolon ve boyundan düğmeli gömlek giyiyorlar. Dizlerinin üzerine çöktükleri için ön tarafları kesilmiş oluyor bu elbisenin. Elbise genelde ipek kumaştan kesilmiş olup, uzun dar kollu, manşetli ve altın rengi sırlarla işlemeli oluyor ”.^[1]

Alt kısma, kadınlar elbiseye veya gömleğe uyacak şekilde "duman" veya "tokuma pantolon" adı verilen pantalonlar giyerlerdi. Bazen harem pantolonların yanları ve üst kısımları "tonçuk" adı verilen kısa bir yelek ile birleşirdi. Soğuk mevsimde, dış giysinin altına zıbın yelek giyilirdi ve bacaklara uzun yünlü “sarılı korap” adı verien çoraplar giyilirdi.^[1]

Tarihçi L.I.Roslavtseva, 18. yüzyıl Kırım Tatar kadın kostümü için şu açıklamayı yapmıştır;

"Kadınlar için elbise, uzun geniş kollu beyaz keten gömlek gibi detaylara sahipti. Soylular kumaşı ham ipekten kullanırdı. Derin kıvrımlı uzun geniş pantolon ayak bileğini kaplardı ve pantolonun alt kısmı da boyalı kanvastan dikilirdi. Uzun salınan elbise ise genellikle çizgili ipek kumaştan dikilirdi. Elbise gövdeye sarardı ancak çıkıntılı kenarlara da sahipti. Elbisenin üzerine, göğsü sıkıca saran altın işlemeli bir yelek giyilirdi. Yuvarlak bir yakası vardı ve bir dizi sık düğmeyle tutturulurdu. Bele gümüş telkari kemer takılırdı. Kadınlar başlarını farklı şekillerde çeşitli eşarplarla bağlar ve kızlar yuvarlak şapkalar takarlardı."^[1]

Kırım Tatar kadın kostümünün bir diğer önemli unsuru da "Salta Marka" adı verilen kısa, hafif bir ceket idi. Bu ceketin kolları dirseğin hemen altındaydı. Üzerine sıcak yünlü bir şal giyilirdi.

Başlık olarak Tatar kadınlar “marama” denen şal yapılı geometrik desenlerle bezeli bir kıyafet kullanırdı. Bu başlık, dantel veya saçaklarla çerçevelenirdi. Marama, evli veya yaşlı kadınlar tarafından giyilirdi. Genç kızlar ise başlarını firlanta veya şerbenti fularla kapatırlardı. Kenarlarında ince ipek iplikler ile oluşturulmuş bir nakış bulunurdu. Süsleme, tekrar eden detaylardan veya B-şekilli bir kompozisyondan  oluşurdu .

Beyaz kumaştan "fereç" yapılmış kalın bir pelerin, geleneksel bir peçe görevi görüyordu. Bazen fereç 5-7 metre uzunluğa kadar ulaşırdı. Günlük yaşamda ise Kırım Tatarları "baş-yavluk"  adı verilen sıradan bir beyaz başörtüsü takarlardı.^[1]

Kırım Tatar kadın başlığı "fes" kesik bir külahın alt kısmı şeklindeydi . Bu, nakış veya madeni para benzeri yapılarla süslenmiş küçük bir şapkadır. Fesin yüksekliği ortalama bir kadının elinin dört parmağı kadar olup, kafasına iyi oturması özelliğiydi. Fes çocukluktan beri giyilebilirdi. Kırım etnografı E. L. Markov şöyle yazmaktadır: “ Tozun içinde kıpır kıpır kıpır kıpır kıpır kıpır kıpır kıpır kıpır oynaşan iki yaşındaki Kırım Tatarı küçük kız, neredeyse yetişkinlerle aynı giyinmişti. Her birinin kendi küçük şapkası ve boyutuna göre kendi beşmetiki vardı. Bu tarz Rus ailelerinde nadiren görülen güzel bir gelenektir. Zira bir çocukta bile insan onurunun, insan haklarının içgüdüsel olarak dışarı yansımasına işaret etmektedir. " Fesin üstü çeşitli taşlarla işlenmiş yuvarlak bir "teplik" adlı takı parçasıyla süslenirdi. Erkeklerin başlığına "kalpak" adı verilir ve astrahan kürkünden yapıldı.^[1]

Kırım Tatar ahşap sandaletler "nalın" olarak adlandırılırdı. Nalınlar, yıkanırken veya hamama giderken kullanılırdı. Nalınlada iki topuk alanı ve yüksek bir ahşap platformu bulunurdu. Kadınların gardırobunda ayrıca kıvrık burunlu yumuşak deri ayakkabılar veya yumuşak Fas çizmeleri bulunurdu.^[1]

Kadın Kırım Tatar kıyafetinin önemli bir özelliği de "kuşak" adı verilen kemerleridir. Sembolik anlamlarla bezelidir. Kızın sosyal statüsünü gösterir. Kemer, kuyumcular tarafından süslenirdi; tamamen telkari olabilir ya da metalden dövülmüş olabilirdi. Kemerin merkezi göbek hizasında olmalıydı. Diğer bir aksesuar ise "kokiyusluk" veya "gerdanlık" adı verilen V şeklindeki göğüs parçasıdır. Birkaç sıra halinde dizilmiş bozuk paralardan veya bir inci ağ yapısından oluşurdu.^[1]

Geleneksel erkek kıyafetleri, kişinin yaptığı iş ile yakından ilgilidir. Genellikle şalvara benzeyen bol ve rahat giysiler kullanılır. Üzerine yakasız, önü sık düğmeli gömlek giyilir. Gömlek, pamuk veya ipekten yapılır. Gömleğin üstüne kısa, dar kollu cepken giyilir. Cepkenlerin yanları ve yakaları altın veya gümüş renkli koron ve şeritlerle süslüdür.

Erkekler de kadınlar gibi "koylek" adı verilen el dokuması iç giysiyi giyer, onun üstüne ince kumaştan "koylekse" (gömlek) giyerdi.

Kırım Tatarlarının kültüründe özel bir yeri olan çobanlar, şalvarımsı rahat bir pantolon giyer. Ayağındaki deri çarıklarına deri bağcıklarla bağlı yün çorapları, belinde sıkı bir kuşak, kuşak içinde bıçağı vardır. Başına kalpak giyer. Boynuna küçük bir eşarp sarar. Deri heybesi, çantası ve içinde onu koruduğuna inanılan Kuran duası bulunur.^[2]

Takıların başında, kadife feslerin üstüne takılan gümüş telkari süsler gelir. Feslerin sol tarafına altın simlerle yapılmış "Topuz" denilen bir süs ilave edilir. Boyna altın liralar dizilir, varsa inci gerdanlık takılır.

Kadınların bellerinde geniş altın veya gümüş tellerle örülü kumaştan kemer bulunur, tokası gümüş telkari işli olur. Küpeler ve yüzüklerin yanı sıra uzun gümüş zincirin ucunda, içinde Kuran duaları bulunan gümüş kutular, omuzdan geçirip yandan sarkacak şekilde asılır.

Erkeklerin takıları boyunlarına taktıkları hemayil ve köstekli saattir.^[2]