Kıbrıs Türkçesi

Kıbrıs Türkçesi
Kıbrıs Türkçesi, Kıbrıs ağzı
Ana dili olanlar	Kuzey Kıbrıs Kıbrıs Cumhuriyeti
Konuşan sayısı	250.000 – 400.000 [1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Oğuz Batı Oğuz Kıbrıs Türkçesi
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-3	–

Kıbrıs Türkçesi, Kıbrıs Türkleri tarafından konuşulan Türkçe ağzıdır. Güney Anadolu ve İç Anadolu ağızlarının bir uzantısı olarak vurgulanır;^[2] ancak bununla birlikte Anadolu'nun farklı bölgelerindeki ağızlara özgü benzerlikler de taşıması nedeniyle bu iki bölgeyle birebir ilgi kurmak mümkün değildir.^[3]

Kıbrıs ağzının yazılı bir standardı olmasa da okul, resmî daire, radyo-televizyon ve meclis gibi ortamlarda konuşulduğu gözlemlenebilmektedir. Türkiye'de ağızlara olan yaklaşımın aksine Kıbrıs ağzının KKTC'de saygın bir yeri vardır. Dil edinimiyle ilgili Kıbrıslı ilkokul öğrencileri üzerinde yapılan bir çalışmada, yazılı anlatımlarda standart yazı dilinden sapmalarının nedeni olarak konuşma dilinin yazı diline aktarılması gösterilmiştir. Okullarda öğretmenler tarafından da Kıbrıs ağzı kullanımı bu konuda bir etmendir. Kıbrıs ağzının baskınlığı dolayısıyla 1974 yılından sonra adaya yerleşen Türklerde dahi Kıbrıs ağzının etkilerine rastlanılmaktadır.^[4]

Arapça-Farsça alıntı kelimelerde yer alan uzun ünlülerin kısa söylenmesi Kıbrıs ağzına özgü ayırt edici bir özelliktir. Kıbrıs Türk ağzının oluşmasında üst üste gelen göçlerin yanı sıra birlikte yaşanılan halkların dilinin, özellikle Rumcanın etkisi göz ardı edilemez.^[5]

Kıbrıs ağızlarıyla ilgili ilk bilimsel çalışma Hasan Eren'in 1963 yılındaki bildirisidir.^[6][7] Eren 1959 yılında adada yapmış olduğu üç aylık bir araştırma gezisi sırasında bazı köylerden derlediği malzeme yardımıyla Kıbrıs lehçesinin kökeni meselesini ele almıştır. Eren'in görüşüne göre Kıbrıs lehçesinin oluşumunda önce Konya ve yöresi, sonra da Antalya, İçel, Alanya gibi yerlerden yapılan göçler rol oynamıştır. Bu durum, adanın fethinden sonra Kıbrıs'a gönderilen Türk nüfus hakkındaki tarihi belgelerle de örtüşür.^[8]

Standart Türkçede bazı sesler Kıbrıs ağızlarında değişime uğramıştır. Ama bu değişiklikler her durumda olmaz, istisnai durumlarda olur. Şu ünsüzlerde karşılıklı değişimler görülebilmektedir:

Olumlu cümlelerde bazı zaman ve kip farkları dışında Türkiye Türkçesinden pek fark yoktur. Devrik cümleler kullanılabilir. Ayrıca sürerlik görünüşünü ifade etmek için -Iyor yerine sıklıkla -(A/I)r eki kullanılır.

Napañ (ne yaparsın)? Gazedda okurum. (Gazete okuyorum.)

Nerden geliñ? Evden gelirim.

Bakarım bakarım ama görmem hiş bişey. (Bakıyorum, bakıyorum ama hiçbir şey göremiyorum.)

Başım ağrır (ağrıyor), yatırım (yatıyorum).

Kıbrıs ağızlarında soru biçimcesi =mI genelde kullanılmaz ve soru, vurgu ile oluşturulur. Soru cümlelerinin sonundaki /n/ sesi, Türkçenin eski dönemlerinde ve bugün bazı ağız ve lehçelerinde olduğu gibi, /ɲ/ veya /ŋ/ olarak söylenir. Devrik cümleler yine kullanılabilir. Vurgulu soru cümleleri yazı dilinde ifade edilememektedir.

Yemek yeyceñ? (Yemek yiyecek (mi)sin?)

Dün geldiñ? (Dün (mü) geldin?)

Hastasıñ? (Hasta (mı)sın?)

Gidebileceñ? (Gidebilecek (mi)sin?)

Geliñ yoksa gideñ? (Geliyor (mu)sun yoksa gidiyor (mu)sun?)

Bu adıl Kıbrıs ağızlarında sıklıkla kullanılır ve cansız nesneler için de kullanımı mümkündür. “Kendi” kelimesi 3. tekil kişiyi işaret ediyorsa genni, geni veya sadece ge şeklinde, diğer kişilerde gendi şeklinde okunur.

Napdıñ genni? Düşürddüm, gırdım. (Ne yaptın kendisini (onu)? Düşürdüm, kırdım)

Al geni da gel. (Al kendisini (onu) de gel.)

Ma kiminan gonuşuñ? (Kimle konuşuyorsun?) Gendi gendiminan. (Kendi kendimle)

Bas basdı gendini. (Otobüs onu ezdi.)

-iken ulacı genellikle “ikan” şeklinde okunur. Kelimenin yapısına göre “ikân” (iskan kelimesindeki kan kelimesinde olduğu gibi)şeklinde de okunabilir. Bazen –i sesi okunmayabilir.

