Kılkuyruk

Kılkuyruk
Korunma durumu
Asgari endişe altında (IUCN 3.1)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Aves Takım: Anseriformes Familya: Anatidae Cins: Anas Tür: A. acuta
İkili adlandırma
Anas acuta Linnaeus, 1758
Açık yeşil - yuvalama alanı Mavi - kışlama alanı Koyu yeşil - yıl boyunca yaşam alanı

Kılkuyruk (Anas acuta), ördekgiller (Anatidae) familyasından bir yüzücü ördek türü. Daha önceleri Dafila acuta olarak isimlendirilmiştir. Asya ve Avrupa'nın kuzey bölgelerinden Kanada ve Alaska'nın ortalarına kadar ve Amerika'nın orta-batı bölgelerinde bulunur. Bu tür, kışları bulunduğu bölgelerden daha güneye, Ekvator'a kadar gidebilen güçlü göçmen kuşlardır. Üreme zamanları dışında toplu olarak yaşar, göç ederken diğer kuş türleriyle büyük sürüler oluşturur. Bu kadar geniş alana dağılmış olan bu kuş türünün coğrafi dağılıma bağlı alt türleri olmaması sıra dışı bir durumdur.

Oldukça iri bir ördek türü olan kılkuyruğun adı erkeklerinin ince uzun kuyruğundan gelir. Hem erkek hem de dişinin gagaları mavi-gri, bacakları ve ayakları ise gridir. Erkek, koyu kahverengi başının arkasından boynu boyunca aşağı doğru çoğunlukla beyaz olan alt tüylerine kadar uzanan ince beyaz bir çizgi ile dikkat çeker. Erkeğin sırtında ve yanlarında da göz alıcı gri, kahverengi ve siyah desenler bulunur. Dişinin tüyleri daha az dikkat çekicidir. Diğer dişi yüzücü ördekler gibi mat kahverengi tüylere sahiptir. Dişiler kaba bir vaklama sesine sahipken erkekler ince bir ıslık sesi çıkarır.

Kılkuyruk, açık sulak alanlarda, genellikle sudan uzak yere yuvalanır. Yüzerken bitki arayarak beslenir ve yumurtlama mevsiminde omurgasızlar ile de beslenir. Üreme dönemleri dışında diğer ördek türleriyle birlikte büyük sürüler hâlinde bulunur. Bu türün popülasyonu yırtıcı hayvanlardan, parazitlerden ve kuş hastalıklarından etkilenmektedir. Tarım, avcılık ve balıkçılık gibi insan aktivitelerinin de popülasyon üzerinde önemli etkisi vardır. Ancak türün çok geniş dağılımı ve çok büyük popülasyonu nedeniyle dünya çapında tehdit altında sayılmamaktadır.

Bu tür ilk olarak 1758 yılında Linnaeus tarafından Systema naturae adlı eserinde Anas acuta^[1] olarak tanımlanmıştır. Türün bilimsel adı Latince "ördek" anlamına gelen anas ve "sivriltmek" anlamına gelen acuere fiilinden türetilmiş acuta sözcüklerinden oluşur. Türün bilimsel adı erkeklerin ince, uzun kuyruklarına atıfta bulunur.

Geniş yüzücü ördek cinsi Anas^[1] içinde kılkuyruğun en yakın akrabaları Anas georgica ve Anas eatoni'dir. Bu üç tür bazen 1824 yılında James Francis Stephens tarafından tanımlanan Dafila cinsinde sınıflandırılır. Bu sınıflandırma morfolojik, moleküler ve davranışsal verilerle desteklenmektedir.^[2][3][4]

Anas eatoni türünün iki alt türü vardır: Kerguelen Adalarında yaşayan A. e. eatoni ve Crozet Adalarında yaşayan A. e. drygalskyi. Bu tür önceden Kuzey Yarımkürede yaşayan kılkuyruk ile aynı tür içinde sınıflandırılmıştır. Eşeysel dimorfizm güneyde yaşayan bu türde daha az belirgindir ve erkeğin üreme dönemi tüyleri dişiye benzer. Eğer Anas eatoni ayrı bir tür olarak değerlendirilirse bu kadar geniş alana dağılmış olan kılkuyruğun coğrafi dağılıma bağlı alt türleri olmaması sıra dışı bir durumdur.^[5] Manra Adasında yaşamış ve soyu tükenmiş olan A. a. modesta olarak tanımlanan alt tür ana türden ayırtedilememektedir.^[6]

Kılkuyruk, kanat genişliği 23,6 ila 28,2 cm arasında olan oldukça büyük bir ördektir.^[7] Erkeğin boyu 59 ila 76 cm, ağırlığı da 450 ila 1360 gram arasındadır.^[7] Dişi 51 ila 64 cm arasındaki boyu ve 454 ila 1135 gram arasındaki ağırlığı ile erkekten oldukça küçüktür.^[7] Üreme döneminde erkeğin başı koyu kahverengi, göğsü beyazdır. Boynun yanından aşağı doğru beyaz bir çizgi uzanır. Üst tüyleri ve yanları gridir. Omuzlardan itibaren sırtında ortalarında siyah çizgiler bulunan gri tüyler bulunur. Kuyruğun altı siyahtır ve kıç bölgesi sarıdır.^[5] Kuyruğun orta tüyleri diğer kuyruk tüylerinden 10 cm kadar uzundur. Gaga mavimsi ve ayaklar mavi-gridir.^[8]

Erişkin dişinin tüyleri kahverengi alacalıdır, başı gri-kahverengidir ve sivri kuyruğu erkekten daha az belirgindir. Yine de şekli, ince ve uzun boynu ve uzun gri gagasıyla kolayca ayırtedilebilir.^[5] Üreme dönemi dışında erkek, dişiye benzer ancak hem uzun gri omuz tüylerini hem de ayna desenlerini korur. Genç kuşlar dişiye benzer ama alacaları daha az belirgindir, aynaları mat kahverengi ve arka kısmında bulunan çizgi daha incedir.^[9]

Kılkuyruk karada kolayca yürür ve canlı bir şekilde yüzer.^[5] Çok hızlı uçar ve kanatları diğer ördekler gibi doğrudan yana doğru açık değil hafif arkaya doğru kıvrıktır. Uçarken erkek arkadan beyaz ve önden de soluk ten rengiyle çevrelenmiş kara bir ayna gösterir. Dişi ise uçarken 1600 metreden fark edilebilen önü dar arkası geniş beyaz ile çevrelenmiş koyu kahverengi bir ayna gösterir., önden de soluk ten rengi bir ayna gösterir.^[9]

Erkeğin çağrısı çamurcuna benzeyen hafif tiz bir ıslık şeklindedir. Dişi ise yeşilbaş gibi vaklar ve ürkütüldüğünde boğuk bir ses çıkarır.^[5]

Kılkuyruk, Avrasya'nın kuzeyinde Polonya ve Moğolistan'a kadar olan bölgede,^[7] Kanada, Alaska ve ABD'nin Ortabatı eyaletlerinde üreme dönemini geçirir. Kışları, üreme bölgesinin güneyinde Panama'da Ekvator'a kadar olan bölgede, Sahraaltı Afrika'da ve tropik Güney Asya'da geçirir. Az sayıda kılkuyruk özellikle Hawaii olmak üzere Pasifik adalarına göç eder.^[5] Okyanus aşırı yolculuklara da rastlanır, örneğin Kanada'da Labrador'da yakalanıp halka takılan bir kılkuyruk dokuz gün sonra İngiltere'de bir avcı tarafından vurulmuştur.^[7] Japonya'da halkalanan kuşlar ABD'de Utah ve Mississippi'nin doğusunda altı eyalette bulunmuştur.^[10] Büyük Britanya ve ABD'nin kuzeybatısı gibi bölgelerde tüm yıl boyunca yaşayabilirler.^[9][11][12]

Kılkuyruğun üreme alanları açık, ağaçsız otlaklar, göl kenarları ve tundra gibi sulak alanlardır. Kışları korunaklı deltalar, tuzlu su bataklıkları ve sahil lagünleri de dahil olmak üzere daha geniş bir habitatta bulunur. Üreme dönemi dışında diğer ördek türleriyle birlikte çok büyük sürüler hâlinde dolaşırlar.^[5]