Giderikân (giderken), yaparıkan( yapıyorken), bakarıkan( bakıyorken)

Geçerikan seni gördüm . ( Geçiyorken seni gördüm)

Sen uyurkan geldi. ( Sen uyuyorken geldi)

Bu bağlaç genellikle “-ınan”, “-inan” şeklinde kullanılır.

Neyinan geldiñ? Arabaynan geldim. (Neyle geldin? Arabayla geldim)

Çocuğuynan beraber öldü. (Çocuğuyla beraber öldü)

Güçüğükan kediynan, köpeynan oynardıñ. (Küçükken kediyle, köpekle oynardın)

Kıbrıs ağızlarında -cIk (-cık, --cik, -cuk, -cük) gibi küçültme ekleri oldukça sık kullanılır. Kullanım olarak Kıbrıs Türkçesine Rumcadan geçmiş olabilir.

Kedicik, evcik, arabacık, okulcuk vs.

Esgiden köpeciğimiz vardı.

da şeklinde kullanılır ve ünlü uyumu geçirmez. Bu da, söz konusu biçimcenin yapısıyla ilgilidir. Yani Kıbrıs Türkçesindeki kullanım eskilik göstergesidir.

Hem beni hem da gendiñi yakdıñ.( Hem beni hem de kendini yaktın)

Annemlere da gideceñ? ( Annemlere de gidecek misin?)

Geldi da geri giddiler. (Geldi de geri gittiler.)

Özellikle yabancı kökenli olan ve "st" sessizleriyle başlayan kelimeler, başına "ı" ünlüsü konarak söylenir. Bu durum, diğer birçok Türkçe ağzında da söz konusudur.

• Istat (Stat)
• Istatü (Statü)
• Istrateji (Strateji)

Sürerlik görünüşü çekimi şöyledir.

Geliyorum Gelirim

Geliyorsun Geliñ

Geliyor Gelir

Geliyoruz Gelirik

Geliyorsunuz Gelirsiñiz

Geliyorlar Gelirler

Kıbrıs ağızlarında alıntı olarak Rumca kelimeler az sayılmayacak kadardır. Bu kelimeler günlük konuşmada sıkça kullanılır. Bunu yanı sıra Eski Türkçeden miras kelimeler de kullanılmaktadır.

• Agsona: Dingil
• Alina: Hindi
• Alizavra (rum.)  : Kertenkele
• Argaci: Küçük su yolu
• Ariya: matkap
• Arsanafiligo: Çift cinsiyetli birisi
• Asvalya: sigorta
• Avlu: Bahçe
• Ayrelli: kuşkonmaz
• Bagara (arap.)  : Makara
• Bandabulya (rum.) : Pazar, kapalı pazar
• Bandofla (rum.) : Terlik
• Bañgo (ita.) : Mutfak tezgâhı
• Barya (rum.) : Dost, arkadaş grubu
• Bas (ing.) : Otobüs
• Bavuri (rum.)  : Bidon
• Böğün : Bugün
• Bulli (rum.) : Tavuk
• Cira (rum.)  : (Rum) Kadın
• Çember  : Dönel kavşak
• Ekşi : Limon
• Fica (rum.)  : Deniz yosunu
• Gabbella (rum.) : Şapka
• Gabira (rum) : Kızartılmış ekmek dilimi
• Gancelli : Bahçe Kapısı
• Gamaşa : İstenmeyen kimse
• Garasakal : Türkiye uyruklu Türk
• Garavulli (rum.) : Salyangoz
• Gatsot  : Cimri
• Guli : Köpek yavrusu
• Istatü (fr.): Statü
• Lamarina (rum) : Sac
• Lenger: Kova
• Manamu (rum.): Zavallı
• Mısmıl  : Sağlam
• Mop (ing.)  : Paspas
• Penna (rum.) : Tükenmez kalem
• Pirilli (rum.) : Camdan misket
• Potin (fr.) : Ayakkabı
• Pünez (fr.) : Raptiye
• Pasadembo (İt.) : Kabak çekirdeği
• Sakgo (İt.) : Ceket
• Seki  : Basamak
• Solina (rum.) : Demir boru, su borusu
• Şafk (ar.): Işık
• Tomofil : Araba, otomobil
• Yuro (rum.) : Dönmek, tur atmak
• Zibil: Çöp
• Zip (ing.): Fermuar

• Gürkan Gümüşatam, Kıbrıs ağzı üzerine hazırlanan sözlükler ve bu sözlüklerdeki yöntem sorunları^[]
• Erdoğan Saracoğlu (2005), Bir Kıbrıs Masalında Kıbrıs Ağzı'nın Fonetik Özellikleri12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nurettin Demir, Kıbrıs Ağızları Üzerine Notlar12 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nurettin Demir, Kıbrıs'ta Türkçe12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Saadettin Yıldız, "Kıbrıs Türk Edebiyatı" Kavramından ne Anlamalıyız?11 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nadejda Chirli ve Ahmet Pehlivan, Kıbrıs Türk Ağzında İtalyanca Sözcükler
• Rıdvan Öztürk, Kıbrıs Rumcasındaki Türkçe ve Türkçe Yolu İle Girmiş Alıntı Kelimeler

Özel

Genel

• Argunşah, Mustafa; Demir, Nurettin; Duman, Musa; Öztürk, Rıdvan (Şubat 2009). Kıbrıs Konuşuyor: Kıbrıs Ağzı Üzerine İncelemeler. İstanbul: Kesit Yayınları. ISBN 978-605-4117-14-7.