Hem erkek hem dişi bir yaşında cinsel olgunluğa erişir. Çiftleşme esnasında erkek başı eğik ve kuyruğu kalkık pozisyonda dişiye yakın bir şekilde yüzer ve sürekli ıslık sesine benzer bir ses çıkarır. Eğer bir grup erkek varsa, bunlar uçarak tek bir erkek kalana kadar dişiyi kovalar. Dişi gövdesini eğerek su içindeki çiftleşmeye hazırlanır. Erkek başını aşağı yukarı sallayarak dişinin üstüne çıkar ve dişinin kafasının arkasındaki tüyleri ağzına alır. Çiftleşmeden sonra erkek başını tekrar kaldırarak ıslık çalar.^[7]

Üreme dönemi nisan ile haziran ayları arasındadır. Yuva genellikle sudan uzakta, kuru zemin üzerinde bitki örtüsünün içinde gizlenmiş olarak yapılır. Çok derin olmayan yuva bitki artıkları ve tüylerle döşenir.^[5] Dişi günde bir tane olmak üzere yedi ila dokuz krem rengi yumurta yumurtlar.^[7] Yumurtalar 55 ila 38 mm arasında ve 45 gram ağırlığındadır.^[13] Ağırlığının %7'si kabuktan oluşur.^[13] Eğer ilk yumurtalar yırtıcılar tarafından yokedilirse dişi temmuz ayı sonuna kadar tekrar yumurtlayabilir.^[7]

Yavrular yumurtadan çıkana kadar 22 ila 24 gün arasında yalnızca dişi kuluçkaya yatar. Gelişmiş olarak yumurtadan çıkan yavrular anne kılkuyruk tarafından en yakın suya götürülür ve burada su üstünde bulunan ölü böceklerle beslenirler. Yavrular yumurtadan çıktıktan 46 ila 47 gün arasında palazlanır ancak anne üreme dönemi tüylerini değiştirene kadar yavrular yanında kalır.^[7]

Yavruların dörtte üçü palazlanacak kadar uzun yaşar ancak yarısına yakını üreme dönemine kadar hayatta kalır.^[7] Kaydedilmiş en uzun yaş Hollanda'da yaşamış olan bir kılkuyruğa aittir ve 27 yıl 5 aydır.^[13]

Kılkuyruk akşamları ya da geceleri, sığ sularda yüzerek ve su içine başını sokarak asıl olarak bitkilerle beslenir, dolayısıyla da gündüzleri dinlenerek geçirir.^[5] Uzun boynu sayesinde yeşilbaş gibi diğer yüzücü ördeklerin uzanamadığı, 30 cm derinlikte suların dibinden bitkileri toplayabilir.^[8]

Kışları asıl olarak tohumlar ve su bitkilerinin köksaplarıyla beslenirler. Diğer Anas cinsi ördeklerden daha az olmak üzere, kılkuyruk tarlalarda kökler, hububat ve diğer tohumlarla da beslenir.^[8] Üreme döneminde asıl olarak su böcekleri, yumuşakçalar ve kabuklular gibi omurgasız hayvanlar ile beslenir.^[7]

Tilkiler, kunduzlar gibi memeliler ve martılar, kargalar ile saksağanlar gibi kuşlar kılkuyruk yuvalarına ve yavrularına saldırabilmektedir. Erişkinler karadan saldıran avcılardan uçarak kaçabilir ancak kuluçkada yatan dişiler doru vaşak gibi büyük etçiller tarafından ani saldırılara maruz kalabilir.^[7] Bayağı çakır kuşu gibi büyük yırtıcı kuşlar yerdeki ördekleri avlayabildiği gibi, ak sungur gibi bazı doğanlar uçan kuşları yakalayacak güce ve hıza sahiptir.^[14]

Kılkuyruklar, Cryptosporidium, Giardia, şeritliler, kan parazitleri ve tüy bitleri gibi bir dizi parazite maruz kalabilmektedir.^{[15][16][17][18]} Ayrıca diğer kuş hastalıklarından da etkilenmektedir. Kuş botulizmi ve kuş kolerasından kaynaklanan önemli ölümcül salgınlardan genellikle en çok etkilenen türlerdendir.^[19] H5N1 türü oldukça yüksek oranda patojenik olan ve insanlara da geçebilen kuş gribine de yakalanabilmektedir.^[20]

Kılkuyruk hızı, çevikliği ve etinin lezzeti nedeniyle avcılar arasında rağbet gören bir türdür ve yaşama alanının tamamına yakınında avlanır.^[21][22] Dünyanın en büyük popülasyonuna sahip ördek türlerinden olsa da avlanması ve diğer faktörler azalmasına neden olmuş ve zaman zaman yöresel olarak avlanma yasağı konmuştur.^[23][24] Türkiye'nin hemen her bölgesinde görülen kılkuyrukların^[25] avlanmalarına yılda bir çıkarılan Merkez Av Komisyonu kararı ile belli sınırlamalar konulmaktadır. Buna göre kılkuyrukların da içinde bulunduğu III. grup kuşlar 2012/2013 döneminde ancak Ekim ile Şubat tarihleri arasında Çarşamba, Cumartesi, Pazar ve resmi tatil günlerinde avlanabilirler. Bartın, Bitlis, Zonguldak ve Trabzon illerinde ise kılkuyruklar koruma altına alınmış ve il genelinde avlanmaları yasaklanmıştır.^[24]

Bu türün tercih ettiği yaşam alanı olan sığ sulak bölgeler doğal olarak kuraklık ve bitki örtüsü istilâsı gibi problemlerden etkilenmektedir. Bu yaşam alanları küresel iklimsel değişikliklerden oldukça önemli derecede etkilenmektedir.^[13] Aynı zamanda sulak alanların ve otluk alanların tarım arazisi hâline getirilmesi bu türün beslenme ve yuvalanma bölgelerinin azalmasına neden olmaktadır. İlkbaharda yapılan ekim faaliyetleri sonucunda erken mevsimde üreyen bu ördek türünün bir sürü yuvasının tarım nedeniyle yokolması anlamına gelmektedir.^[26] Kanada'da yapılan bir araştırma, inceleme yapılan yuvaların yarısından fazlasının tarlaların sürülmesi nedeniyle yokolduğunu göstermektedir.^[27]

Kurşun saçmalar ile avlanma ve balıkçı kurşunları, özellikle bunların toplandığı sığ suların diplerinden beslenen su kuşlarında kurşun zehirlenmesinin ana nedenlerindendir.^[28] İspanya'da yapılan bir araştırmada da kılkuyruk ve elmabaş patkanın, midesinde en fazla kurşun saçma bulunan türler olduğu tespit edilmiştir.^[29]

Kılkuyruğun yaşadığı alanın 28,4 milyon kilometrekare olduğu ve popülasyonunun da 5,3-5,4 milyon olduğu tahmin edilmektedir.^[30] Dolayısıyla, IUCN Kırmızı Listesinin son on yılda ya da üç jenerasyonda %30'luk bir popülasyon azalışı kriterine uymadığı için 'tehdit altında değil' olarak sınıflandırılmıştır.

Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, bu kuşun çok sayıda bulunduğu Rusya dahil olmak üzere birçok bölgede, üreme yapan popülasyonda azalma görülmektedir, yaşadığı diğer yerlerde ise popülasyon sabittir.^[31]

Kuzey Amerika'da yaşayan kılkuyruklar kuş hastalıklarından çok etkilenmiş ve 1957 yılında 10 milyondan fazla olan sayıları 1964 yılında 3,5 milyona gerilemiştir. Her ne kadar kılkuyruk sayısı o dönemden sonra artış gösterdiyse de 1999 yılında üreme popülasyonu uzun dönem ortalamasının %30 altındaydı. 1997 yılında, çoğu kılkuyruk olmak üzere 1,5 milyon kuş Kanada ve Utah'ta ortaya çıkan kuş botulizmi salgını nedeniyle ölmüştür.^[19]

• Kılkuyruk videoları, fotoğrafları ve sesleri10 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Internet Bird Collection
• Kılkuyruk fotoğrafları 28 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TRAKUS.org